Чарнаморскі флот ВМФ СССР

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Чарнаморскі флот.

Чарнамо́рскі флот Вае́нна-Марско́га Фло́ту СССР стаў пераемнікам Чарнаморскага флоту Расійскай імперыі^[1] і праіснаваў аж да распаду СССР. Пасля быў падзелены на Чарнаморскі флот ВМФ Расіі і Ваенна-марскія сілы Украіны (ВМС Грузіі караблёў са складу ЧФ СССР не перадавалася^[2], аднак частка савецкіх баявых катараў была перададзена пасля Грузіі Украінай).

Чарнаморскі флот ВМФ СССР
Чырванасцяжны Ваенна-марскі сцяг
Гады існавання	1935—1991
Краіна	СССР
Уваходзіць у	Ваенна-марскога флоту СССР
Тып	Ваенна-марскія сілы
Дыслакацыя	Севастопаль, Феадосія, Новарасійск, Туапсэ, Цямрук, Таганрог
Удзел у	Вялікая Айчынная вайна
Знакі адрознення

Узнагароджаны ордэнам Чырвонага Сцяга (1965).

Гісторыя

Кастрычніцкая рэвалюцыя і Грамадзянская вайна

16 снежня 1917 года ў Севастопалі быў створаны Ваенна-рэвалюцыйны камітэт, які ўзяў уладу ў свае рукі.

Маракі флоту прынялі актыўны ўдзел у рэвалюцыйных падзеях 1917 года і Грамадзянскай вайны — у складзе Азоўскай, Волжскай і Дняпроўскай ваенных флатылій і на сухапутных франтах. З дапамогай маракоў-чарнаморцаў у студзені 1918 г. савецкая ўлада была ўстаноўлена ў Феадосіі, Керчы, Еўпаторыі, Ялце, Адэсе, Растове.

Ключавую ролю ў перабазаванні флоту і выкананні загаду аб яго патапленні адыграў камандзір эсмінца «Керч» Уладзімір Кукель. Караблі, што засталіся ў Севастопалі, былі захопленыя германскімі войскамі, частка была ўведзена ў строй і выкарыстоўвалася немцамі, як частка германскіх сіл на Чорным моры (акрамя таго, у Севастопаль прыйшлі нямецкія субмарыны). Пасля сыходу немцаў некаторы час частку баяздольных караблёў кантралявалі мясцовыя белагвардзейскія часткі, аднак, пасля прыходу флоту Антанты, англічане і французы захапілі найбольш магутныя эсмінцы, дрэдноўт, тральшчыкі і нямецкія субмарыны, многія эсмінцы і падлодкі былі ўзарваныя або затопленыя, у браняносцаў і крэйсераў былі ўзарваныя машынныя аддзялення. Белагвардзейцы здолелі займець у сваё распараджэнне толькі стары крэйсер «Кагул», некалькі зношаных эсмінцаў і тральшчыкаў, і субмарыну «Качка». Пазней у іх распараджэнне трапілі некалькі іншых караблёў, уключаючы кананерскія лодкі.

У маі 1919 года Савецкая ўлада ў Крыме была адноўлена, але, неўзабаве, Крым быў заняты белагвардзейскімі войскамі генерала А. І. Дзянікіна. На чале з генералам Слашчовым, пры падтрымцы белага крэйсера «Кагул» і баявых караблёў краін Антанты белагвардзейцы атрымалі ў распараджэнне некалькі баявых караблёў былога Чарнаморскага флоту. У 1919 годзе ў Наварасійску ствараецца Белы Чарнаморскі флот пад камандаваннем УСПР. У 1920 годзе Антанта вярнула УСПР многія сучасныя караблі, захопленыя Антантай у немцаў, аднак падрыхтаваных экіпажаў не хапала і караблі выкарыстоўваліся перыядычна невялікімі групамі. Чарнаморскі флот быў перабазаваны ў Севастопаль. Да 1920 годзе ён ужо налічваў звыш 130 караблёў.

