Рэстаўрацыя Бурбонаў

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Рэстаўрацыя.

Рэстаўрацыя Бурбонаў — аднаўленне ўлады манархаў — прадстаўнікоў дынастыі Бурбонаў у Францыі на перыяд з 1814 па 1830 гады. Гэты перыяд у гісторыі Францыі характарызаваўся супярэчлівымі загадамі манархаў, няўстойлівай палітычнай сітуацыяй у краіне.

Гістарычная дзяржава
Каралеўства Францыя
фр.: Royaume des Français
Герб Сцяг
Гімн: Le Retour des Princes français à Paris
Францыя ў 1815 годзе
<   > 6 красавіка 1814 — 20 сакавіка 1815,
Сталіца	Парыж
Мова(ы)	французская
Афіцыйная мова	французская
Рэлігія	Каталіцтва
Грашовая адзінка	французскі франк
Форма кіравання	Дуалістычная манархія
Дынастыя	Бурбоны
Кароль Францыі
• 1814—1824	Людовік XVIII
• 1824—1830	Карл X
Гісторыя
• 6 красавіка 1814	Рэстаўрацыя Людовіка XVIII
• 1815	Сто дзён
• 1815	Другая рэстаўрацыя
• 1823	Увод французскіх войскаў у Іспанію
• 27 ліпеня 1830	ліпеньская рэвалюцыя
• 9 жніўня 1830	Луі-Філіп I абвясціў сябе каралём
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Гісторыя

6 красавіка 1814 года сенат, дзейнічаючы па намове Талейрана і па жаданні саюзнікаў, абвясціў аднаўленне манархіі Бурбонаў, у асобе Людовіка XVIII, пры ўмове, аднак, прынясення ім прысягі на вернасць складзенай сенатам канстытуцыі, значна больш свабоднай, чым напалеонаўскія. Прысяга прызнавала свабоду слова і рэлігіі і побач з прызначаным каронай спадчынным сенатам ставіла заканадаўчы корпус, які выбіраўся насельніцтвам. Людовік XVIII спачатку адмаўляўся падпарадкавацца патрабаванню напалеонаўскага сената, але, па патрабаванні імператара Аляксандра I, падпісаў дэкларацыю з абяцаннем канстытуцыі (Déclaration de Saint-Ouen), пасля чаго ўрачыста ўехаў у Парыж.

30 мая 1814 года Людовікам XVIII быў падпісаны першы Парыжскі мір, якім Францыя вярталася да меж 1792 года, але з прыбыткам Савоі.

4 чэрвеня таго ж года набыла моц Хартыя 1814 года, актраіраваная каралём; яна ўяўляе развіццё канстытуцыі 6 красавіка (дзве палаты — пэраў і дэпутатаў; выбарчае права абумоўлена плацяжом 300 франкаў прамых падаткаў.

Гэта канстытуцыя ў рэчаіснасці не выконвалася; ужо ў кастрычніку 1814 года была адноўлена цэнзура для твораў ніжэй за 20 друкаваных аркушаў, а таксама патрабаванне папярэдняга дазволу для часопісаў, друкарань і бібліятэк.

Людовік XVIII не імкнуўся да крутой ломкі: ён прыняў установы імперыі (арганізацыю дэпартаментаў і акруг, Ганаровы легіён і многае іншае), не ўносячы ў іх сур'ёзных змен. З большага былі захаваны нават чыноўнікі імперыі. Тым не менш рэакцыя адбівалася не толькі ў абмежаваннях свабоды слова (не новых для краіны, якая перажыла напалеонаўскі прыгнёт), не толькі ва ўвядзенні абавязковага святкавання нядзельнага дня і ў патрабаванні ўпрыгожвання дамоў з нагоды хроснага ходу; яна закранала ці пагражала закрануць эканамічныя інтарэсы мноства асоб.

Землі, канфіскаваныя рэвалюцыяй, але чамусьці яшчэ не прададзеныя, былі вернутыя эмігрантам, якія вярнуліся назад у Францыю. Стала ясна, што эмігранты жадаюць дамагчыся вяртанню і ўсёй іншай, страчанай імі маёмасці, нават калі яна перайшла ў рукі новых уладальнікаў.

