Дзіця

Дзіця, множны лік дзеці — у асноўным значэнні, чалавек у перыяд дзяцінства. Узроставыя межы дзяцінства адрозніваюцца ў розных культурах, тэорыях жыццёвага цыкла і юрыдычных сістэмах. У агульным выпадку, дзіцем называюць чалавека ад нараджэння да заканчэння пубертатнага перыяду. Дзяўчынка — дзіця жаночага полу; хлопчык — дзіця мужчынскага полу. Раздзел медыцыны, прысвечаны дзіцячаму здароўю, называецца педыятрыя.

Дзеці гушкаюцца на арэлях

Група юных піянераў Кітая, 2009

Гістарычныя звесткі

Дзеці гуляюць у мяч, Рымская імперыя, 2 стагоддзе н. э.

Вучэнне пра дзіця, як прынята лічыць, бярэ свой пачатак у IV стагоддзі да нашай эры кнігай бацькі медыцыны Гіпакрата «Аб прыродзе дзіцяці». У далейшым (I—II стагоддзi) аб выхаванні і доглядзе дзяцей пішуць Цэльс, Гален і Соран. У наступныя 15 стагоддзяў практычна паўтаралася тое, што было выкладзена раней у Галена і Сорана. Аднак высокая дзіцячая смяротнасць, з’яўленне дабрачынных арганізацый, а таксама стварэнне ў некаторых краінах Еўропы выхаваўчых дамоў (прытулкаў) для падкідышаў і беспрытульных дзяцей спрыялі абуджэнню цікавасці да асаблівасцяў дзіцячага арганізма ў XV—XVII стагоддзях — апублікавана вялікая колькасць прац, прысвечаных выхаванню і выходжванню дзяцей^[1].

У Расіі Пётр I выдае указ «О строении в Москве госпиталей для помещения незаконнорождённых младенцев и о даче им и их кормилицам денежного жалования». Пазней М. В. Ламаносаў выказвае ідэю стварэння народных богадзелен для незаконнанароджаных і выдання настаўленняў па лячэнні дзіцячых хвароб у сваім лісце «О размножении и сохранении Российского народа». Аднак першыя выхаваўчыя дамы ў Расеі (1763 год — у Маскве, 1771 год у Пецярбургу) былi адкрытыя толькі дзякуючы намаганням І. І. Бецкага, які ўласнаручна склаў праекты гэтых дамоў і распрацаваў навучанні аб выхаванні і доглядзе дзяцей.

Перыяды взросления

Дзіця — арганізм, які пастаянна расце і развіваецца на кожным узроставым этапе, валодае пэўнымі марфалагічнымі, фізіялагічнымі і псіхалагічнымі асаблівасцямі. У постнатальным (пасляродавым) перыядзе адрозніваюць:

• перыяд нованароджанасці (першыя чатыры тыдні (28 дзён) жыцця),
• грудны ўзрост (з 29-га дня жыцця да 1 года)^[2],
• ясельны або праддашкольный перыяд (ад 1 года да 3 гадоў),
• дашкольны перыяд (ад 3 да 7 гадоў),
• малодшы школьны ўзрост (ад 7 да 11 гадоў),
• падлеткавы ўзрост (ад 11 да 18 гадоў).

Грудное дзіця

Грудное дзіця

Грудное дзіця — дзіця ва ўзросце да аднаго года. Адрозніваюць перыяд нованароджанасці (першыя 4 тыдні пасля нараджэння) і грудны ўзрост (ад 4 тыдняў да 1 года). Развіццё груднога дзіцяці аказвае вырашальны ўплыў на яго далейшае разумовае і фізічнае развіццё. Яго арганізм няўстойлівы да знешніх уздзеянняў, успрымальны да захворванняў, таму яму неабходны найбольш дбайны догляд. Грудны ўзрост характарызуецца асабліва інтэнсіўным ростам і развіццём. Ва ўзросце ад аднаго да трох месяцаў рост дзіцяці павялічваецца штомесяц на 3 см; у 4—6 месяцаў — на 2,5 см, у 7—9 месяцаў — на 1, 5—2 см, у 10—12 месяцаў — на 1 см. За першы год жыцця рост дзіцяці павялічваецца ў сярэднім ў 1,5 разы, дасягаючы 75 см, маса цела павялічваецца ў сярэднім у 3 разы, дасягаючы 10 кг.