У канцы 1920 года пры эвакуацыі белагвардзейскіх войскаў П. Н. Урангеля караблі і судны Чарнаморскага флоту і гандлёвыя судны (агульным лікам звыш 150) сышлі ў Канстанцінопаль, адкуль частка флоту, рэарганізаваная 21 лістапада 1920 года ў Рускую эскадру была пераведзена ў порт Бізерта (Туніс). Гандлёвыя і дапаможныя караблі Чарнаморскага флоту і частка тральшчыкаў і кананерак, нягледзячы на супраціў часткі экіпажаў, былі прададзеныя прыватным італьянскім і французскім фірмам. Баявыя караблі, што засталіся да 1924 годзе ў Бізерце, былі ў дрэнным стане, акрамя таго, за іх вяртанне французы патрабавалі прызнання даўгоў Расійскай імперыі ад Савецкай Расіі. У выніку, караблі адправілі на злом.

У маі 1920 года ў складзе Рабоча-Сялянскага Чырвонага Флоту былі ўтвораны Марскія сілы Чорнага і Азоўскага мораў, якія ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях супраць Белага Чарнаморскага флоту.

Аднаўленне і рэканструкцыя флоту

У 1921 годзе было прынята рашэнне аб аднаўленні Чарнаморскага флоту на аснове ВМС Чорнага і Азоўскага мораў (з 1935 года — зноў Чарнаморскі флот). Так, у 1920—1921 гадах былі дабудаваны закладзеныя падчас Першай сусветнай вайны на мікалаеўскіх верфях у якасці дэсантных транспартаў кананерскія лодкі тыпу «Эльпідыфор»: «Чырвоная Абхазія», «Чырвоны Аджарыстан», «Чырвоная Грузія» і «Чырвоны Крым». А да 7 лістапада 1923 года капітальна адрамантаваны і быў зноў уведзены ў баявы склад флоту браняпалубны крэйсер «Кагул», пераназваны 31 снежня 1922 года ў «Камінтэрн».

Да 1928 аднаўленне флоту было ў асноўным скончана, і пачалася яго тэхнічная рэканструкцыя. Флот быў узмоцнены за кошт баявых караблёў, пераведзеных з Балтыкі. У 1929—1937 гадах Чарнаморскі флот атрымаў звыш 500 новых баявых караблёў. Былі створаны ВПС флоту, берагавая абарона, сістэма СПА.

Вялікая Айчынная вайна

Да пачатку Вялікай Айчыннай вайны на Чорным моры быў створаны добра абсталяваны па таго часу флот у складзе 1 лінкара, 5 крэйсераў, 3 лідараў і 14 эсмінцаў, 47 падводных лодак, 2 брыгад тарпедных катараў, некалькіх дывізіёнаў тральшчыкаў, вартавых і супрацьлодачных катараў, ВПС флоту (зв. 600 самалётаў) і моцнай берагавой абароны.

У склад Чарнаморскага флоту ўваходзілі Дунайская (да лістапада 1941) і створаная ў ліпені 1941 Азоўская ваенная флатыліі.

Высокая баявая гатоўнасць Чарнаморскага флоту сарвала спробы вывесці з ладу яго асноўныя сілы ў першыя ж дні вайны. Авіяцыя Чарнаморскага флоту ў адказ нанесла ўдары па Канстанцы, Суліне, Плаешці.

У ходзе вайны флот абараняў базы і ўзбярэжжа, абараняў свае камунікацыі, дзейнічаў на камунікацыях праціўніка, наносіў авіяўдары па яго берагавых аб'ектах.

Флот удзельнічаў у абароне Адэсы (1941) і Севастопаля (1941—1942); камандуючы флотам узначальваў Севастопальскі абарончы раён.

Важнае значэнне мела найбуйнейшая Керчанска-Феадасійская дэсантная аперацыя 1941—1942.

