Remove ads
Атрапатэ́на (ці Мідыя Атрапатэна, Малая Мідыя; стар.-перс.: Āturpatkān, пехл. Āturpātākān, класічная перс.: Āδarbāδāgān/Āδarbāyagān, грэч. ᾿Ατροπατήνη, візант. грэч. Άδραβιγνων, сірыйск. Aδorbāyγān, арм.: Ատրպատական, араб. آذربایجان) — гістарычная вобласць і старажытная дзяржава на паўночным захадзе сучаснага Ірана. Прыкладна адпавядае тэрыторыі Іранскага Азербайджана і паўднёвых раёнаў Азербайджанскай Рэспублікі[2][3][4]. Сталіца — Ганзак.
| царства | |
| Атрапатэна | |
|---|---|
 |
|
|
323 да н.э. — 226
|
|
| Сталіца |
Газака Ардэбіль (VII стагоддзе)[1] |
| Мова(ы) | мідыйская, азары |
| Афіцыйная мова | Atropatenian[d] |
| Рэлігія | зараастрызм |
| Насельніцтва | мідыйцы, кадусіі, каспіі, амарды, тапіры, кіртыі |
| Форма кіравання | манархія |
| Дынастыя | Атрапатыды, Аршакіды Атрапатэны |
| Пераемнасць | |
| < Імперыя Аляксандра Македонскага | |
| Парфянскае царства > | |
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |
Назва Ātur-patkān літаральна азначае «Уладанне Атурпата» і ўтворана ад імя заснавальніка царства — Атрапата (Атурпат, Āturpāt, авестыйскае Atərəpāta — літаральна «ахоўны агонь») з дапамогай іранскага суфікса *-kān, які выкарыстоўваецца для фарміравання тапонімаў[5]. Імя «Атурпат» засведчана аж да эпохі Сасанідаў, так, напрыклад, у IV стагоддзі н.э. візір і вярхоўны жрэц шаха Шапура II насіў імя Атурпат-і-Махраспандан[6].
У ісламскую эпоху гэта назва трансфармавалася ў сучасную «آذربایجان» — «Азербайджан» (праз «Адарбадган»), пры змяненні першай часткі з трансфармацыяй інтэрвакальнай *t > δ у *āδar- > *āzar-, пад фанетычным уплывам арабскай мовы[5].
Іранская назва Атрапатэна — найбольш старажытная з вядомых навуцы назваў Азербайджана, якая дайшла да нас з грэчаскіх крыніц. Пазней яна відазмянялася, прыняўшы ў персаў форму «Адэрбадаган», затым у арабаў — «Адэрбайджан» і «Азербайджан». У перакладзе назва азначанае «краіна агню», што было звязана з шырока распаўсюджаным тут вогнепаклонствам[7].
Remove ads
Асноўнай тэрыторыяй Атрапатэны была гарыстая вобласць на ўсход ад возера Урмія — поўдзень сучасных супын Заходні і Усходні Азербайджан і Ардэбіль, поўнач астана Курдыстан, астан Зенджан і зона Талышскіх гор[8]. У III стагоддзі да н.э. тэрыторыя Атрапатэны, магчыма, пашыралася на поўнач да пантыйскіх рэгіёнаў Фасіса і Калхіды, аднак звычайна яе тэрыторыя абмяжоўваліся басейнам ракі Аракс[1]. У пачатку II стагоддзя да н.э. Атрапатэна ўключала таксама тэрыторыю горада Нахічэвань[8].
У першай палове II стагоддзя да н.э., у войнах з армянскім царом Арташэсам I Атрапатэна страціла значныя тэрыторыі на поўначы, а менавіта сваё каспійскае ўзбярэжжа, Фаўнітыду і Васпуракан (на ўсход ад возера Ван), якія адышлі да Вялікай Арменіі[9].