Вялікае практычнае значэнне мела таксама звальненне са службы ці перавод на палавінны аклад значнай колькасці (звыш 20 000 чалавек) напалеонаўскіх афіцэраў (мера гэта была неабходна з фінансавых меркаванняў, каб скараціць расходы на армію). Афіцэры, якія засталіся на службе, і ўся армія адчувалі, што новы ўрад адносіцца да іх з грэбаваннем.

Нездаволенай была і напалеонаўская прыдворная знаць, якая, хоць і была прынята да новага двара, але адчувала там сябе скаванай. Незадаволенасць ахапіла нават сялян, якія асцерагаліся аднаўлення феадальнага права, нават у няпоўную сілу.

Сто дзён

Асноўны артыкул: Сто дзён

Усё гэта дало Напалеону надзею зноў вярнуць уладу. 1 сакавіка 1815 года ён высадзіўся на поўдні Францыі, дзе быў з захапленнем сустрэты значнай часткай насельніцтва — асабліва сялянамі, рабочымі, дробнай буржуазіяй, салдатамі і афіцэрамі. Напалеон I хутка сабраў даволі значную армію і рушыў на Парыж. Яго асабісты дэспатызм быў забыты і яго віталі як прадстаўніка рэвалюцыі, які ішоў вызваліць краіну ад тыраніі Бурбонаў. Людовік XVIII бег, а Напалеон ізноў стаў імператарам (хоць ненадоўга, усяго на сто дзён).

22 чэрвеня 1815 года, пасля паражэння пры Ватэрлоа, Напалеон I ізноў падпісаў у Парыжы адрачэнне ад прастола на карысць свайго сына і жадаў адправіцца ў Амерыку, але добраахвотна здаўся англічанам.

Другая рэстаўрацыя

Асноўны артыкул: Другая рэстаўрацыя

Саюзнікі другі раз уступілі ў сталіцу Францыі і другі раз ўслед за імі — у іх багажы, як гаварылі тады, — вярнуўся Людовік. Ён неадкладна прызначыў новыя выбары ў палату дэпутатаў, на аснове хартыі 1814 года і выдадзенага ў форме ардананса выбарчага закона. Міністрам-прэзідэнтам быў прызначаны спачатку Талейран, а ў верасні 1815 года — герцаг Рышэльё.

Выбарчая сістэма, на падставе якой была абрана палата дэпутатаў, адрознівалася крайняй складанасцю, злучаючы ў сабе некаторыя прынцыпы напалеонаўскай эпохі (многаступеннае абранне і ўплыў улады на выбары) з новым прынцыпам маёмаснага цэнзу. Усяго выбаршчыкаў (замест 5 млн, якія лічыліся пры Напалеоне I) было ва ўвесь час дзеянні хартыі 1814 года ад 88 000 да 110 000.

Для абрання дэпутатаў выбаршчыкі групаваліся ў акруговыя і дэпартаменцкія выбарчыя калегіі; першыя выбіралі кандыдатаў, спісы якіх дапаўняліся новымі асобамі аднаасобнай уладай прэфекта, а дэпартаменцкія калегіі з гэтых спісаў абіралі ўжо дэпутатаў. Пры ўмове публічнай падачы галасоў, гэта сістэма забяспечвала ўраду палату дэпутатаў, якая выконвае яго волю. На выбарах 1815 года дзейнічаў, у дадатак, страх перад помстай прыхільнікам старога рэжыму. Натуральна, таму, што выбары далі вельмі моцную палату дэпутатаў (une chambre introuvable, паводле выразу караля). Абапіраючыся на яе, урад мог смела распраўляцца са сваімі ворагамі. Мноства палітычных праціўнікаў было аддадзена ваеннаму суду і пакарана смерцю або падверглася іншым пакаранням.

Асабліва жорсткім быў «белы тэрор» на поўдні; але і ў Парыжы, па прысудзе пэраў, быў расстраляны маршал Ней за пераход на бок Напалеона падчас Ста дзён.

Усё гэта супярэчыла ўрачыстаму абяцанню Людовіка XVIII не караць за палітычныя злачынствы.

