Нідэрландская рэвалюцыя

Нідэрландская рэвалюцыя (нідэрл.: Tachtigjarige Oorlog — «Васьмідзесяцігадовая вайна») — паспяховая рэвалюцыя Сямнаццаці правінцый ў барацьбе за незалежнасць ад Іспанскай Імперыі. У выніку рэвалюцыі была прызнана незалежнасць Сямі Злучаных Правінцый. Вобласці, цяпер вядомыя як Бельгія і Люксембург (тыя з Сямнаццаці правінцый, якія засталіся пад кіраваннем Габсбургаў), атрымалі назву Паўднёвых Нідэрландаў. Першым лідарам рэвалюцыі быў Вільгельм Аранскі. Нідэрландская рэвалюцыя стала адным з першых паспяховых расколаў у Еўропе і прывяла да з’яўлення першых сучасных еўрапейскіх рэспублік.

Васьмідзесяцігадовая вайна
Асноўны канфлікт: Нідэрландская рэвалюцыя
Гібралтарская бітва
Дата	1568 — студзень 1648
Месца	Нідэрланды, суч. Бельгія, Гібралтар
Прычына	Абвяшчэнне незалежнасці Рэспублікі Злучаных правінцый ад Іспаніі
Вынік	Мюнстэрскі дагавор, прызнанне незалежнасці Нідэрландскіх правінцый
Праціўнікі
Рэспубліка Злучаных правінцый, Сямнаццаць правінцый Іспанія
Камандуючыя
Вільгельм I Аранскі Морыц Аранскі Вільгельм II Аранскі Эрцгерцаг Мацвей Эркюль Франсуа Якаб ван Хемскерк Філіп II Фернанда Альварэс, герцаг Альба Хуан Аўстрыйскі Алесандра Фарнезэ Хуан Альварэс дэ Авіла

Першапачаткова Іспаніі атрымоўвалася стрымліваць усякага роду апалчэнні. Аднак у 1572 годзе паўстанцы захапілі Брыле і ўспыхнула паўстанне. Паўночныя правінцыі набылі незалежнасць, спачатку дэ факта і ў 1648 дэ юрэ. Падчас рэвалюцыі Нідэрландская рэспубліка хутка расла і дужэла, становячыся сусветнай сілай дзякуючы гандлёвым суднам, развіццю эканомікі і навукі, а таксама культурнаму росту.

Паўднёвыя Нідэрланды (сучасная тэрыторыя Бельгіі, Люксембурга і паўночнай Францыі) нейкі час заставаліся пад уладай Іспаніі. Аднак працяглае прыгнятальнае панаванне Іспаніі на поўдні стала прычынай уцёкаў фінансавай, інтэлектуальнай і культурнай эліты на поўнач, што спрыяла поспеху Нідэрландскай рэспублікі. Да канца вайны ў 1648 годзе большая тэрыторыя Паўднёвых Нідэрландаў была захоплена Францыяй, якая пад кіраўніцтвам кардынала Рышэлье і Людовіка XIII уступіла ў саюз з Нідэрландскай рэспублікай у барацьбе супраць Іспаніі ў 1630-х гадах.

Першы этап канфлікту стаў барацьбой Нідэрландаў за незалежнасць. Аднак у цэнтры ўжо наступнага этапу было афіцыйнае аб’вяшчэнне дэ факта незалежных Злучаных правінцый. Гэты этап супаў з уздымам Нідэрландскай рэспублікі як магутнай сілы і станаўленнем Нідэрландскай каланіяльнай імперыі.

Перадгісторыя

Еўрапейскія тэрыторыі пад уладай караля Іспаніі ў 1580 годзе (Нідэрланды паказаны светла-зялёным) на карце з указаннем сучасных дзяржаўных межаў.