Анатама-фізіялагічныя асаблівасці

Дзеці груднога ўзросту маюць пяшчотную, лёгка ўразлівую скуру, недаразвітыя вывадныя пратокі потавых залоз. Потаадлучэнне за першы год жыцця падвойваецца, але часта мае неадэкватны характар (можа павялічыцца пры пахаладанні). Апакрынныя потавыя залозы не функцыянуюць. Рост валасоў у гэтым узросце запаволены, за першы год жыцця іх таўшчыня павялічваецца ў сярэднім з 0,06 мм да 0,08 мм. У гэтым узросце інтэнсіўна нарастае як маса падскурнай клятчаткі, так і колькасць тлушчавых клетак. Грудныя дзеці маюць большую, чым дарослыя, адносiну падскурнай тканіны да масы цела. Пры нараджэнні ўтрыманне тлушчу ў падскурнай тканіны складае 35,5 %, за год яно павялічваецца да 56 %.

Косная тканіна немаўлят змяшчае менш, чым у дарослых, мінеральных рэчываў. Больш тоўстая, чым у дарослых, надкосніца ўдзельнічае ў утварэнні новай касцяной тканіны. Паступова з’яўляюцца пункты акасцянення, у шкілеце назапашваюцца солі кальцыя, косці цвярдзеюць. За час першага года жыцця ўтрыманне кальцыю ў костках становіцца больш у сярэднім у 3,5 разы (з 28 да 100 г). З’яўляюцца фізіялагічныя выгібы пазваночніка. Швы паміж костак чэрапа, наяўныя ў нованароджанага дзіцяці, да 3—4 месяцаў ўшчыльняюцца, малое цемечка закрываецца да 4—8-га тыдня; вялікае цемечка — да канца першага года жыцця. Форма грудной клеткі бочкападобная, мае гарызантальнае размяшчэнне рэбраў. Першыя малочныя зубы з’яўляюцца ў 6—8 месяцаў, у гадавалам ўзросце павінна быць 8 зубоў.

Мышачная сістэма развітая слаба, адносiна масы мышц да масы цела прыметна менш, чым у дарослага чалавека. Мышцы, асабліва згінальнікі, у нованароджаных маюць повышаны тонус, які ў рук нармалізуецца да 2—2,5 месяцаў, у ног — да 3—4 месяцаў, пры гэтым знікае звычайна сагнуты стан канечнасцей.

Ужо сфармаваныя бронхі маюць вузкі прасвет, іх мышачныя і эластычныя валокна развітыя слаба. Недастатковае развіццё мае эластычная тканіна лёгкіх. На працягу першага года жыцця расце колькасць альвеол, адпаведна дыхальная паверхня лёгкіх павялічваецца на першым годзе жыцця ў 4 разы, а хвілінны аб’ём дыхання — з 635 да 2200 см³. Частата дыхання паступова становіцца радзей. У нармальных грудных дзяцей на адно дыханне прыпадае прыкладна 3 ўдары сэрца. Сэрца да 8 месяцаў павялічвае сваю масу ў 2 разы, у асноўным за кошт патаўшчэння міякарда. Пульс паступова становіцца радзей: у гадавалым узросце яго частата не перавышае 120 удараў у хвіліну.

Развіццё асобы малодшага школьніка

На развіццё асобы малодшага школьніка мае сэнс паглядзець у святле фарміравання ў яго ўнутранай пазіцыі, вынікам дзеяння якой з’яўляецца яго адвольныя паводзіны — стратэгічная мэта ўсяго псіхічнага развіцця ў цэлым у гэтым узросце.