У студзені 1816 года, калі большая частка пакаранняў ужо была выканана, праз палаты быў праведзены закон аб «амністыі поўнай і абсалютнай», аднак, з выключэннем цэлых катэгорый асоб, пералічаных у законе, у тым ліку ўсіх «царазабойцаў», гэта значыць членаў канвента, якія ваціравалі пакаранне смерцю Людовіка XVI, калі яны пры гэтым прынялі якую-небудзь пасаду ад «узурпатара»; яны падвяргаліся выгнанню назаўжды з Францыі.

Сам кароль быў настроены параўнальна міралюбна і аддаваў перавагу не абвастраць адносіны паміж урадам і апазіцыяй; але сярод эмігрантаў, якія вярнуліся і атрымалі пануючае становішча, вяршэнствавала партыя ўльтрараялістаў, якая імкнулася да поўнага аднаўлення дарэвалюцыйных парадкаў. На чале гэтай партыі стаяў граф д'Артуа, брат і спадчыннік бяздзетнага караля. Гэта партыя зрынула міністэрства Талейрана, хоць ніхто не зрабіў столькі для аднаўлення ўлады Бурбонаў, як ён.

Аднак і новае міністэрства пад старшынствам герцага Рышэльё, з Дэказам на пасадзе міністра паліцыі, не задавальняла яе. Поўнае вяртанне да даўніны было немагчыма. Пра аднаўленне феадальных правоў нельга было і думаць; нават узнагарода эмігрантаў за іх страты не магла быць ажыццёўлена ў блізкай будучыні, бо прыходзілася лічыцца з фінансавымі цяжкасцямі, створанымі вайной, выплатай кантрыбуцыі ў 700 млн і ўтрыманнем замежных акупацыйных войскаў.

Неймаверна было адмяніць Кодэкс Напалеона і іншыя кодэксы, з якімі прызвычаілася насельніцтва; магчымыя былі толькі частковыя рэформы, напрыклад адмена разводу, ажыццёўленая міністэрствам герцага Рышэльё ў маі 1816 года.

Незадаволены фанатызмам палаты дэпутатаў, Рышэльё, па патрабаванні Дэказа, распусціў яе (увосень 1816 года). Выбары далі міністэрству ўмераную большасць у 60 галасоў.

У 1817 годзе Рышэльё правёў новы выбарчы закон, які некалькі паменшыў магчымасць урадавага ціску на выбары; былі адменены акруговыя выбарчыя калегіі, пакінуты толькі дэпартаменцкія; выбары зроблены прамымі (але засталіся адкрытымі); права прэфектаў уносіць сваіх кандыдатаў у спісы ліквідавана, але высокі маёмасны цэнз выбаршчыкаў і яшчэ вышэйшы — кандыдатаў захаваны.

Адначасова з гэтым была ўсталявана сістэма штогадовага абнаўлення палаты дэпутатаў на адну пятую яе складу. Параўнальная ўмеранасць міністэрства Рышэльё не перашкодзіла яму правесці ў 1817 годзе аднаўленне цэнзуры на гадавы тэрмін (цэнзура, створаная ў 1814 годзе, была адменена Напалеонам і да 1817 года не аднаўлялася).

На выбарах у палату ў 1818 годзе прайшло некалькі лібералаў (Лафает, Манюэль і іншыя), і потым іх колькасць толькі расла, а ў 1819 годзе выбраны быў нават «царазабойца», абат Грэгуар. Рост апазіцыі тлумачыўся тым, што буйная буржуазія, цалкам гатовая падтрымліваць урад Людовіка XVIII, не жадала пераходу ўлады ў рукі старога дваранства і асцерагалася, каб крайнасці рэакцыі не прывялі да новых рэвалюцыйных выбухаў.

Герцаг Рышэльё спалохаўся праяў апазіцыйнага духу і гатовы быў ісці на саступкі правай, але сустрэў процідзеянне ў Дэказе і выйшаў у адстаўку ў канцы 1818 года. Перад адстаўкай ён дамогся ад дзяржаў на Ахенскім кангрэсе вызвалення Францыі ад акупацыйнай арміі, якая займала яе з 1815 года і абыходзілася ёй вельмі дорага.