Карл V атрымаў у спадчыну ад свайго бацькі Філіпа Прыгожага Нідэрланды, а ад маці — Іспанію. Сам Карл V нарадзіўся на тэрыторыі тагачасных Нідэрландаў, у горадзе Генце. У 1549 годзе ён выдаў Прагматычную санкцыю, якая вылучыла Сямнаццаць правінцый са складу Свяшчэннай Рымскай імперыі і зрабіла іх спадчынным уладаннем дому Габсбургаў. У 1555 годзе ён адрокся ад Нідэрландаў на карысць свайго сына Філіпа II, а ў 1556 годзе і ад іспанскай кароны. Неўраджай 1566 года, павышэнне падаткаў, няцерпнасць да пратэстанцтва, якое набірала абароты, спарадзіла рэакцыю ў выглядзе іканаборскага паўстання, якое было справакавана пратэстанцкімі агітатарамі. У той момант штатгальтарам Нідэрландаў была Маргарыта Пармская. Аднак у 1567 годзе іспанскі кароль адправіў у Нідэрланды з шырокімі паўнамоцтвамі герцага Альбу, чые «антыкрызісныя» меры літаральна падарвалі краіну.

Падаткаабкладанне

У склад Нідэрландаў уваходзілі заможныя тэрыторыі, сярод якіх была і Фландрыя, якая мела развітую эканоміку і доўгі час знаходзілася пад уладай французскіх каралёў. Сусветнай імперыі Карла V належалі буйныя амерыканскія і еўрапейскія тэрыторыі, кантроль і абарона якіх абцяжарвалася велізарнымі памерамі імперыі. Гэта вялікая дзяржава амаль бесперапынна знаходзілася ў стане вайны са сваімі суседзямі ў Еўропе, у першую чаргу, з Францыяй у Італьянскіх войнах і туркамі ў Міжземным моры. Таксама вяліся войны супраць пратэстанцкіх князёў у Германіі. Нідэрланды выплачвалі высокія падаткі для фінансавання гэтых войн, але яны ўспрымаліся як непатрэбныя, а часам і проста шкодныя, паколькі былі накіраваны супраць найбольш важных гандлёвых партнёраў.

Пратэстанцтва

Карта «Leo Belgicus» з выявай паўсталых правінцый (1609).

У XVI стагоддзі пратэстанцтва хутка распаўсюджвалася ў паўночнай частцы Еўропы. Нідэрландскія пратэстанты пасля першапачатковых рэпрэсій былі прыняты ўладамі і да іх сталі адносіцца талерантна. Да 1560-м гадоў пратэстанцкая абшчына здабыла значны ўплыў у Нідэрландах, хоць у той час была меншасцю. У грамадстве, якое залежала ад гандлю, свабода і памяркоўнасць былі асноўнымі пытаннямі. Тым не менш Карл V, а затым Філіп II, лічылі сваім абавязкам змагацца з пратэстанцтвам, якое з’яўлялася ерассю з пункту гледжання каталіцкай царквы. Суровыя меры прывялі да павелічэння скарг у Нідэрландах, дзе органы мясцовага самакіравання прыступілі да рэалізацыі курсу на мірнае суіснаванне. У другой палове стагоддзя сітуацыя толькі абвастрылася. Філіп накіраваў войскі для прыгнечання паўстання і ператварэння Нідэрландаў ізноў у каталіцкі рэгіён. Нідэрландскія пратэстанты з іх сціплым ладам жыцця прадстаўляліся ў лепшым свеце у параўнанні з раскошнымі, па агульным меркаванні, звычкамі каталіцкага духавенства.

Цэнтралізацыя

Зрушэнне балансу сіл у эпоху позняга Сярэднявечча азначала, што шматлікія з нідэрландскіх адміністратараў ужо не былі патомнымі арыстакратамі, а паходзілі з нязнатных сем’яў, якія дасягнулі свайго статусу на працягу апошніх стагоддзяў. У гэтай калекцыі раскіданых арыстакратычных княстваў у саюзе і пад правадырствам бургундскіх герцагаў больш, чым калі-небудзь, вылучалася вышэйшае дваранства і іх кіраўнікі. У пятнаццатым стагоддзі Брусель, такім чынам, стаў дэ-факта сталіцай сямнаццаці правінцый.