Remove ads
Насельніцтва Атрапатэны першапачаткова складалася з іранскіх і аўтахтонных даіранскіх (мабыць, дагестанскіх на ўсходзе і хурыта-ўрарцкіх на захадзе) плямёнаў, у далейшым цалкам іранізавалася[10][11]. Страбон пералічвае плямёны Атрапатэны на пачатак нашай эры: «горныя плямёны кадусіяў, амардаў, тапіраў, кіртыяў і іншыя вандроўныя і разбойніцкія народнасці», асоба вылучаючы па значэнні і колькасці кадусіяў[12]. З іх амардамі (мардамі) і кіртыямі называлі іранскія качавыя плямёны ўвогуле, прычым ад назвы кіртыяў, відаць, паходзіць назва курдаў[13][14]. Кадусіі таксама, несумнеўна, іранскае племя[14] звычайна лічацца продкамі талышоў[15]. Да часоў Страбона ў Атрапатэне ўжо існавала агульнанародная мова (мова-кайнэ) — сярэднемідыйская[16], спадчыніцай якога ў Сярэднявечча была мова азеры (азары), зніклая індаеўрапейская мова іранскай моўнай групы. У Раннім Сярэднявеччы насельніцтва Атрапатэны/Азербайджана размаўляла як на іранскай мове азеры, так і на стандартнай персідскай мове[17]. Вядомы персідскі гісторык X стагоддзя Масудзі піша:
Персы — гэта народ, які насяляе горы Махат і Азербайджан аж да Арменіі і Арана, Байлекан і Дэрбент, Рэй і Табарыстан, Маскат і Шабаран, Джурджан і Абаршахр, гэта значыць Нішапур, Герат і Мерв і іншыя вобласці ў зямлі Харасана, Седжыстан, Керман, Фарс і Ахваз… Усе гэтыя землі былі калісьці адзіным царствам з адным царом і адной мовай.. хоць мова трохі адрозніваецца… Існуюць розныя мовы, такія, як пехлеві, дары, азеры і іншыя персідскія мовы[18].
В XI веке там впервые[19][17] пачынаюць з'яўляцца цюркі, у XIII стагоддзі, у часы мангольскага заваявання, іх колькасць павялічваецца, і ў часы Сефевідаў (XVI—XVIII стагоддзя) мясцовае іранскае насельніцтва канчаткова пераходзіць на цюркскую мову (гэта значыць сучасную азербайджанскую), хоць астраўкі, дзе размаўлялі на звязаных з азеры іранскіх мовах — таці і талышскай, захоўваюцца дагэтуль[20][21][22][23][24].
Remove ads
Летняй сталіцай Атрапатэны быў горад Ганзак, сярэдневяковы Шыз — сучасны Тэкаб у правінцыі Заходні Азербайджан. Галоўнае свяцілішча Адур-Гушнасп знаходзілася ў 25 км да паўночнага ўсходу, цяпер яго разваліны называюцца Тэхтэ-Сулейман[25]. Да часу арабскага заваявання сталіца, верагодна, размяшчалася ў Ардэбілі[1].