Новае міністэрства генерала Дэсоля, з Дэказам на пасадзе міністра ўнутраных спраў, а потым (з 1819 года), пасля адстаўкі Дэсоля, міністэрства Дэказа ішло, увогуле, па тым жа шляху, што і Рышэльё. Найважнейшай яго справай былі два законы 1819 года пра друк і пра злачынствы друку. Імі адмяняліся цэнзура і папярэдні дазвол часопісаў; апошняе замянялася высокім грашовым закладам (у 10 000 франкаў і вышэй; гэта лічба пасля падвяргалася зменам), і за злачынствы друку прызначаліся вельмі строгія пакаранні — напрыклад за абразу караля ад 6 месяцаў да 5 гадоў турмы і штраф ад 500 франкаў да 10 000 франкаў, за абразу члена каралеўскай сям'і — да 3 гадоў турмы і да 5000 франкаў штрафу (у 1822 годзе гэты апошні закон быў зменены ў падрабязнасцях; пакаранні трохі паменшаны).

13 лютага 1820 года забойства герцага Берыйскага, здзейсненае фанатыкам Лувелем на свой страх, гэта значыць без падтрымкі ці намовы якой б там ні было партыі, дало ўльтрараялістам жаданую падставу зрынуць міністэрства Дэказа. Кароль ізноў прызначыў першым міністрам Рышэльё, які прыняў у свой кабінет Вілеля і яшчэ двух ультрараялістаў.

Ва ўгоду гэтай партыі міністэрства правяло выбарчы закон 1820 года, якім выбаршчыкі былі падзелены на дзве катэгорыі: усе выбаршчыкі, якія плацяць не менш за 300 франкаў падаткаў, абіралі з гэтага часу 258 дэпутатаў, а найбольш багатыя з іх — яшчэ 172 дэпутаты. Гэты закон прывёў да ўзмацнення крайняй рэакцыйнай партыі на выбарах 1820 года і наступных гадоў, так што палата ў 1823 годзе магла пастанавіць выдаленне з яе на ўсю сесію Манюэля, за прамову, у якой выказаўся након таго, што рэакцыйная палітыка можа прывесці да тых жа вынікаў, што і палітыка Людовіка XVI. У відзе пратэсту супраць гэтага выгнання, ажыццёўленага сілай, бо Манюэль адмовіўся яму падпарадкавацца, палату пакінулі 62 ліберальныя дэпутаты.

У снежні 1821 года міністэрства Рышэльё саступіў месца міністэрству Вілеля. Гэта міністэрства паспрабавала ачысціць склад чынавенства ад усіх падазроных у палітычным сэнсе элементаў, падпарадкавала народную асвету духавенству, стварыла міністэрства духоўных спраў, падтрымлівала суровымі пакараннямі абавязковае святкаванне нядзельнага дня. У вобласці замежнай палітыкі міністэрства (часткова пад уплывам жадання абараніць інтарэсы шматлікіх у Францыі ўласнікаў іспанскіх дзяржаўных папер) аказала садзейнічанне Фердынанду Іспанскаму ў прыгнечанні іспанскай рэвалюцыі.

У 1823 годзе зноў была ўведзена цэнзура, адмененая ўжо ў 1824 годзе.

У канцы 1823 годзе міністэрства распусціла палату, каб канчаткова выдаліць з яе апазіцыю. Новая палата, абраная пад моцным адміністрацыйным ціскам, сапраўды задаволіла ўсе чаканні міністэрства; у ёй было ўсяго 17 лібералаў і вельмі мала ўмераных; яе называлі Chambre retrouvee. Адной з першых яе спраў быў закон, які адмяняў частковае абнаўленне палаты і замяняў 5-гадовы тэрмін дэпутацкіх паўнамоцтваў 7-гадовым, прычым палата распаўсюдзіла дзеянне гэтага закона і на сябе, хоць была выбрана на 5 гадоў.