Яшчэ ў Сярэднявечча раёны Нідэрландаў, прадстаўленыя дваранствам і гандлярамі, карысталіся значнай аўтаноміяй пры прызначэнні адміністратараў. Карл V і Філіп II удасканальвалі кіраванне імперыяй шляхам павышэння аўтарытэту цэнтральнай улады ў пытаннях права і падаткаў, што выклікала падазрэнні сярод дваранства і купецтва. Адным з прыкладаў гэтага з’яўляецца захоп улады ў горадзе Утрэхце ў 1528 годзе, калі Карл V замяніў Савет Гільдыі майстроў, які кіраваў горадам, уласным намеснікам, які ўзяў уладу ва ўсёй правінцыі Утрэхт. Карл загадаў пабудаваць буйны ўмацаваны замак Врэдэнбург для абароны ад княства Гельдэрн і кантролю за грамадзянамі Утрэхта. Пры кіраванні Марыі Аўстрыйскай (1531—1555) традыцыйная ўлада намеснікаў і вышэйшай знаці была заменена прафесійнымі юрыстамі ў Дзяржаўным савеце.

Пачатковы этап (1555—1572)

Філіп II у парадных даспехах

Прэлюдыя да паўстання (1555—1568)

У 1556 годзе Карл перадаў трон свайму сыну Філіпу II. Карла, нягледзячы на суровыя метады, разглядалі ў якасці кіраўніка, які патрэбен Нідэрландам. Філіп жа вырас у Іспаніі і не гаварыў ні па-нідэрландску, ні па-французску. Падчас валадарання Філіпа становішча ў Нідэрландах абвастрылася з-за больш высокага падаткаабкладання, прыгнечання пратэстанцтва і цэнтралізацыі ўлады. Канфлікт дасягнуў пункту кіпення і, у канчатковым выніку, прывёў да вайны за незалежнасць.

Дваранства ў апазіцыі

У рамках высілкаў па стварэнні стабільнага і надзейнага ўрада Нідэрландаў Філіп прызначыў Маргарыту Пармскую штатгальтарам Нідэрландаў. Ён працягнуў палітыку свайго бацькі пры прызначэнні членаў вышэйшага дваранства Нідэрландаў у Дзяржаўны савет — кіруючы орган сямнаццаці правінцый. Главой гэтага савета ён паставіў Антуана Перэна дэ Гранвеля, які быў яго даверанай асобай. Тым не менш, ужо ў 1558 годзе штаты правінцый і генеральны штат Нідэрландаў сталі супярэчыць пажаданням Філіпа, пярэчачы яго падатковай палітыкі і патрабуючы вываду іспанскіх войскаў з поўдня Нідэрландаў. Пры наступных рэформах Філіп сустрэўся з моцнай апазіцыяй. Некаторыя з найбольш уплывовых вяльможаў, у тым ліку граф Эгмант і Філіп дэ Манмарансі, выйшлі са складу Дзяржаўнага савета да таго часу, пакуль яго ўзначальвае Гранвель. У гэты ж перыяд, нягледзячы на ўзмацненне жорсткасці ўлады, раслі рэлігійныя пратэсты.

Іканаборства і рэпрэсіі

Фернанда Альварэс дэ Таледа

Атмасфера ў Нідэрландах была напружанай у сувязі з паўстаннем лідараў кальвіністаў, голаду пасля неўраджая ў 1565 годзе і эканамічных цяжкасцей у сувязі з Паўночнай вайной. Напачатку жніўня 1566 года манастырская царква ў Стэенвардэ ў Фландрыі (у наш час у Паўночнай Францыі) была разрабавана пад правадырствам прапаведніка Себасцьяна Матэ. За гэтым інцыдэнтам рушыў услед шэраг аналагічных беспарадкаў у Фландрыі і неўзабаве Нідэрланды сталі арэнай масіўнага іканаборскага руху кальвіністаў, якія ўрываліся ў цэрквы і іншыя рэлігійныя будынкі, паганілі і руйнавалі статуі і выявы каталіцкіх святых па ўсёй краіне. Па словах кальвіністаў, гэтыя статуі ўяўлялі сабой пакланенне ідалам. Дзеянні іканаборцаў падзялілі дваранства на два лагеры. Філіп страціў кантроль над сітуацыяй у Нідэрландах і адправіў армію для прыгнечання мецяжу. 22 жніўня 1567 года Фернанда Альварэс дэ Таледа (герцаг Альба) увайшоў у Брусель на чале 10-тысячнага войска.

Адраджэнне надзей (1572—1585)

Вільгельм I Аранскі.