У 1942—1943 гадах Чарнаморскі флот удзельнічаў у бітве за Каўказ. Падводныя лодкі з Батумі і Поці здзяйснялі 600-мільныя пераходы для дзеянняў на камунікацыях праціўніка, надводныя сілы, авіяцыя і марская пяхота змагаліся за Наварасійск і ў раёне Туапсэ.

За гады вайны Чарнаморскі флот (не ўлічваючы дзеянні ўваходзячых у яго склад флатылій) высадзіў 13 дэсантаў. Гераічнымі старонкамі ў гісторыі Чарнаморскага флоту сталі дэсанты ў раёне Паўднёвай Азерэйкі і Станічкі (у раёне Мысхака) у лютым 1943 года, абарона «Малой зямлі», Наварасійская дэсантная аперацыя 1943, Керчанска-Эльцігенская дэсантная аперацыя 1943.

Азоўская ваенная флатылія, якая знаходзілася ў складзе Чарнаморскага флоту, сваімі дзеяннямі па падтрымцы сухапутных войскаў удзельнічала ў вызваленні партоў Азоўскага мора. Караблі і часткі Чарнаморскага флоту ўдзельнічалі ў вызваленні Крыма, Мікалаева, Адэсы, у Яска-Кішынёўскай аперацыі 1944 года. Дунайская ваенная флатылія, уваходзіла ў склад Чарнаморскага флоту, прайшла з баямі ад нізавінаў Дуная да Вены.

Пасляваенныя гады

У пасляваенныя гады Чарнаморскі флот зведаў карэнную рэарганізацыю, папоўніўся новымі караблямі, іншым узбраеннем і ваеннай тэхнікай, рэактыўнай авіяцыяй. Караблі ЧФ удзельнічалі ў многіх працяглых марскіх і акіянскіх паходах, неслі баявую службу ў Міжземным моры і на Атлантыцы.

Распад СССР і падзел флоту

Праблема статусу Чарнаморскага флоту, паўстаўшы на міждзяржаўным узроўні ў канцы 1991 — пачатку 1992 гадоў, адразу ж прывяла да канфрантацыі і зацяжнога крызісу ў расійска-ўкраінскіх адносінах^[3].

24 жніўня 1991 года, гэта значыць задоўга да афіцыйнага спынення існавання СССР, Украіна, на падставе прынятага Вярхоўным Саветам «Акту абвяшчэння незалежнасці», прыступіла да стварэння суверэннай незалежнай дзяржавы, гарантам бяспекі і тэрытарыяльнай цэласнасці якога павінны былі стаць уласныя ўзброеныя сілы. У адпаведнасці з пастановай Вярхоўнага Савета Украіны «Аб воінскіх фарміраваннях на Украіне», прынятым у той жа дзень, усе воінскія фарміраванні, дыслакаваныя на яе тэрыторыі, былі фармальна перападпарадкаваныя Вярхоўнаму Савету Украіны. У кастрычніку 1991 года Вярхоўны Савет Украіны прыняў рашэнне аб перападпарадкаванне Украіне Чарнаморскага флоту.

30 снежня 1991 года ў Мінску адбылася сустрэча кіраўнікоў дзяржаў СНД, у ходзе якой краіны — удзельніцы СНД падпісалі шэраг дакументаў па ваенных пытаннях, у адпаведнасці з якімі міністэрства абароны былога СССР падлягала ліквідацыі, а замест яго стваралася Галоўнае камандаванне Узброеных сіл СНД. Дзяржавы СНД атрымалі права ствараць уласныя ўзброеныя сілы на базе частак і падраздзяленняў УС СССР, якія дыслакаваліся на тэрыторыі гэтых дзяржаў, за выключэннем тых з іх, якія прызнаваліся «стратэгічнымі сіламі» і павінны былі застацца пад аб'яднаным камандаваннем СНД.

Нягледзячы на тое, што Чарнаморскі флот меў статус аператыўна-стратэгічнага аб'яднання, які мог быць рэалізаваны толькі пры захаванні адзінства ў яго структуры, палітычнае кіраўніцтва Украіны трактовало мінскія пагадненні па-іншаму і фактычна першапачаткова ўзяло курс на раздзел флоту. З гэтым не магло пагадзіцца кіраўніцтва Расіі, асабісты склад і камандаванне Чарнаморскага флоту і ў асноўным па-прарасійску настроенае насельніцтва Крыма і Севастопаля. Пачалося супрацьстаянне, якое доўжылася ў агульнай складанасці больш за пяць гадоў.

5 красавіка 1992 года прэзідэнт Украіны Леанід Краўчук падпісаў Указ «Аб пераходзе Чарнаморскага флоту ў адміністрацыйнае падпарадкаванне Міністэрству абароны Украіны». 7 красавіка прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Барыс Ельцын выдаў Указ «Аб пераходзе пад юрысдыкцыю Расійскай Федэрацыі Чарнаморскага флоту». «Вайна ўказаў» завяршылася сустрэчай двух прэзідэнтаў у Дагамысе. Абодва прэзідэнта адмянілі свае ўказы, было падпісана пагадненне аб далейшым развіцці міждзяржаўных адносін, у якім паказвалася на неабходнасць працягу перамоўнага працэсу па стварэнні ВМФ Расіі і ВМС Украіны на базе Чарнаморскага флоту.

3 жніўня 1992 года адбыліся расійска-ўкраінскія перамовы на вышэйшым узроўні. Прэзідэнты Расіі і Украіны падпісалі пагадненне аб прынцыпах фарміравання ВМФ Расіі і ВМС Украіны на базе Чарнаморскага флоту былога СССР, згодна з якім Чарнаморскі флот становіцца Аб'яднаным флотам Расіі і Украіны з аб'яднаным камандаваннем, захоўваючым сімволіку і атрыбуты ўжо не існаваўшага СССР. Працэс падзелу флоту праходзіў даволі балюча — многія вайскоўцы і іх сем'і былі вымушаныя пакінуць Севастопаль і змяніць грамадзянства. Большую частку караблёў спісалі і прадалі на металалом, зачынілася шмат прадпрыемстваў, якія абслугоўвалі флот, тысячы севастопальцаў засталіся без працы, горад пагрузіўся ў жорсткі эканамічны крызіс. У той жа час нявызначаны статус флоту працягваў заставацца крыніцай трэнняў паміж дзвюма дзяржавамі. Адносіны вайскоўцаў украінскага і расійскага флатоў, як адзначаюць крыніцы, заставаліся вельмі напружанымі, даходзячы часам да фізічнага супрацьстаяння паміж імі^[4]. Сітуацыя, якая склалася ў 1993—1994-х гадах на паўвостраве знаходзілася на мяжы ўзбройнага канфлікту паміж Расіяй і Украінай^[5][6].

Напружанасць удалося паступова знізіць падпісаннем двухбаковых пагадненняў паміж Расіяй і Украінай, на падставе якіх адбыўся раздзел Чарнаморскага флоту СССР з стварэннем Чарнаморскага флоту Расіі і ВМС Украіны з раздзельным базаваннем на тэрыторыі Украіны.

15 красавіка 1994 года ў Маскве прэзідэнты Расіі і Украіны Барыс Ельцын і Леанід Краўчук падпісалі Пагадненне аб паэтапным урэгуляванні праблемы Чарнаморскага флоту, у адпаведнасці з якім ВМС Украіны і Чарнаморскі флот РФ базіруюцца паасобна^[7].

9 чэрвеня 1995 года прэзідэнты Расіі і Украіны Барыс Ельцын і Леанід Кучма падпісалі Пагадненне аб асобным базаванні расійскага Чарнаморскага флоту Расіі і Ваенна-марскіх сіл Украіны.