 Гісторыя Ірана | |
|---|---|
 | |
| Персідская імперыя — Персідскія цары | |
| Да нашай эры | |
| Дагістарычны Іран | |
| Гільмендская культура (3200—2200 да н.э.) | |
| Прота-эламіты (3200—2700 да н.э.) | |
| Джырофт (3000—500 да н.э.) | |
| Элам (2700—539 да н.э.) | |
| Мана (1000—700 да н.э.) | |
| Мідыя (728—550 да н.э.) | |
| Ахеменіды (648—330 да н.э.) | |
| Селеўкіды (330—150 да н.э.) | |
| Наша эра | |
| Аршакіды (250 да н.э. — 224 н.э.) | |
| Сасаніды (224—650) | |
| Арабскае заваяванне (637—651) | |
| Амеяды (661—750) | |
| Абасіды (750—1258) | |
| Тахірыды (821—873) | |
| Алавіды (864—928) | |
| Сафарыды (861—1003) | |
| Саманіды (875—999) | |
| Зіярыды (928—1043) | |
| Буіды (934—1055) | |
| Газневіды (963—1187) | |
| Сельджукі (1037—1194) | |
| Гурыды (1149—1212) | |
| Харэзмшахі (1077—1231) | |
| Хулагуіды (1256—1353) | |
| Музафарыды (1314—1393) | |
| Чабаніды (1337—1357) | |
| Сербедары (1337—1381) | |
| Джалаірыды (1370—1432) | |
| Туркаманы Кара-Каюнлу (1407—1468) | |
| Туркаманы Ак-Каюнлу (1378—1508) | |
| Сефевіды (1501—1722/1736) | |
| Хатакі (1722—1729) | |
| Афшарыды (1736—1802) | |
| Зенды (1750—1794) | |
| Каджары (1781—1925) | |
| Пехлеві (1925—1979) | |
| Ісламская рэвалюцыя ў Іране (1979) | |
| Ісламская рэспубліка Іран (з 1980) | |
Партал «Іран» |
Першапачаткова тэрыторыя ўласна Атрапатэны — гэта тэрыторыя старажытнай дзяржавы Мана, якая была захоплена Мідыяй, чыё насельніцтва (кутыі, лулубеі, пазней скіфы) цалкам іранізаваліся. Пасля захопу Мідыі персамі ўваходзіла ў склад Мідыйскай сатрапіі Ахеменідскага дзяржавы. Да моманту заваявання Аляксандрам Македонскім (331 да н.э.) Мідыяй кіраваў сатрап Атрапат, які прызнаў Аляксандра царом і захавала пасада[26]. Пры першым падзеле спадчыны Аляксандра ў 323 да н.э. ён быў зрынуты (на яго месца быў прызначаны македанянін Піфон), але захаваў уладу над меншай, паўночнай часткай краіны, якая стала называцца Мідыя Атрапатэна (літар. «Атрапацкая Мідыя»), ці Малая Мідыя. Пазней слова «Мідыя» ў назве перастала ўжывацца. У эпоху Селеўкідаў Мідыя Атрапатэна існавала як самастойная дзяржава, якое кіруецца нашчадкамі Атрапата, але намінальна падпарадкаванае Селеўкідам. Гісторыя яе на працягу большай часткі III стагоддзя да н.э. невыразная, да 222—220 гадам да н.э. старажытнагрэчаскі гісторык Палібій згадвае цара Атрапатэны Артабазана як валадара шырокай тэрыторыі не толькі да поўдня, але і на поўнач ад Аракса і саюзніка мяцежнага сатрапа Мідыі супраць селеўкідскага цара Антыёха III[27][28]. Як вынікае з Палібія, да 200 годзе да н.э. Атрапатэна дасягнула максімальнага тэрытарыяльнага пашырэння (Палібій нават сцвярджае, што яна валодала вярхоўямі Фасіса, гэта значыць Рыёні, у чым сучасныя навуковыя, аднак, сумняваюцца[27]); аднак у пачатку II стагоддзя атрапатэнцы пацярпелі паражэнне ад армянскага цара Арташэса I, які адняў у іх Каспіяну (Пайтакаран), Басарэпіду (Васпуракан) і Фаўнітыду. Услед за тым Атрапатэна трапляе ў залежнасць ад Парфянскага царства, акрамя 80—60-х гг. I ст. да н.э., калі яна належала армянскаму цару Тыграну II, які перамог парфян[29]. Атрапатэнай тады кіраваў цар Дарый, які згадваецца антычнымі аўтарамі сярод падуладных Тыграну цароў падчас яго бітваў з рымлянамі.
