From Wikipedia, the free encyclopedia
Чарнамо́рскі флот Расі́йскай імпе́рыі вядзе свой пачатак ад рускага ваеннага флоту, створанага на Чорным моры пасля далучэння Крыму да Расійскай імперыі з караблёў Азоўскай і Дняпроўскай ваенных флатылій.
| Чарнаморскі флот Расійскай імперыі | |
|---|---|
 Чарнаморскі флот у Феадосіі напярэдадні Крымскай вайны. Палатно Івана Айвазоўскага | |
| Гады існавання |
1783—1856 канец XIX стагоддзя—1918 |
| Краіна |
 Расійская імперыя |
| Уваходзіць у |
 Ваенна-марскі флот Расійскай імперыі |
| Тып | Флот |
| Дыслакацыя | Севастопаль |
| Удзел у |
Руска-турэцкая вайна, 1787—1791 Руска-турэцкая вайна, 1806—1812 Руска-турэцкая вайна, 1828—1829 Крымская вайна Руска-турэцкая вайна, 1877—1878 Першая сусветная вайна |
2 (13) мая 1783 года Азоўская флатылія (11 караблёў) увайшла ў Ахціярскую бухту (Крымскі паўвостраў), дзе быў закладзены Севастопаль, які стаў галоўнай базай флоту (з 1804 года — галоўным ваенным портам). Гэтыя караблі склалі ядро новага флоту.
У 1785 годзе быў зацверджаны першы штат Чарнаморскага флоту ў складзе 12 лінейных караблёў, 20 фрэгатаў, 5 шхун, 23 транспартных судоў, асабістага складу — 13,5 тысяч чалавек. Для кіравання флотам у Херсоне было створана Чарнаморскае адміралцейства.
Пазней сюды ж прыбылі 17 караблёў Дняпроўскай флатыліі.
У XVIII—XIX стагоддзях Чарнаморскі флот паспяхова дзейнічаў у войнах Расіі з Асманскай імперыяй, Францыяй і іншымі дзяржавамі.
Будаўніцтва і перамогі Чарнаморскага флоту звязаны з імёнамі выбітных флотоводцев: Р. А. Пацёмкіна, Джон Пол Джонса, Насаў-Зігена, Ф. Ф. Ушакова, Дз. М. Сянявіна, М. П. Лазарава, П. С. Нахімава, М. І. Войнавіча і іншых.
Нягледзячы на колькасную перавагу турэцкага флоту, Чарнаморскі флот нанёс яму буйныя паразы ў бітвах у дняпроўскім Лімане, у Фіданісі (1788 год), у Керчанскай бітве (1790 год), у Тэндры (1790 год) і ля мыса Каліякрыя (1791 год).
У вайне ярка выявілася флотаводзкае мастацтва контр-адміралаў Джон Пол Джонса, Насаў-Зігена, М. С. Мардвінава, М. І. Войнавіча і Ф. Ф. Ушакова.
У 1789 годзе ў Мікалаеве была закладзена караблебудаўнічая верф, і сюды з Херсона было пераведзена Чарнаморскае адміралцейства.
Падчас вайны з Францыяй эскадра Чарнаморскага флоту пад камандаваннем Ушакова вяла ў 1798—1800 гадах баявыя дзеянні ў Міжземным моры, вызваліла Іянічныя астравы, штурмам авалодаўшы востравам Корфу.
У 1807 годзе эскадра пад камандаваннем віцэ-адмірала Дз. М. Сянявіна, дзейнічаючы ў Эгейскім моры, разграміла турэцкі флот у Дарданэльскай і Афонскай бітвах.
Чарнаморскі флот садзейнічаў наступу войскаў на Балканскім і Каўказскім тэатрах ваенных дзеянняў. Неўвядальнай славай пакрыў сябе брыг «Меркурый», які атрымаў перамогу ў баі з двума турэцкімі лінейнымі караблямі.
Да сярэдзіны XIX стагоддзя Чарнаморскі флот быў лепшым парусным флотам у свеце і уключаў 14 парусных лінейных караблёў, 6 фрэгатаў, 4 корвета, 12 брыгаў, 6 параходафрэгатаў і інш.
Крымская вайна 1853—1856 гадоў вялася Расіяй з кааліцыяй Францыі, Асманскай імперыі, Вялікабрытаніі і Сардзініі за панаванне на Балканах, у басейне Чорнага мора, на Каўказе.
18 (30) лістапада эскадра пад камандаваннем віцэ-адмірала Нахімава ў ходзе Сінопскай бітвы знішчыла турэцкую эскадру Асмана-пашы. «Сінопскі інцыдэнт» паслужыў фармальнай падставай для ўступлення Англіі і Францыі ў вайну супраць Расіі[1][2].