У 1824 годзе памёр Людовік XVIII і трон атрымаў у спадчыну Карл X. Цяпер палата, міністэрства і кароль цалкам адпавядалі адзін аднаму; цяжка было чакаць якіх-небудзь канфліктаў. Аднак, у асяроддзі крайніх праявілася моцнае рознагалоссе па пытанні аб стаўленні да царквы; яны распаліся на раялістаў клерыкальных і свецкіх. Кароль быў, безумоўна, на баку клерыкалаў (што ён урачыста заявіў аднаўленнем падчас сваёй каранацыі ўсіх сярэднявечных звычаяў, да ўскладання каралеўскіх рук на некалькіх хворых для іх вылячэння).

У грамадстве расла апазіцыя. Лафает, Манюэль і іншыя правадыры апазіцыі сустракалі паўсюдна захопленых прыхільнікаў, у іх гонар задавольваліся банкеты; краіна пакрылася мноствам таварыствам, часам легальных, але часцей тайных, якія пераследвалі палітычныя мэты («Таварыства сяброў друку», «Таварыства карбанарыяў» у Парыжы, «Рыцары свабоды» ў Самюры, «Aide toi et le ciel t'aidera» і іншыя). Да таварыстваў, нават тайных, належалі такія асобы, як Лафает. Урад, ведаючы гэта, не мог нічога зрабіць з-за адсутнасці доказаў і немагчымасці іх адшукаць пры добрай канспірацыйнай арганізацыі таварыстваў.

Нягледзячы на законы аб друку, грамадская незадаволенасць знаходзіла выраз у прэсе, сярод якой толькі апазіцыйныя газеты мелі сапраўднае распаўсюджанне і ўплыў; турмы і штрафы для рэдактараў і аўтараў не дзейнічалі.

У 1825 годзе Вілель правёў закон аб узнагародзе эмігрантаў мільярдам франкаў; сума гэта павінна была быць пакрыта пазыкай. Шматлікія з крайніх знаходзілі гэту меру недастатковай, патрабуючы вяртання маёмасці, у чыіх бы руках яна ні знаходзілася; але так далёка не магло пайсці нават міністэрства Вілеля. І гэты падарунак на сродкі дзяржаўнага казначэйства выклікаў моцную незадаволенасць, хоць фінансы да таго часу былі настолькі ўмацаваны, што адначасова Вілель мог прыступіць да канверсіі 5 % дзяржаўных аблігацый у трохпрацэнтныя. Гэта мера выклікала незадаволенасць сярод уласнікаў аблігацый, гэта значыць як раз у тым класе, які панаваў у краіне ў сілу выбарчага закона.

У 1826 годзе праведзены закон аб святатацтве, які караў смерцю за крадзеж у цэрквах і апаганенне свяшчэнных прадметаў.

Рэакцыйны закон аб друку ў 1827 годзе хоць і прайшоў у палаце дэпутатаў, але выклікаў такую абуранасць у грамадстве, што палата пэраў палічыла патрэбным падвергнуць яго змяненням, а ўрад узяў яго назад, адпомсціўшы за сваё паражэнне спагнаннямі з чыноўнікаў і членаў акадэміі, якія пратэставалі супраць законапраекта.

Нацыянальная гвардыя была распушчана за маніфестацыю на карысць хартыі. Каб атрымаць вотум даверу ад краіны, міністэрства распусціла палату дэпутатаў, але памылілася ў сваіх разліках: у новай палаце лібералы мелі вельмі значную колькасць прыхільнікаў; безумоўных прыхільнікаў міністэрства было ўсяго 125.

Неўзабаве пасля выбараў (студзень 1828 года) міністэрства Вілеля павінна было саступіць месца міністэрству ўмеранага раяліста Марціньяка. Кароль гучна выражаў шкадаванне наконт неабходнасці даць адстаўку Вілелю, казаў, што палітыка Вілеля — яго палітыка, і неахвотна саступіў Марціньяку, які патрабаваў, каб у троннай прамове караля былі абяцаны рэформы. Жан Батыст Марціньяк некалькі палегчыў становішча друку, знішчыў чорны кабінет (у якім адбывалася перлюстрацыя прыватнай перапіскі) і атрымаў ад Карла X два арданансы, якімі езуіцкія школы падпарадкоўваліся дзяржаўнаму кантролю, а ў 1829 годзе Марціньяк унёс праект закона аб мясцовым самакіраванні, якім сістэма прызначэння генеральных і муніцыпальных саветаў замянялася сістэмай абрання, на аснове высокага маёмаснага цэнзу. Супраць закона паўсталі раялісты, якія бачылі ў мясцовым самакіраванні трыумф рэвалюцыйнага прынцыпу, але таксама і шматлікія лібералы, прыхільнікі цэнтралізацыі. Праект быў адхілены гэтай кааліцыяй, што дало каралю нагоду даць адстаўку кабінету.