У 36 годзе да н.э. рымскі трыумвір Антоній у саюзе з армянскім царом Артаваздам (сынам Тыграна) уварваўся ў Атрапатэну, але пацярпеў паражэнне; у наступным годзе, наадварот, цар Артавазд Мідыйскі заключыў саюз з Антоніем супраць парфян і Артавазда Армянскага. У перыяд кіравання Арыябарзана, саюзніка Рыма, Актавіян Аўгуст аддаў яму царскую карону Арменіі[30], аднак ён кіраваў усяго 2 гады, з 2 па 4 гады н.э. Перадача царскай улады ў рукі атрапатэнскага цара выклікала хвалю мецяжоў у Арменіі. Пасля смерці Арыябарзана рымляне перадалі царскую карону Арменіі, сыну Арыябарзана, Артавазду II[31], якія сталі таксама царом Арменіі пад імем Артавазда III. У пачатку I стагоддзя н.э. парфянскі цар Артабан II зрабіў свайго сына царом Атрапатэны, у далейшым усе цары краіны паходзілі з роду Аршакідаў. Пасля падзення дынастыі Аршакідаў Атрапатэна ўвайшла ў склад дзяржавы Сасанідаў.
На Вялікдзень 628 года візантыйскае войска на чале з імператарам Іракліем захапіла сталіцу Атрапатэны — горад Ганзак.
У сярэдзіне VII стагоддзеа (паміж 639 і 643 гадамі) Атрапатэна была зававана Арабскім халіфатам і ўтварыла асобную правінцыю ў яго складзе са сталіцай у горадзе Ардэбіль[32]. Варта адзначыць, што падчас арабскага заваявання летняя сталіца Атрапатэны была размешчана ў Ардэбілі.
Пазней тэрыторыя Атрапатэны была ядром некалькіх сярэдневяковых дынастый васалаў Халіфата: Саларыдаў, Саджыдаў (879—929), Равадзідаў. У 1092—1140 гадах уваходзіла ў склад Сельджукскага дзяржавы. Пасля яго распаду на тэрыторыі Атрапатэны ўтварылася дзяржава Ільдэгізідаў. У XII стагоддзі гэтыя землі ўваходзілі ў склад дзяржавы Харэзмшахаў, затым былі заваяваны манголамі і ўвайшлі ў склад дзяржавы Ільханаў. У 1335—1432 гадах тут кіравала дынастыя Джалаірыдаў.
Remove ads
Атрапатыды
- Атрапат (323 — каля 300 да н.э.)
- невядомы па імі цар
- Артавазд I (Artabazanes) (каля 270 — пасля 220 да н.э.)
- невядомы па імі цар
- Мітрадат (Mithradates) (да 85 — каля 66 да н.э.)
- Дарый (Dareios) (каля 66/65 да н.э.)
- Арыябарзан I (Ariobarzanes) (каля 65 — ? да н.э.)
- Артавазд[33] (Artavasdes) (да 36 — каля 31 да н.э.)
- прамое падпарадкаванне парфянскаму цару
- Арыябарзан II (Ariobarzanes) (20 — каля 6 да н.э.)
Аршакіды
- Артабан II (Artabanos) (каля 6 да н.э. — 10/11 н. э.)
- Ванон II (Vonones) (10/11 — 51)
- Пакор (Pakoros) (51 — пасля 72), апошні вядомы цар
Remove ads
У пачатку нашай эры гэты раён набыў асаблівае рэлігійнае значэнне — з ім сталі звязваць легенды пра дзейнасць заснавальніка зараастрызму Заратустры, тут знаходзіўся адзін з трох «вялікіх» храмаў агню зараастрыйцаў Адур-Гушнасп (гарадзішча Тэхтэ-Сулейман), раскапаны нямецкай археалагічнай экспедыцыяй. Ён лічыўся найвялікшым з трох галоўных зараастрыйскіх храмаў, таму што належаў царскай сям'і і саслоўю воінаў, тады як два іншыя, Адур-Фарнбаг у Фарсе і Адур-Бурзснміх у Харасане, належалі адпаведна саслоўю магаў і саслоўю рамеснікаў і земляробаў. Паводле некаторых легенд, горад Урмія лічыўся радзімай прарока Заратустры[22].
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads