Расонскі раён

Расо́нскі раён — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Віцебскай вобласці Беларусі. Цэнтр — гарадскі пасёлак Расоны.

Расонскі раён
Герб Сцяг
Краіна	Беларусь
Уваходзіць у	Віцебская вобласць
Адміністрацыйны цэнтр	Расоны
Дата ўтварэння	17 ліпеня 1924, 6 студзеня 1965
Дата скасавання	25 снежня 1962
Кіраўнік	Уладзімір Уладзіміравіч Быкаў[d]
Афіцыйныя мовы	Родная мова: беларуская 69,77 %, руская 29,49 % Размаўляюць дома: беларуская 42,44 %, руская 54,16 %[1]
Насельніцтва (2009)	11 514 чал.[1] (21-е месца)
Шчыльнасць	5,97 чал./км² (21-е месца)
Нацыянальны склад	беларусы — 89,41 %, рускія — 8,97 %, іншыя — 1,62 %[1]
Плошча	1 926,87[2] (9-е месца)
Вышыня над узроўнем мора  • Найвышэйшы пункт	224,1 м
Афіцыйны сайт
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Раён размешчаны на поўначы Віцебскай вобласці. Мяжуе з Верхнядзвінскім і Полацкім раёнамі Віцебскай вобласці, Невельскім і Себежскім раёнамі Пскоўскай вобласці Расіі.

У раён уваходзяць 127 населеных пунктаў. Адміністрацыйна падзяляецца на 6 сельсаветаў: Альбрэхтаўскі, Гарбачэўскі, Клясціцкі, Краснапольскі, Сакалішчанскі, Янкавіцкі.

Прырода

Паверхня Расонскага раёна пераважна плоская, забалочаная, з асобнымі ўчасткамі марэнных град. Большая частка раёна знаходзіцца ў межах Полацкай нізіны, на ўсходзе — Нешчардаўскага ўзвышша. Нахіл паверхні з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад. Найвышэйшы пункт — гара Гваздзіха, 224 м (знаходзіцца на захад ад в. Забор’е)^[3], найбольш нізкая адзнака (112 м) — урэз р. Дрыса пры сутоку з Нішчай. Глыбіня расчлянення рэльефу на ўсходзе да 30 м/км², на Полацкай нізіне да 2,5 м/км².

У тэктанічных адносінах раён прымеркаваны да Латвійскай седлавіны. Зверху залягаюць пароды антрапагенавага ўзросту паазерскага, сожскага і дняпроўскага зледзяненняў магутнасцю ад 25 да 70 м; ніжэй дэвонскія да 350—400 м, на 3 кембрыйскія да 100 м і ардовікскія да 30 м, паўсюдна верхнепратэразойскія (венд) да 250—300 м адклады. Пароды крышт. фундамента на глыбіні 600—700 м ніжэй узроўню мора. Вядомы радовішчы торфу, глін і суглінкаў, пясчана-жвіровага матэрыялу.

Глебы сельгасугоддзяў (у %): дзярновыя і дзярнова-карбанатныя (0,1), дзярнова-падзолістыя глебы (55,4), дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы (19,6), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (11,8), поймавыя (алювіяльныя) забалочаныя (2,2), тарфяна-балотныя глебы 10,9; паводле механічнага складу глебы пераважна сугліністыя (50,7) і супясчаныя (30,6).

Сярэдняя тэмпература паветра ў студзені −7,5, ліпені +17,4 °C. Выпадае 583 мм ападкаў за год. Вегетатыўны перыяд складае 182 сутак.

Найбольшая рака — Дрыса з прытокамі Свольна, Нішча, Нешчарда. Іншыя рэкі: рака Звёрынка. На тэрыторыі раёна шмат азёр. Найбольшымі з’яўляюцца Нешчарда, Усвечча, Валоба, Белае, Сіньша, Шэвіна, Расона, Дрысы, Межава, Межна. Іншыя азёры: возера Вядзета, возера Межна, возера Глыбочына.

Гісторыя

Раён утвораны 17 ліпеня 1924 года ў складзе Полацкай акругі БССР. Цэнтр — станцыя Расоны. 20 жніўня 1924 года падзелены на 10 сельсаветаў: Альбрэхтаўскі, Гарбачэўскі, Дзмітраўскі, Клясціцкі, Мілавідскі, Парэцкі, Руднянскі, Сакалішчанскі, Сяляўшчынскі, Юхавіцкі. 4 жніўня 1927 года да раёна далучаны Круцікаўскі, Паповалуцкі, Старадворскі, Тродавіцкі, Чырванаборскі, Шнітаўскі сельсаветы скасаванага Краснапольскага раёна. Пасля скасавання акруговага падзелу 26 ліпеня 1930 года раён у прамым падпарадкаванні БССР. У 1931 годзе цэнтр раёна перанесены ў вёску Станіславова, Паповалуцкі сельсавет перайменаваны ў Заборскі. З 21 чэрвеня 1935 года раён у складзе адноўленай Полацкай акругі, з 20 лютага 1938 года — у складзе Віцебскай вобласці. У 1939 годзе цэнтр раёна перанесены ў вёску Расоны. З 20 верасня 1944 года раён у складзе Полацкай вобласці, з 8 студзеня 1954 года — у складзе Віцебскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны Круцікаўскі, Руднянскі, Старадворскі, Тродавіцкі, Шнітаўскі сельсаветы, утвораны Дудчынскі і Шуляцінскі сельсаветы, Мілавідскі сельсавет перайменаваны ў Раўнапольскі. 16 верасня 1957 года скасаваны Дзмітраўскі сельсавет. 14 сакавіка 1958 года Расоны атрымалі статус гарадскога пасёлка. 7 красавіка 1958 года скасаваны Альбрэхтаўскі сельсавет. 4 чэрвеня 1962 года Шуляцінскі сельсавет перайменаваны ў Тродавіцкі. 25 снежня 1962 года раён скасаваны, гарадскі пасёлак Расоны, Гарбачэўскі, Дудчынскі, Заборскі, Парэцкі, Сяляўшчынскі, Тродавіцкі і Чырванаборскі сельсаветы перададзены Полацкаму раёну, Клясціцкі, Раўнапольскі, Сакалішчанскі і Юхавіцкі сельсаветы — Верхнядзвінскаму раёну.

6 студзеня 1965 года Расонскі раён утвораны зноў, уключаў гарадскі пасёлак Расоны, Гарбачэўскі, Заборскі, Парэцкі, Сяляўшчынскі, Тродавіцкі, Чырванаборскі сельсаветы Полацкага раёна, Клясціцкі, Раўнапольскі, Сакалішчанскі і Юхавіцкі сельсаветы Верхнядзвінскага раёна. 2 жніўня 1966 года Тродавіцкі сельсавет перайменаваны ў Краснапольскі, 14 ліпеня 1967 года Сяляўшчынскі сельсавет — у Янкавіцкі, 7 чэрвеня 1968 года Чырванаборскі сельсавет — у Дварышчанскі, 19 красавіка 1973 года Парэцкі сельсавет — у Бірузоўскі. На 1 студзеня 1974 года ў складзе раёна 10 сельсаветаў, 173 населеныя пункты, плошча тэрыторыі — 1,9 тыс. км²^[4]. 3 лістапада 1983 года Раўнапольскі сельсавет перайменаваны ў Марачкоўскі. 20 кастрычніка 1995 года Расонскі раён і гарадскі пасёлак Расоны аб’яднаны ў адну адміністрацыйную адзінку. 16 лютага 1996 года Бірузоўскі сельсавет перайменаваны ў Альбрэхтаўскі. 4 красавіка 2004 года скасаваны Дварышчанскі, Заборскі, Марачкоўскі і Юхавіцкі сельсаветы^[5]. 1 ліпеня 2021 года ў склад Верхнядзвінскага раёна перададзены хутар Дабраплёсаўскі^[6][7].

Насельніцтва

• 1995 — 15,4 тыс. чал.^[8]
• 1999 — 15,1 тыс. чал.
• 2006 — 12,1 тыс. чал.
• 2009 — 11,5 тыс. чал.

Пераважаюць сельскія жыхары.

Гаспадарка

Буйнейшыя прадпрыемствы:

• «Каапнарыхтпрам», ЧУП
• Обальскі керамічны завод, расонскі філіял, КПУП
• Расонскі камбінат прамысловых тавараў, КУВП
• Расонскі лясгас, ДЛГУ

Транспарт

Па тэрыторыі Расонскага раёна праходзяць аўтамабільныя дарогі Полацк—Апочка (Расія), Дзісна—Невель (Расія), Полацк—Расоны і інш.

У паданнях і літаратуры

«Гара Рагнеды» знаходзіцца на паўвостраве Перавоз паміж вусцем ракі Ушчы пры яе ўпадзенні ў возера Дрысы і вытокам ракі Дрысы. Паводле народнага падання, тут быў забіты князь Рагвалод ударам каменнага молата, а потым тут жа пахавана княгіня Рагнеда. Паводле звестак А. Кіркора і А. Семянтоўскага, і на самой гары, і ў возеры Дрысе ў XIX ст. часта знаходзілі каменныя молаты і паліцы, што таксама можа сведчыць пра існаванне тут старажытнага скандынаўскага пасялення і культу Тора.

Расонскі раён вядомы з нарысу ў творы Яна Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях». Тут адбываюцца падзеі некаторых апавяданняў са зборніка.

Старшыні Расонскага райвыканкама

• Аляксандр Іванавіч Дзмітрачэнка^[9]
• 2008—2017 — Аляксандр Мікалаевіч Шубскі

Вядомыя асобы

• Ян Баршчэўскі - беларускі і польскі пісьменнік, адзін з пачынальнікаў новай беларускай літаратуры.
• Генадзь Бураўкін (1936) — паэт, дзяржаўны дзеяч Беларусі (нарадзіўся ў в. Шуляціна, цяпер в. Тродавічы).
• Мікалай Матукоўскі (1929—2001) — драматург (нарадзіўся ў в. Калюціна).
• Хася Прусліна (1901, в. Гарбачова — 1972) — дзяячка мінскага падполля, узначальвала атрад супраціву нацыстам у яўрэйскім гета.
• Станіслаў Шантыр (каля 1763 — пасля 1846) — мемуарыст, гісторык рэлігіі.
• Аляксандр Кірылавіч Шэлепень (1918, вёска Забор’е — 1964) — Герой Савецкага Саюза.
• Аляксандр Шлюбскі (1897, Межава — 1941?) — рэпрэсаваны беларускі этнограф, фалькларыст, бібліёграф, літаратуразнаўца

Гл. таксама

• Замак Сокал