Іспаніі замінаў той факт, што яна была вымушана весці вайну на розных франтах адначасова. Барацьба супраць Асманскай імперыі ў Міжземным моры абмяжоўвала ваенны моц, разгорнуты супраць мяцежнікаў у Нідэрландах. Ужо ў 1566 годзе з дапамогай французскай дыпламатыі (улічваючы франка-асманскі альянс) Вільгельм I Аранскі звярнуўся з просьбай аб падтрымцы да Асманскай імперыі. Асманская імперыя прапануе прамую ваенную дапамогу паўстанцам, па-першае, праз сувязь Іосіфа Назі з пратэстантамі ў Антверпене, а па-другое, праз ліст Сулеймана Цудоўнага «Лютэранам» у Фландрыі з прапановай дапамогі войскамі па першай просьбе. Сулейман нават сцвярджаў, што лічыць сябе рэлігійна блізкім пратэстантам «з прычыны таго, што яны не ўшаноўваюць ідалаў, вераць у адзінага Бога і ваявалі супраць Папы і імператара». Лозунгам гёзаў стаў «Лепш туркі, чым Папа», і яны нават мелі чырвоны сцяг з паўмесяцам, які нагадваў турэцкі сцяг. Туркі працягвалі аказваць падтрымку Нідэрландам разам з французамі і англічанамі, а таксама падтрымлівалі пратэстантаў і кальвіністаў, як адзін са спосабаў супрацьстаяння Габсбургам у Еўропе.

Нягледзячы на гэта, да 1570 годзе іспанцы ў цэлым здушылі мяцеж на ўсёй тэрыторыі Нідэрландаў. У сакавіку 1569 года, у мэтах фінансавання яго войскаў, Альба прапанаваў штатам увесці новыя падаткі, сярод іх «дзясяты пфеніг» — 10 працэнтаў падатку на ўсе продажы, акрамя нерухомасці. Гэта прапанова была адпрэчана штатамі, і было прынята кампраміснае рашэнне. Затым, у 1571 годзе, Альба вырашыў дамагчыся збору «дзясятага пфеніга» незалежна ад пазіцыі штатаў. Гэта выклікала рашучы пратэст каталікоў і пратэстантаў, і падтрымка паўстанцаў вырасла ў тым ліку за кошт вялікай групы бежанцаў, якія беглі з краіны падчас кіравання Альбы. 1 красавіка 1572 года гёзы пад правадырствам свайго лідара графа дэ ла Марк нечакана захапілі амаль неабаронены горад Брыле. Брыле стаў для паўстанцаў плацдарм і, што больш важна, знакам перамогі на поўначы краіны. Гэта быў знак для пратэстантаў ніжняй Галандыі паўстаць яшчэ раз.

Большасць з найбольш важных гарадоў у правінцыях Галандыі і Зеландыі абвясцілі лаяльнасць у адносінах да паўстанцаў. Прыкметным выключэннем з’яўляюцца Амстэрдам і Мідэлбург, якія засталіся вернымі каталікам да 1578 года. Вільгельм Аранскі быў пастаўлены на чале паўстання. Ён быў прызнаны ў якасці генерал-губернатара і штатгальтара Галандыі, Зеландыі, Фрысландыі і Утрэхта на нарадзе ў Дордрэхце ў ліпені 1572 года. Было вырашана, што ўлада будзе размеркавана паміж Аранскім і штатамі. У сувязі з хуткім ростам уплыву паўстанцаў у паўночных правінцыях, вайна ўступіла ў вырашальную фазу.

Таксама ўзмацніліся рознагалоссі сярод галандцаў. З аднаго боку там была кальвінісцкая ваяўнічая большасць, якая жадала працягнуць барацьбу з каталіком Філіпам II і звярнуць усіх галандскіх грамадзян у кальвінізм. З іншага боку існавала каталіцкая меншасць, якая жадала заставацца вернай кіраўніку і яго адміністрацыі ў Бруселі. Вільгельм Аранскі стаў цэнтральнай фігурай згуртавання гэтых груп у імя агульнай мэты. Урэшце ён быў вымушаны перайсці да больш радыкальных кальвіністаў таму, што кальвіністы былі найбольш фанатычнымі ў барацьбе з іспанцамі. Ён перайшоў у кальвінізм у 1573 годзе.