Падчас Севастопальскай абароны 1854—1855 гадоў вялікая частка судоў Чарнаморскага флоту была затопленая на Севастопальскім рэйдзе, чарнаморскім маракам пад кіраўніцтвам адмірала У. А. Карнілава, віцэ-адмірала П. С. Нахімава і У. І. Істоміна давялося змагацца на сушы.
Згодна з асобнай руска-турэцкай канвенцыяй, падпісанай па заканчэнні Крымскай вайны, кожная з чарнаморскіх дзяржаў магла мець для берагавой службы па шэсць паравых судоў даўжынёй да 50 метраў па ватэрлініі і водазмяшчэннем да 800 тон, а таксама па чатыры лёгкіх паравых або парусных судна водазмяшчэннем да 200 тон[3]. Аднак, у выніку таго, што падчас вайны Расія страціла большую частку Чарнаморскага флоту, на Чорным моры не было нават устаноўленай колькасці судоў. Па гэтай прычыне сюды былі пераведзены шэсць карветаў Балтыйскага флоту. У верасні 1857 года з Кранштата ў Мікалаеў пад камандаваннем капітана 1-га рангу І. Ф. Ліхачова прыбыў атрад з карветаў «Зубр», «Рысь» і «Удаў», а да канца красавіка 1858 года прыбыў другі атрад, які складаўся з карветаў «Буйвал», «Вяпрук» і «Воўк», пад камандаваннем капітана 1-га рангу А. Х. Вінка[4]. Пазней для патрэб флоту ўжо ў Мікалаеве былі пабудаваныя паруснавінтавыя карветы «Сокал», «Ястраб», «Крэчат», «Ільвіца» і «Памяць Меркурыя». Закладзены ў Мікалаеўскім адміралцействе да заканчэння вайны карвет «Воін» не праходзіў па патрабаваннях да водазмяшчэнню і пасля спуску на ваду быў уведзены ў склад флоту ў якасці транспарту[5].
Абмежаванні Парыжскага міру былі знятыя ў 1871 годзе.
У канцы XIX стагоддзя Чарнаморскі флот быў адроджаны як паравы браняносны флот, прычым будуючыяся ў Мікалаеве і Севастопалі браняносцы былі больш магутнымі і буйнымі, чым караблі аналагічнага класа на Балтыцы. Прычына гэтага крыецца ў тым, што міжнародныя пагадненні забаранялі праход ваенных караблёў праз Басфор і Дарданэлы, і ў штабах рэгулярна будаваліся планы па іх захопу, а кантралючая іх Асманская імперыя і Вялікабрытанія, якая стаяла за ёй, лічыліся больш верагоднымі праціўнікамі, чым вельмі аддаленая Японія або дружалюбная Германія. Да таго ж на Балтыцы значная частка сродкаў ішла на будаўніцтва крэйсераў — знішчальнікаў гандлю, а браняносцы доўга не маглі пазбавіцца ад ярлыка караблёў берагавой абароны.
Такім чынам, аж да канца 90-х гадоў Чарнаморскі флот меў куды больш паўнавартасныя лінкары, чым Балтыйскі, і ўсяго да пачатку XX стагоддзя ў складзе Чарнаморскага флоту было ўжо 7 эскадраных браняносцаў, 1 крэйсер, 3 мінных крэйсера, 6 кананерскіх лодак, 22 мінаносца і інш.
У 1905 годзе на флоце мелі месца беспарадкі на браняносцы «Князь Пацёмкін-Таўрычаскі» і крэйсеры «Ачакаў» (Севастопальскае паўстанне).
Да пачатку Першай сусветнай вайны ў складзе Чарнаморскага флоту мелася 5 лінейных браняносцаў, 2 крэйсеры, 17 эсмінцаў, 12 мінаносцаў, 4 падводныя лодкі.
Ваенныя дзеянні першых гадоў вайны паказалі, што лінкоры дадрэдноўтнага тыпу не могуць эфектыўна супрацьстаяць караблям новага тыпу: брыгада старых рускіх браняносцаў не магла спыніць дзеянні ў Чорным моры нямецкага лінейнага крэйсера «Гёбен», фармальна прададзенага Турцыі і атрымаўшага на турэцкай службе новую назву «Султан Явуз Селім». Больш таго, наяўнасць у праціўніка дрэдноўта скоўвала дзеянні ўсяго ЧФ: эскадра баялася выхаду ў мора інакш як у поўным складзе, тады як караблі праціўніка, хоць і пазбягалі прамога сутыкнення з праўзыходзячымі сіламі, пры ўсёй іх нешматлікасці і слабасці забяспечвалі досыць эфектыўны кантроль над акваторыяй малымі групамі або паасобку.