У жніўні 1829 года было сфарміравана ўльтрараялісцкае міністэрства князя Паліньяка. Яго прызначэнне выклікала ў краіне пратэсты; сталі засноўвацца таварыствы для адмовы ад выплаты падаткаў у выпадку чаканай адмены хартыі. Паездка Лафаета звярнулася ў трыўмфальнае шэсце, і на абедах у яго гонар былі прагучалі пагрозлівыя прамовы ў адрас урада. Урад пачаў шэраг працэсаў супраць членаў таварыстваў і аратараў, але суды галоўным чынам апраўдвалі абвінавачваных. У «Journal des Débats» быў надрукаваны артыкул, у якім гаварылася:

«Хартыя мае цяпер такую сілу, што аб яе разаб'юцца ўсе намеры дэспатызму… Адначасова з незаконным спагнаннем падаткаў народзіцца новы Гампдэн, які знішчыць беззаконне… Няшчасная Францыя, няшчасны кароль!»

Рэдактар газеты, прыцягнуты да суду, быў апраўданы ў апеляцыйнай інстанцыі.

У студзені 1830 года ўзнікла новая апазіцыйная газета «National», на чале якой стаялі Цьер, А. Карэль, Мінье; яе праграмай была вернасць Бурбонам, калі яны будуць выконваць хартыю — а з прычыны таго, што яны не жадаюць гэтага, то лепшым кандыдатам на трон з'яўляецца герцаг Арлеанскі. Газета пісала вельмі абуральным тонам па адрасу урада і карысталася вялікім поспехам (гл. Цьер).

Сесія палат 1830 года была адкрыта троннай прамовай, у якой была пагроза звярнуцца да асаблівых мер для падтрымання грамадскага міру. Палата дэпутатаў выбрала сваім прэзідэнтам ліберала Рае-Калара і прыняла, большасцю 221 супраць 181 голасу, адрас, у якім пратэставала супраць недаверу, выказанага да яе каралём, і выражала занепакоенасць за вольнасці французскага народа. Кароль адказваў адтэрміноўкай сесіі парламента, а затым роспускам палаты дэпутатаў. Зыход новых выбараў мог быць толькі неспрыяльным для міністэрства, а з прычыны таго, што кароль атаясамліваў сябе з ім, то асабістае ўмяшанне яго ў выбары не магло дасягнуць мэты. Амаль усе дэпутаты, якія падалі голас за адрас, былі пераабраны; агульная колькасць прыхільнікаў апазіцыі ўзрасла да 272. Аднак кароль і тут не зразумеў сапраўднага становішча рэчаў. Не склікаючы палат і не прадбачачы ніякай сур'ёзнай небяспекі, ён падпісаў Арданансы 25 ліпеня 1830 года (увядзенне цэнзуры, змяненне выбарчага закона ў сэнсе пазбаўлення выбарчых правоў уласнікаў рухомых маёмасцей і паданні іх толькі землеўладальнікам і інш.), якія выклікалі ліпеньскую рэвалюцыю. У вобласці замежнай палітыкі рэстаўрацыі найбольш выдатныя факты — збліжэнне з Расіяй, якое адбылося ў міністэрства Вілеля, і сумесны з ёй удзел у вызваленні Грэцыі. У 1830 годзе, пад маркай пакарання алжырскага бея за абразу, нанесеную французскаму консулу, Францыя пачала заваяванне Алжыра.

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Рэстаўрацыя Бурбонаў
• Пры напісанні артыкула выкарыстаны матэрыял з Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона (1890—1907).