Генцкае супакаенне

Асноўны артыкул: Генцкае супакаенне

Замест герцага Альбы, які не здолеў зладзіцца з мецяжом, у 1573 годзе быў прызначаны новы намеснік Нідэрландаў Луіс дэ Рэкезенс. Але за тры гады яго кіравання (ён памёр напачатку 1576 года) іспанцам так і не ўдалося змяніць сітуацыю ў барацьбе з паўстанцамі на сваю карысць. У 1575 годзе Іспанія абвясціла пра банкруцтва, што прывяло да затрымкі выплатаў наймітам і 4 лістапада 1576 года вылілася ў мяцеж, які атрымаў назву «Іспанскай лютасці», падчас якога іспанскія салдаты разрабавалі Антверпен і знішчылі каля 8 тысяч яго жыхароў. Гэтыя падзеі ўмацавалі рашучасць паўстанцаў Сямнаццаці правінцый узяць лёс ва ўласныя рукі.

8 лістапада 1576 года паміж паўночнымі (кальвінісцкімі) і паўднёвымі (каталіцкімі) правінцыямі Нідэрландаў было заключана пагадненне (Генцкае супакаенне), у якім былі абвешчаны рэлігійная памяркоўнасць і палітычнае адзінства для сумеснай барацьбы супраць іспанскіх сіл. У большасці каталіцкіх правінцый шкода ад замежных войскаў з’яўляўся галоўнай прычынай уступлення ў адкрытае супрацьстаянне з іспанцамі, пры гэтым фармальна ўлада Філіпа II была захавана. Тым не менш, асобныя рэлігійныя сутыкненні працягваліся і Іспанія, выкарыстоўваючы пастаўкі золата з Новага Света, накіравала новую армію пад камандаваннем Алесандра Фарнезэ.

Араская унія і Утрэхцкая унія

6 студзеня 1579 года, стаміўшыся ад агрэсіўнага кальвінізму паўночных правінцый, некаторыя паўднёвыя правінцыі (Артуа, Хайнаўлт і так званая Валонская Фландрыя) падпісалі Араскую унію, выражаючы сваю лаяльнасць у адносінах да іспанскага караля. Гэта азначала адмову ад пагадненняў Генцкага супакаення.

23 студзеня 1579 года ў адказ на Араскую унію Вільгельм аб’яднаў паўночныя правінцыі: Галандыю, Зеландыю, Утрэхт, Гронінген, Гельдэрн ва Утрэхцкую унію. Паўднёвыя гарады, такія як Бругэ, Гент, Антверпен і Брусель, далучыліся да Утрэхцкай уніі. Сямнаццаць правінцый былі падзелены на паўднёвую групу лаяльных да іспанскага караля і мяцежную паўночную групу.

Акт аб клятвенным адрачэнні

Асноўны артыкул: Акт аб клятвенным адрачэнні

Генеральныя штаты спрабавалі знайсці замену Філіпу ў якасці караля. Пратэстанцкая каралева Англіі Елізавета здавалася відавочным выбарам для абаронцы Нідэрландаў. Елізавета, аднак, знайшла ідэю агіднай і не захацела непасрэдна ўмешвацца ў сітуацыю. Генеральныя штаты адказалі на адмову Елізаветы, запрасіўшы малодшага брата французскага караля, герцага Анжуйскага, які павінен быў стаць кіраўніком. Анжу пагадзіўся пры ўмове, што Нідэрланды афіцыйна асудзяць любыя праявы лаяльнасці да Філіпа. У 1581 годзе быў апублікаваны Акт аб клятвенным адрачэнні, які абвясціў, што кароль Іспаніі не выконваў сваіх абавязкаў у Нідэрландах і таму больш не лічыцца законным каралём. Анжу, аднак, выклікаў глыбокі недавер з боку насельніцтва і ўсё больш турбаваўся з прычыны свайго абмежаванага ўплыву. Пасля некаторых высілкаў павялічыць сваю ўладу з дапамогай ваенных дзеянняў Анжу пакінуў Нідэрланды ў 1583 годзе.

Падзенне Антверпена

Адразу ж пасля Акту аб клятвенным адрачэнні Іспанія накіравала новую армію супраць ізноў Злучаных Правінцый. На працягу наступных гадоў герцаг Пармскі заваяваў асноўную частку Фландрыі і Брабант, а таксама значную частку паўночна-ўсходніх правінцый. Рымска-каталіцкая рэлігія была адноўлена на большай частцы гэтай тэрыторыі. У 1585 годзе Антверпен — найбуйнейшы горад у Нідэрландах у той час — паў, у выніку чаго больш за палову яго насельніцтва бегла на поўнач. У перыяд паміж 1560 і 1590 годам колькасць насельніцтва Антверпена паменшылася са 100 тысяч жыхароў да 42 тысяч.

Вільгельм Аранскі, абвешчаны па-за законам Філіпам II у сакавіку 1580 года, быў забіты прыхільнікам караля Бальтазарам Жэрарам 10 ліпеня 1584 года.

Нідэрланды былі падзелены на незалежную паўночную частку і паўднёвую частку, якая заставалася пад кантролем Іспаніі. З-за амаль бесперапыннага панавання кальвіністаў-сепаратыстаў больная частка насельніцтва паўночных правінцый перайшла ў пратэстанцтва на працягу наступных дзесяцігоддзяў. Поўдзень, які кантраляваўся іспанцамі, заставаўся апорай каталіцтва. Большасць пратэстантаў бегла на поўнач. Іспанія захавала вялікую ваенную прысутнасць на поўдні краіны.

Дэ-факта незалежнасць поўначы (1585—1609)

Морыц Аранскі

Злучаныя Правінцыі мелі патрэбу ў дапамозе Францыі і Англіі і з лютага па май 1585 года нават прапанавалі кожнаму манарху суверэнітэт над Нідэрландамі.

Нягледзячы на шматгадовую неафіцыйную падтрымку Англіі, англійская каралева Елізавета I, асцерагаючыся ўскладнення адносін з Іспаніяй, афіцыйна гэтага не прызнавала. За год да гэтага каталікі Францыі падпісалі дагавор з Іспаніяй, які ставіў мэтай знішчэнне французскіх пратэстантаў. Асцерагаючыся, што Францыя падпадзе пад кантроль Габсбургаў, Елізавета пачала дзейнічаць. У 1585 годзе яна адправіла ў Нідэрланды ў якасці лорда-рэгента графа Лестэра, даўшы яму з сабой шасцітысячнае войска, якое ўключала 1000 чалавек кавалерыі. Граф Лестэр апынуўся дрэнным камандзірам і не занадта дальнабачным палітыкам. Ён не разабраўся ў спецыфіцы гандлёвых пагадненняў паміж галандскімі рэгентамі і іспанцамі. Граф Лестэр прыняў бок радыкальных кальвіністаў, што выклікала недавер каталікоў і ўмерана настроеных жыхароў. Спрабуючы ўмацаваць сваю ўладу за кошт правінцый, граф наладзіў супраць сябе нідэрландскіх патрыцый, а яшчэ праз год пазбавіўся падтрымкі народа. Граф Лестэр вярнуўся ў Англію, пасля чаго Генеральныя Штаты, быўшы не ў стане знайсці новага рэгента, у 1587 годзе прызначылі 20-гадовага Морыца Аранскага на пасаду камандуючага нідэрландскай арміі. 7 верасня 1589 года Філіп II загадаў перамясціць усе наяўныя сілы на поўдзень, каб перашкодзіць Генрыху Наварскаму стаць каралём Францыі. Для Іспаніі Нідэрланды сталі адным з праціўнікаў у французскіх рэлігійных войнах.

Сучасныя межы Нідэрландаў галоўным чынам сфармаваліся ў выніку кампаній Морыца Аранскага. Нідэрландскія поспехі вызначаліся не толькі тактычным майстэрствам, але і фінансавым цяжарам Іспаніі, які ўзнік у выніку замены караблёў, страчаных у катастрафічнай кампаніі іспанскай Армады 1588 года, а таксама неабходнасці пераабсталявання ваенна-марскіх сіл для аднаўлення кантролю над морам пасля наступнай Англійскай контратакі. Адной з найбольш характэрных асаблівасцей гэтай вайны былі хваляванні ваеннаслужачых іспанскай арміі, выкліканыя затрымкай выплатаў: у перыяд з 1570 па 1607 год адбылося сама меней 40 мецяжоў. У 1595 годзе, калі кароль Францыі Генрых IV абвясціў вайну Іспаніі, іспанскі ўрад абвясціў пра банкруцтва. Аднак, аднавіўшы кантроль над морам, Іспаніі ўдалося значна павялічыць пастаўкі золата і срэбра з Амерыкі, што дазволіла ёй узмацніць ваенны ціск на Англію і Францыю.