5 (18) лістапада 1914 года паблізу Ялты адбылося баявое сутыкненне расійскай Чарнаморскай эскадры з «Гёбенам» і «Брэслаў», вядомае як бой ля мыса Сарыч. Бой звёўся да хуткацечнай перастрэлцы паміж «Яўстафіем» і «Гёбенам». Абодва караблі атрымалі пашкоджанні, аднак, карыстаючыся перавагай у хуткасці ходу, германскія крэйсеры змаглі адарвацца і сысці[6].
Ужо падчас вайны ў строй ўступілі лінкары дрэдноўтнага тыпу: «Імператрыца Марыя» і «Кацярына Вялікая». Трэці дрэдноўт «Імператар Аляксандр III» быў уведзены ў строй ужо пасля Лютаўскай рэвалюцыі. А чацвёрты дрэдноўт «Імператар Мікалай I» быў спушчаны на ваду, але ў склад флоту да канца вайны не ўвайшоў. За гады вайны ў склад флоту былі ўведзеныя 9 эсмінцаў, 10 падводных лодак, 2 авіятранспарты і шэраг іншых караблёў.
8 студзеня 1916 года адбылося баявое сутыкненне «Гёбена» з «Кацярынай Вялікай» (немцы памылкова лічылі, што сустрэліся з «Імператрыцай Марыяй»). Нягледзячы на моцную на той момант зношанасць, «Гёбен» усё яшчэ меў перавагу ў хуткасці і змог збегчы. Але актыўнасць германскага крэйсера захоўвалася: неўзабаве пасля гэтага сутыкнення ён прыкрываў транспарты з войскамі, а летам нават абстрэльваў Туапсэ. Немцы павялічылі вугал узвышэння сваіх гармат, каб павялічыць іх далёкасць і быць здольнымі да адказу новым рускім лінкарам на лімітавай для іх дыстанцыі.
Уступленне ў строй новых лінейных караблёў дазволіла флоту ўсталяваць блакаду вугальнага раёна ў Анатоліі (парты Зангулдак, Казлу, Эрэглі, Кілімлі), які служыў адзінай крыніцай мясцовага вугалю для Канстанцінопаля, а таксама турэцкага флоту і чыгуначнага транспарту. Да кастрычніка 1916 падвоз вугалю з Зангулдака ў Канстанцінопаль практычна спыніўся. Блакада прывяла да рэзкага скарачэння аперацый турэцкага флоту, у тым ліку спынення тральных работ у вусці Басфора[7]. З-за адсутнасці вугалю ў 1917 г «Гёбен» ні разу не выйшаў у мора[8].
З 1914 па 1917 гады Чарнаморскі флот актыўна садзейнічаў сухапутным войскам Каўказскага фронту на прыморскіх напрамках.
Нягледзячы на разлажэнне дысцыпліны, да канца 1917 года Чарнаморскі флот заставаўся грознай сілай — толькі ў Севастопалі на караблях і ў крэпасці знаходзілася 2294 афіцэра і 25028 матросаў і салдат[9]. Да гэтага моманту на некаторых караблях склаліся адносіны, мала чым адрозніваючыяся ад адносін у злачынных супольнасцях[10].
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Петраградзе цэнтралізаванае кіраванне флотам было парушана: 16 снежня 1917 года ў Севастопалі быў створаны Ваенна-рэвалюцыйны камітэт, які ўзяў кіраванне флотам у свае рукі. Былі ўтвораны і іншыя рэвалюцыйныя органы кіравання — Севастопальскі савет і Чарнаморскі центрафлот. У снежні 1917 — лютым 1918 года на Флоце пракацілася хваля бяссудных забойстваў афіцэраў: было забіта да 1000 афіцэраў (у тым ліку адстаўных, якія пражывалі ў Крыме). Астатнія афіцэры былі запалоханыя або дэзертыравалі. Такія жахлівыя страты афіцэрскага складу прывялі да таго, што Чарнаморскі флот фактычна спыніў сваё існаванне ў якасці суцэльнай баявой адзінкі. Да гэтага трэба дадаць, што пасля заключэння перамір'я на Усходнім фронце на Флоце пачалася татальная дэмабілізацыя асабістага складу, якая прывяла да таго, што да моманту заключэння Брэсцкага міру Флот пакінула дзве траціны яго складу ваеннага часу[11].
Па Брэсцкаму мірнаму дагавору база флоту ў Севастопалі і паўвостраў Крым не падпадалі пад тэрыторыі, якія адыходзяць пад кантроль Цэнтральных дзяржаў, аднак пазней Крым быў уключаны ў сферу інтарэсаў Германіі па сакрэтнаму пагадненню з Аўстра-Венгрыяй, падпісанага 29 сакавіка 1918 года ў Бадэне. Скарыстаўшыся, як падставай для ўварвання ў Крым, тым, што сухапутныя атрады, якія складаліся з матросаў Чарнаморскага флоту, уступілі ў баі з прасоўваючыміся па Украіне нямецка-аўстрыйскімі войскамі, Германія пачала ўварванне ў Крым 18 красавіка 1918 года. 22 красавіка 1918 года Народны камісар замежных спраў Савецкай Расіі Г. В. Чычэрын накіраваў ноту пратэсту германскаму ўраду: «Прасоўванне ў Крым з'яўляецца істотным парушэннем Брэсцкага міру, так як з'яўляецца ўварваннем ў межы Савецкай Рэспублікі. Уварванне пагражае нашаму Чарнаморскаму флоту, што можа прывесці да сутыкненняў, выкліканых інтарэсамі самазахавання флоту...», на што пасол Германіі ў Маскве граф Мірбах адказаў: «Імператарскі ўрад лічыць сябе вымушаным, з прычыны нападу флоту з Севастопаля супраць Херсона і Мікалаева, прасунуць туды войскі і заняць Севастопаль»[12].
Хоць яшчэ 22 сакавіка 1918 года калегія наркамата па марскіх справах падрыхтавала для савецкага ўрада даклад, у якім прапаноўвалася прыняць захады да пераводу флоту з Севастопаля ў Наварасійск і да знішчэння той маёмасці, якая вывезена быць не можа, ніякіх мер для рэалізацыі гэтых прапаноў савецкае кіраўніцтва не зрабіла.
29 красавіка 1918 года камандуючы флотам контр-адмірал М. П. Саблін аддаў загад аб пераводзе флота ў Наварасійск. Для таго, каб зберагчы караблі ад агню нямецкай артылерыі Саблін даў распараджэнне падняць на караблях сцяг украінскіх нацыяналістаў, але брыгада эсмінцаў і шэраг іншых караблёў адмовіліся выканаць гэтае распараджэнне. 29 красавіка ў 23:30, першая група караблёў Чарнаморскага флоту пачала прарыў у Наварасійск. 30 красавіка Севастопаль пакінулі асноўныя сілы, у тым ліку лінкары «Воля» (былы «Імператар Аляксандр III») і «Свабодная Расія» (былая «Імператрыца Кацярына Вялікая»).
23 мая 1918 года немцы запатрабавалі вяртання флоту ў Севастопаль, пагражаючы ў адваротным выпадку аднаўленнем наступу. Гэта наступленне пачалося 9 чэрвеня, прычым зноў было вылучана патрабаванне аб пераводзе караблёў з Наварасійска ў Севастопаль. Не маючы магчымасці супрацьстаяць нямецкаму наступу і не маючы сіл ваяваць з немцамі, Савецкі ўрад яшчэ 6 чэрвеня па загадзе Леніна вырашыў затапіць караблі ў Наварасійску: «з Прычыны безвыходнасці становішча, даказанай вышэйшымі ваеннымі аўтарытэтамі, флот знішчыць неадкладна. Старшыня СНК У. Ульянаў (Ленін)».[13] Аднак экіпажы часткі караблёў на чале з лінкарам «Воля», адмовіліся выконваць гэты загад і 17 чэрвеня выйшлі з Наварасійска ў Севастопаль, дзе немцы захапілі караблі і адвялі іх у турэцкія парты. Пасля, гэтыя караблі былі вернутыя Антантай Беламу флоту і сталі ядром Рускай эскадры.
Судны, дзе былі моцныя арганізацыі бальшавікоў і спачуваючых, вырашылі застацца, на іх былі вывешаныя сігналы: «Караблям, ідучым у Севастопаль: ганьба здраднікам Расіі». Увечары 17 чэрвеня камандзіры пакінутых караблёў У. А. Кукель, В. А. Аляксееў, С. В. Аненскі, Я. С. Гернет і інш. выпрацавалі план патаплення Чырвонага Чарнаморскага флоту, рэалізацыю якога і пачалі з раніцы 18 чэрвеня.
Эсмінцы «Керч» (камандзір Кукель) і «Лейтэнант Шастакоў» пачалі буксіроўку пакінутых матросамі караблёў у адкрытае мора. На эсмінцы «Гаджыбей» быў узняты сігнал «Гіну, але не здаюся». У 15:45 пачалося затапленне флоту у Цэмескай бухце. Эсмінец «Керч», тарпедзіраўшы караблі на рэйдзе Наварасійска, пайшоў да Туапсэ, дзе і затапіўся сам.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