У малодшым школьным узросце вядучым фактарам станаўлення адвольных паводзін з’яўляецца вучэбная дзейнасць, збольшага праца ў сям’і. Апошняя звязаная з абавязкамі ў сям’і, калі сама дзейнасць пачынае насіць выражаны адвольны характар.

1. Для развіцця адвольных паводзін важна ўменне дзіцяці не толькі кіравацца мэтамі, якія ставіць перад ім дарослы, але і ўменне самастойна ставіць такога роду мэты і ў адпаведнасці з імі самастойна арганізоўваць і кантраляваць свае паводзіны і разумовую дзейнасць. Неабходна памятаць аб магутным пабуджальным значэнні мэты для пераадолення цяжкасцяў. Мэта тады выконвае сваю канструктыўную функцыю, калі яна фармуецца перад пачаткам дзейнасці і калі яна звязана з не вельмі вялікім аб’ёмам маючай адбыцца працы. У адваротным выпадку дзіця адмаўляецца ад дзейнасці.
2. Наступны момант звязаны з ростам значэння адносін паміж школьнікамі. Менавіта ў гэты перыяд узнікаюць калектыўныя сувязі, фарміруецца грамадскае меркаванне, ўзаемная ацэнка, патрабавальнасць і іншыя феномены грамадскага жыцця. Выяўленае імкненне да зносін з таварышамі назіраецца на парозе 4-5 класаў. Прычым гэтая патрэба рэзка ўзрастае ў тых дзяцей, у якіх раней яна была ледзь прыкметная. Бо кожнае дзіця хоча знайсці сваё месца, хоча быць прынятым і прызнаным сваімі таварышамі. У гэтым узросце адзначаецца моцная цякучасць ўзаемаадносін паміж дзецьмі, у аснове чаго ляжыць імкненне дзіцяці знайсці для сябе найбольш блізкага таварыша і сябра.
3. Адвольнасць паводзін абумоўлівае станаўленне і развіццё ў вучняў 4-5 класаў пачуцця даросласці.

Адрозніваюць:

• сацыяльна-маральную даросласць, якая выяўляецца ў адносінах з дарослымі, у удзеле дзіцяці ў клопатах аб сям’і, яе дабрабыце, сістэматычнай дапамогі бацькам. Звычайна гэта бывае ў сям’і, дзе перажываюцца цяжкасці, дзе дзіця бярэ на сябе выкананне дарослых абавязкаў;
• інтэлектуальную даросласць, якая выяўляецца ў імкненні дзіцяці нешта ведаць і ўмець па-сапраўднаму, што стымулюе яго пазнавальную дзейнасць;
• раўненне дзіцяці на якасці «сапраўднага мужчыны» і «сапраўднай жанчыны» як вынік прамога пераймання і выпрацоўка ў сабе такіх дарослых якасцяў, як сіла, смеласць, мужнасць, вынослівасць, вернасць у дружбе, клопат аб іншых і да т. п.

Паказчыкам ўзнікнення пачуцця даросласці можна лічыць:

• узнікненне жаданняў і патрабаванняў «дарослага» да сябе стаўлення з боку навакольных,
• імкненне да самастойнасці і жаданне засцерагчы некаторыя сферы свайго жыцця ад ўмяшання дарослых,
• наяўнасць уласнай лініі паводзін, уласных поглядаў і імкненне іх адстаяць.

Псіхолагі лічаць^[якія?], што з’яўленне пачуцця даросласці з’яўляецца важным псіхалагічным наватворам гэтага перыяду і па яго з’яўленнi можна меркаваць аб пачатку новага этапу асобаснага развіцця дзіцяці.

Падлеткавы перыяд

Узроставы перыяд, у якім адбываецца палавое паспяванне дзіцяці і перастраенне арганізма на больш высокі ўзровень развіцця, — паўналецце. Падлетак — юнак або дзяўчына ў пераходным ад дзяцінства да юнацтва ўзросце. Сучасная навука вызначае падлеткавы ўзрост у залежнасці ад краіны (рэгіёну пражывання) і культурна-нацыянальных асаблівасцяў, а таксама пола (ад 12-14 да 15-17 гадоў). На 2011 год у свеце налічваецца больш за мільярд падлеткаў^[3].

Перыяды псіхічнага развіцця

Гл. таксама: Развіццё галаўнога мозга чалавека

Інтэлект чалавека праходзіць у сваім развіцці некалькі асноўных стадый.^[4] Ад нараджэння да 2 гадоў працягваецца перыяд сэнсаматорнага інтэлекту; ад 2 да 11 гадоў — перыяд падрыхтоўкі і арганізацыі канкрэтных аперацый, у якім вылучаныя падперыяд дааперацыянальных уяўленняў (ад 2 да 7 гадоў) і падперыяд канкрэтных аперацый (ад 7 да 11 гадоў); з 11 гадоў прыблізна да 15 доўжыцца перыяд фармальных аперацый.

Асноўныя стадыі развіцця

Перыяд сэнсаматорнага інтэлекта (0—2 гады)

Гл. таксама: Немаўля

Ад нараджэння да двух гадоў паступова развіваецца арганізацыя перцэпцыйных і рухальных узаемадзеянняў з навакольным светам. Гэта развіццё ідзе ад абмежаванасці прыроджанымі рэфлексамі да звязанай арганізацыі сэнсаматорных дзеянняў у дачыненні да непасрэднага атачэння. На гэтай стадыі магчымыя толькі непасрэдныя маніпуляцыі з рэчамі, але не дзеянні з сімваламі, ўяўленнямі ва ўнутраным плане.

Перыяд падрыхтоўкі і арганізацыі канкрэтных аперацый (2—11 гадоў)

Падперыяд дааперацыянальных прадстаўленняў (2—7 гадоў)

Тут здзяйсняецца пераход ад сэнсаматорных функцый да унутраных — сімвалічных, гэта значыць да дзеянняў з ўяўленнямі, а не з знешнімі аб’ектамі. Сімвалічная функцыя — «здольнасць адрозніваць абазначэнне ад пазначаемага і з прычыны гэтага магчымасць выкарыстоўваць першае для таго, каб успомніць другое або паказаць на яго». У маленстве дзіця хоць і можа ўспрымаць сэнсарны сігнал як знак падзеі, якая рушыць услед за ім, але не здольнае прайграць ва ўнутраным плане знак не ўспрымаемай актуальна падзеі, які не з’яўляецца канкрэтнай часткай гэтай падзеі.

Падперыяд канкрэтных аперацый (7—11 гадоў)

Яшчэ на стадыі дааперацыянальных уяўленняў дзіця набывае здольнасць здзяйсняць некаторыя дзеянні з ўяўленнямі. Але толькі ў перыяд канкрэтных аперацый гэтыя дзеянні пачынаюць аб’ядноўвацца, каардынавацца адно з адным, утвараючы сістэмы інтэграваных дзеянняў (у адрозненне ад асацыятыўных звязкаў). Такія дзеянні называюцца аперацыямі. Аперацыі — «дзеянні, інтэрыярызаваныя і арганізаваныя ў структуры цэлага»; аперацыяй называецца «любы акт уяўлення, які з’яўляецца складовай часткай арганізаванай сеткі супаставімых адзін з адным актаў»^[5]. Усякая здзяйсняная (актуалізуемая) аперацыя з’яўляецца элементам цэласнай сістэмы магчымых (патэнцыйных) у дадзенай сітуацыі аперацый.

Перыяд фармальных аперацый (11—15 гадоў)

Асноўная здольнасць, якая з’яўляецца на стадыі фармальных аперацый, — здольнасць мець справу з магчымым, гіпатэтычным, а знешнюю рэчаіснасць успрымаць як прыватны выпадак таго, што магчыма, магло б быць. Рэальнасць і ўласныя перакананні дзіцяці перастаюць неабходным чынам вызначаць ход развагі. Дзіця цяпер глядзіць на задачу не толькі з пункту гледжання непасрэдна дадзенага ў ёй, але перш за ўсё задаецца пытаннем пра ўсе магчымыя адносіны, якія могуць iснаваць памiж элементамi непасрэдна дадзенага.

Выхаванне

Выхаванне — працэс фарміравання чалавечай асобы. У працэсе выхавання дзіця рыхтуецца да асабістага, грамадскага, вытворчага і культурнага жыцця. Выхаванне грае асноўную ролю ў маральным, разумовым і фізічным развіцці дзіцяці. Асноўнымі відамі выхавання з’яўляюцца сямейнае, або хатняе, і грамадскае. Грамадскае выхаванне ўключае ў сябе школы, дашкольныя і пазашкольныя ўстановы, дзіцячыя і моладзевыя арганізацыі. У працэсе выхавання на дзіця аказваюць арганізаванае сумеснае ўздзеянне дзейнасці сям’і, сістэмы грамадскага выхавання і ўвесь ўклад жыцця грамадства, узровень развіцця навукі і тэхнікі, літаратура, мастацтва, СМІ. Выхаванне найцяснейшым чынам звязана з навучаннем, якое з’яўляецца важнейшым выхаваўчым сродкам. Выхаванне забяспечвае пераемнасць паміж старэйшымі і малодшымі пакаленнямі, перадачу назапашанага вопыту па навучанні ведам, захаванню і развіццю здароўя, светапогляду і г. п.^[6].

Выхаванне адбываецца пры дапамозе наступных асноўных сродкаў:

• прыклад, у першую чаргу падаваемы выхавальнікам выхаванцу;
• загад, у тым ліку патрабаванне і забарона;
• перакананне;
• прывучванне;
• навучанне;

Навука аб выхаванні — педагогіка — выяўляе і даследуе ўсе фактары, якія дзейнічаюць у працэсе выхавання^[7].

Асноўнымі напрамкамі выхавання дзяцей з’яўляюцца:

• пастаяннае, але па магчымасці не дакучлівае накіраванне дзейнасці дзіцяці, спачатку толькі ў працэсе гульняў, пазней — пры ўдзеле ў хатніх справах і працоўнай дзейнасці;
• дапамога ў пашырэнні кругагляду, растлумачэнне сутнасці з’яў, аб якіх дзіцяці неабходна ведаць і якія яму цікавыя;
• фарміраванне неабходных маральных якасцяў;
• заахвочванне заняткаў фізкультурай і спортам.

Педагагічная навука рэкамендуе паступовы сістэматычны рост патрабаванняў да дзяцей у залежнасці ад узросту^[8].

У старажытнасці выхаванне дзяцей не мела характару спецыфічнай дзейнасці. Жыццёвы вопыт старэйшых пакаленняў вусна перадаваўся з пакалення ў пакаленне ў працэсе працоўнай дзейнасці, а таксама пры правядзенні розных абрадаў і гульняў. Выхаванне забяспечвала ў першую чаргу іх фізічнае развіццё, развівала іх працоўныя здольнасці.

Асаблівасці фізіялогіі

У нованароджаных і дзяцей ранняга ўзросту патрэбнасці ў кіслародзе і адводзе вуглякіслага газу і мачавіны прапарцыйна значна больш, чым у дарослых. Дыханне дзіцяці вельмі адрозніваецца ад дарослага, слізістая абалонка лёгкіх тонкая і ранімая, але больш гнуткая, часта з багатымі вылучэннямі слізі, лепшай мукацыліярнай дзейнасцю; больш эфектыўны кашаль і чханне, але яны менш кантраляваныя, чым у дарослых. Частата дыхання (у адносінах да масы цела) у дзіцяці ад 6 месяцаў да 4 гадоў у тры разы больш, чым у дарослага, а для дзіцяці ад 5 да 11 гадоў — у два разы. Гэта азначае, што арганізм дзіцяці лепш забяспечваецца кіслародам, чым арганізм дарослага, але таксама больш ўразлівы, калі ўдыхае забруджанае паветра; а менавіта: у той час як арганізм дарослага паглынае таксічныя газы або аэразольныя завісі з разліку 1 мг на 1 кг масы цела ў суткі, то дзіця ва ўзросце ад 6 месяцаў да 4 гадоў паглынае ў тры разы больш, і пры гэтым яго дэтаксікацыйны патэнцыял часта ніжэй, чым у дарослых.

Здароўе

Гл. таксама: Здароўе

Дадатковыя звесткі: Педыятрыя

Сочыць за цягам працэсаў росту і развіцця дзяцей, а таксама станам здароўя і звязанымі з гэтым праблемамі самастойная вобласць медыцыны — педыятрыя. У адрозненне ад іншых медыцынскіх спецыяльнасцяў, якія займаюцца ў асноўным вывучэннем асобных органаў і сістэм альбо плыні біялагічных працэсаў, педыятрыя вывучае любыя адхіленні, якія ўзнікаюць у працэсе росту, развіцця, і магчымыя парушэнні стану здароўя дзіцяці, таму што цячэнне паталагічных працэсаў у дзяцей істотна адрозніваецца ад такіх у дарослых, а рэакцыя арганізма на захворванні змяняецца па меры росту дзіцяці. Сярод іншага, у абавязкі педыятра ўваходзіць забеспячэнне для ўсіх дзяцей арганізаванага калектыву (яслі, дом дзіцяці, дзіцячы камбінат, школа, інтэрнат, стацыянар) спрыяльных умоў дасягнення імі прыроднага патэнцыялу развіцця. Такім чынам, педыятры знаходзяцца ў авангардзе службаў сацыяльнага клопату аб дзецях, выступаючы ў ролі ахоўнікаў фізічнага, разумовага і эмацыйнага развіцця дзяцей^[9].

Стан здароўя дзяцей у розных папуляцыях зямнога шара і выкліканыя гэтым праблемы часта абумоўленыя многімі, нярэдка ўзаемазлучанымі, фактарамі, сярод якіх:

1. распаўсюджванне (эпідэміялогія) узбуджальнікаў інфекцыйных захворванняў і іх носьбітаў (асоб са сцёртымі формамі захворванняў);
2. геаграфічнае становішча, кліматычныя ўмовы, экалогія;
3. сельскагаспадарчыя рэсурсы і звычаі;
4. сацыяльна-культурны ўзровень грамадства, адукацыя, эканамічнае развіццё;
5. частата носьбітства генаў некаторых спадчынных хвароб.

У цяперашні час асаблівая ўвага надаецца сацыяльным і паводніцкім аспектам дапамогі дзецям: пачынаючы ад перагляду звыклых метадаў выхавання дзіцяці і заканчваючы ўкараненнем важных праграм, накіраваных на прафілактыку жорсткага абыходжання з дзецьмі ранняга і больш старэйшага ўзросту, а таксама нездавальняючага догляду за дзіцем.

Прафілактычны накірунак у педыятрыі ў першую чаргу ўключае мерапрыемствы, накіраваныя на папярэджанне захворванняў і магчымага развіцця інвалідызацыі падрастаючага пакалення^[9]:

• першасная прафілактыка (спробы папярэдзіць развіццё захворвання да яго пачатку): імунізацыя насельніцтва, хлараванне (абеззаражанне) або фтараванне вады (прафілактыка карыесу зубоў), пастэрызацыя, дератызацыя, прафілактыка траўматызму і гэтак далей;
• другасная прафілактыка (выяўленне, распазнаванне і абмежаванне прадвеснікаў захворванняў, а таксама вызначэнне і лячэнне захворванняў на ранніх стадыях, напрыклад парушэнні паставы ў падлеткаў);
• трацічная прафілактыка (мерапрыемствы, накіраваныя на прадухіленне прагрэсавання абмежавання функцый, абумоўленага выяўленым захворваннем, напрыклад фізіятэрапеўтычныя метады лячэння ў пацыентаў з хранічнымі неўралагічнымі парушэннямі, накіраваныя на прадухіленне развіцця кантрактур).

Юрыдычны статус

Статус «дзіцяці» роўна як і «дарослага» вар’іруецца ў розных культурах і юрыдычных сістэмах. У цяперашні час Канвенцыя аб правах дзіцяці вызначае дзіця як чалавечую істоту да дасягнення васемнаццацігадовага ўзросту.

Ўзрост паўналецця

• У большасці краін паўналецце наступае з 18 гадоў.
• Мінімальны ўзрост паўналецця усталяваны на Фарэрскіх астравах — 14 гадоў.
• На Кубе паўналецце наступае з 16 гадоў.
• У Расіі паўналецце наступае ў 18 гадоў.
• У ЗША паўналецце наступае ў 21 год.

Гл. таксама — Паўналецце

Правы дзіцяці

Гл. таксама: Ювенальная юстыцыя

У адпаведнасці з міжнародным і расійскім заканадаўствам дзіця ад нараджэння мае неад’емныя правы, якія гарантуюцца яму дзяржавай: дзіця, як і любая чалавечая істота, мае неад’емнае права на жыццё, на павагу яго поглядаў і права свабоднага выказвання гэтых поглядаў па ўсіх закранаючых яго пытаннях, мець і выказваць сваё меркаванне, права атрымліваць і перадаваць інфармацыю ў розных формах, права на абарону ад дыскрымінацыі, права на адукацыю, на адпачынак і вольны час і г. д.

Традыцыйна мяркуюць, што чалавек застаецца дзіцем да 13-16 гадоў, але, у залежнасці ад кантэксту, можна выкарыстоўваць іншыя вызначэннi, напрыклад легальны узрост, калі можна купляць спіртныя напоі, атрымаць пашпарт, галасаваць на выбарах, ці «узрост згоды». Іншы спосаб вызначэння, цi перастаў чалавек быць дзіцем, — па дасягненні палавой сталасці.

Да наступлення паўналецця чалавек не валодае ўсёй паўнатой юрыдычных правоў, адказнасць за яго нясе бацька ці іншы законны прадстаўнік (напрыклад, апякун).

У большасці краін існуюць законы, па якіх непаўналетнім забаронены продаж алкагольнай і тытунёвай прадукцыі.

Таксама існуюць законы аб абароне дзяцей ад шкоднай інфармацыі (забароненая, напрыклад, дэманстрацыя гвалту, парнаграфіі, прапаганда ўжывання наркотыкаў і суіцыду). У Расіі з 1 верасня 2012 года дзейнічае федэральны закон, які ўсталёўвае правілы для ўсіх крыніц масавай інфармацыі.

Гл. таксама

• Фізічнае развіццё
• Сусветны дзень дзіцяці
• Міжнародны дзень дзіцячага тэлебачання і радыёвяшчання
• Міжнародны дзень дзіцячай кнігі
• Псіхалогія бацькоўства
• Дзеці-салдаты
• Дзеці — ахвяры заган дарослых

Зноскі

1. А. В. Мазурин, И. М. Воронцов. Пропедевтика детских болезней. — 1-е изд. — М.: Медицина, 1986. — С. 6-19. — 432 с. — 100 000 экз.
2. Грудной ребёнок. Медицинская энциклопедия
3. Информационный центр ООН в Москве — Пресс-бюллетень Архівавана 20 верасня 2012.
4. Флейвелл Джон Х. Генетическая психология Жана Пиаже. М., 1967. С. 202.
5. Флейвелл Джон Х. Генетическая психология Жана Пиаже. М., 1967. С. 222.
6. Дзіця (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі
7. Воспитание. Философский энциклопедический словарь. 2010.
8. Дзіця (руск.) — артыкул з Вялікай савецкай энцыклапедыі
9. Педиария (руководство) / Под ред. Р. Е. Бергмана, В. К. Вогана. — Пер. с англ. под ред. Воронцова И. М — 2-е изд. перераб. и доп. — 1991. — Т. 1 (Общие вопросы). — ISBN 5-225-00537-3 0-03 011442-X.