У рамках фінансавага і ваеннага ціску, у 1598 годзе Філіп саступіў Нідэрланды дачцэ Ізабеле і яе мужу і свайму пляменніку Альбрэхту VII Аўстрыйскаму (яны апынуліся вельмі кампетэнтнымі кіраўнікамі) пасля заключэння дагавора з Францыяй. У гэты ж час Морыц вёў захоп важных гарадоў краіны. Пачынаючы з важнага ўмацавання Берген-оп-Зом (1588 г.), Морыц заваяваў Бреду (1590 г.), Зютфен, Дэвентэр, Дэлфзейл і Неймеген (1591 г.), Стэенвік, Кавардэн (1592 г.), Гертрудэнберг (1593 г.), Гронінген (1594 г.), Грунло, Энсхедэ, Аатмарсум, Олджнзал (1597 г.) і Гравэ (1602 г.). Гэта кампанія праводзілася ў памежных раёнах сучасных Нідэрландаў, у сэрцы Нідэрландаў захоўваўся мір, які пасля перайшоў у нідэрландскі Залаты век.

Іспанская ўлада ў Паўднёвых Нідэрландах заставалася моцнай. Аднак кантроль над Зеландыяй дазволіў Паўночным Нідэрландам рэгуляваць рух праз вусце Шэльды, якая звязвала з морам важны порт Антверпен. Порт Амстэрдама атрымаў такую вялікую карысць з блакады порта Антверпена, што гандляры Поўначы пачалі сумнявацца ў мэтазгоднасці заваявання Поўдня краіны. Тым не менш, па прапанове Морыца, кампанія за кантроль над паўднёвымі правінцыямі пачалася ў 1600 годзе. Нягледзячы на тое, што ў якасці прычыны падавалася вызваленне Паўднёвых Нідэрландаў, гэта кампанія была накіравана галоўным чынам на ўхіленне пагрозы для галандскага гандлю, якая ўзнікла ў сувязі з падтрымкай іспанцамі гандляроў Дзюнкерка. Іспанцы ўмацавалі свае пазіцыі ўздоўж узбярэжжа, што прывяло да бітве ў Ньіўпарта.

Армія Генеральных Штатаў заваявала прызнанне для сябе і свайго камандзіра, нанясучы паражэнне іспанскім войскам у адкрытым баі. Морыц спыніў марш на Дзюнкерк і вярнуўся ў паўночныя правінцыі. Падзел Нідэрландаў на асобныя дзяржавы стаў практычна непазбежным. Не здолеўшы ўхіліць пагрозу для гандлю, якая ішла ад Дзюнкерка, дзяржава была вымушана стварыць свае ваенна-марскія сілы для абароны марскога гандлю, які значна ўзрос за кошт стварэння ў 1602 годзе Галандскай Ост-Індскай кампаніі. Умацаванне нідэрландскага флоту стала стрымальным фактарам для ваенна-марскіх амбіцый Іспаніі.

Дванаццаць гадоў перамір’я (1609—1621)

Асноўны артыкул: Дванаццацігадовае перамір'е

У 1609 годзе было абвешчана спыненне агню, што забяспечыла дванаццаць гадоў перамір’я паміж Злучанымі правінцыямі і паўднёвымі штатамі, якія кантраляваліся іспанцамі, пры пасродніцтве Францыі і Англіі.

Падчас перамір’я ў нідэрландскім лагеры ўзніклі дзве фракцыі, рознанакіраваныя палітычна і рэлігійна. На адным боку былі прыхільнікі багаслова Якаба Армінія, чые бачныя прыхільнікі ўключалі Ёхана ван Олдэнбарневелта (Барневелта) і Гуга Гроцыя. Армінійцы адносіліся да пратэстанцкай плыні рэманстрантаў і з’яўляліся, як правіла, заможнымі гандлярамі, якія прынялі стражэйшае тлумачэнне Бібліі, чым класічныя кальвіністы. Апроч гэтага, яны лічылі, што Нідэрланды павінны быць рэспублікай. Яны апанавалі больш радыкальным гамарыстам (прыхільнікамі Францыскуса Гомаруса), якія ў 1610 годзе адкрыта абвясцілі сваю вернасць прынцу Морыцу. У 1617 годзе адбылася эскалацыя канфлікту, калі рэспубліканцы (рэманстранты) правялі «Рэзалюцыю», якая дазваляла гарадам прыняць меры ў дачыненні да гамарыстаў. Аднак, Олдэнбарневелт быў абвінавачаны прынцам Морыцам у дзяржаўнай здрадзе, арыштаваны і ў 1619 годзе пакараны смерцю. Гуга Гроцый пакінуў краіну пасля ўцёкаў са зняволення ў замку Лёвенстэйн.

Заключны этап (1621—1648)

Аднаўленне вайны

Перамовам аб міры заміналі два нявырашаных пытання. Па-першае, іспанскаму патрабаванню рэлігійнай свабоды для каталікоў у Паўночных Нідэрландах супрацьпастаўлялася нідэрландскае патрабаванне свабоды для пратэстантаў на поўдні Нідэрландаў. Па-другое, існавалі нязгоды адносна гандлёвых шляхоў у розных калоніях (на Далёкім Усходзе і ў Паўночнай і Паўднёвай Амерыцы), якія не атрымоўвалася вырашыць. Іспанцы зрабілі адзін апошні высілак для заваявання Поўначы, а нідэрландцы выкарыстоўвалі свае ваенна-марскія сілы, каб пашырыць каланіяльныя гандлёвыя маршруты на шкоду Іспаніі. Вайна аднавілася, стаўшы часткай больш маштабнай Трыццацігадовай вайны.

У 1622 годзе іспанскі напад на важную крэпасць Берген-оп-Зом быў адбіты. Аднак, у красавіку 1625 года Морыц памёр падчас аблогі Брэды іспанцамі пад камандаваннем генерала Амброзіа Спінолы, які быў узяты ў чэрвені 1625 года. Пасля гэтай перамогі зводны брат Морыца Фрэдэрык Генрых, які прыняў камандаванне арміяй, у 1629 годзе захапіў ключавы ўмацаваны горад Хертагенбос. Гэты горад, найбуйнейшы ў паўночнай частцы Брабанта, лічыўся непрыступным. Яго страта стала сур’ёзным ударам па іспанцах.

У 1632 годзе Фрэдэрык Генрых захапіў Венла, Рурмонд і Маастрыхт. Спробы нападу на Антверпен і Брусель, аднак, праваліліся з-за адсутнасці падтрымкі фламандскага насельніцтва. Гэта было звязана як з рабаваннямі падчас ваенных дзеянняў, так і са зваротам новага пакалення жыхароў Фландрыі і Брабанта ў каталіцтва, што спарадзіла недавер да кальвінісцкай Галандыі нават большы, чым да іспанскіх акупантаў.

Мір

Жыхары Амстэрдама святкуюць Мюнстэрскі мір (карціна Б. ван дэр Гельста)

30 студзеня 1648 года вайна скончылася падпісаннем Мюнстэрскага дагавора паміж Іспаніяй і Нідэрландамі. 15 мая 1648 года ў Мюнстэры бакі абмяняліся ратыфікаванымі копіямі дагавора. Гэты дагавор стаў часткай еўрапейскага Вестфальскага міру, які завяршаў Трыццацігадовую вайну. У дагаворы баланс сіл у Заходняй Еўропе быў прыведзены ў адпаведнасць з рэальнай расстаноўкай сіл, гэта значыць дэ-юрэ Нідэрландская Рэспубліка была прызнана ў якасці незалежнай дзяржавы і захавала кантроль над тэрыторыямі, заваяванымі на позніх этапах вайны. Мір не быў даўгавечным, узніклі новыя сусветныя дзяржавы. Ужо ў 1652 годзе, праз чатыры гады пасля падпісання міру, Нідэрландская і Англійская рэспублікі пачалі новую вайну.

Гл. таксама

• Гісторыя Нідэрландаў
• Рэспубліка Злучаных правінцый

Літаратура

• Чистозвонов А. Н. Нидерландская буржуазная революция XVI века — М.: Издательство АН СССР, 1958.
• История политических и правовых учений: Учебник / Под ред. О. Э. Лейста — М.: Юридическая литература, 1997. — 576 с. — ISBN 5-7260-0879-0. — Гл. 9. Политические и правовые учения в Голландии и Англии в период ранних буржуазных революций.