28 мая 1997 года кіраўнікі ўрадаў Расіі і Украіны падпісалі ў Кіеве тры пагадненні па Чарнаморскім флоце (ЧФ):

• Пагадненне паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай аб параметрах падзелу Чарнаморскага флоту;
• Пагадненне паміж Расійскай Федэрацыяй і Украінай аб статусе і ўмовах знаходжання Чарнаморскага флота Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны;
• Пагадненне паміж Урадам Расійскай Федэрацыі і Урадам Украіны аб узаемаразліках, звязаных з раздзелам Чарнаморскага флоту і знаходжаннем Чарнаморскага флота Расійскай Федэрацыі на тэрыторыі Украіны^[8].

12 чэрвеня 1997 года на караблі расійскага Чарнаморскага флоту быў узняты гістарычны Андрэеўскі сцяг.

Працэс падзелу спадчыны былога Чырванасцяжнага Чарнаморскага флоту СССР і канчатковага фарміравання на яго базе Ваенна-марскіх сіл Украіны і Чарнаморскага флоту Расійскай Федэрацыі, у асноўным, завяршыўся да 2000 года. Да гэтага часу была таксама фармальна вырашаная праблема статусу Севастопаля як асноўнай ваенна-марской базы двух флатоў на Чорным моры.

Характэрны лёс савецкага авіяноснага крэйсера «Адмірал флота Савецкага Саюза Кузняцоў»: ён быў дабудаваны да 1989 года; у снежні 1991 года з прычыны свайго няпэўнага статусу прыбыў з Чорнага мора і далучыўся да расійскага Паўночнага флоту, у складзе якога застаецца па гэты дзень. Пры гэтым усе самалёты і лётчыкі засталіся на Украіне, паўторнае укамплектаванне адбылося толькі ў 1998 годзе. 4 лютага падводная лодка Б-177 з экіпажам Б-808 выйшла ў мора з афіцыйнай мэтай «вучэнні», але замест гэтага перайшла на Паўночны флот.

Будуючыся адначасова з «Адміралам Кузняцовым» авіяносны крэйсер «Вараг» (аднатыпны «Адміралу Кузняцову») да моманту распаду СССР знаходзіўся на 85-працэнтнай гатоўнасці і пазней быў прададзены Украінай Кітаю.

Гл. таксама: Чарнаморскі флот ВМФ Расіі і Ваенна-марскія сілы Украіны

Камандуючыя флотам

• 11 студзеня 1935 — 15 жніўня 1937 г. флагман флоту 2 рангу Іван Кузьміч Кожанаў
• 15 жніўня — 30 снежня 1937 флагман флоту 2 рангу Пётр Іванавіч Смірноў-Святлоўскі
• студзень 1938 — сакавік 1939 флагман 2-га рангу Іван Сцяпанавіч Юмашаў
• 25 сакавіка 1939 — 23 красавіка 1943 г. віцэ-адмірал Піліп Сяргеевіч Акцябрскі
• 24 красавіка 1943 г. — 10 сакавіка 1944 г. віцэ-адмірал Леў Анатольевіч Уладзімірскі
• 10-28 сакавіка 1944 в. а. віцэ-адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты
• 28 сакавіка 1944 г. — 18 лістапада 1948 адмірал Піліп Сяргеевіч Акцябрскі
• студзень-красавік 1945 года в. а. віцэ-адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты
• 18 лістапада 1948 г. — 2 жніўня 1951 адмірал Мікалай Яфрэмавіч Басісты
• 2 жніўня 1951 — 12 ліпеня 1955 адмірал Сяргей Георгіевіч Гаршкоў
• 12 ліпеня — 8 снежня 1955 віцэ-адмірал Віктар Аляксандравіч Пархоменка
• 8 — 15 снежня 1955 адмірал в. а. Уладзімір Аляксандравіч Андрэеў
• 15 снежня 1955 — 3 лютага 1962 адмірал Уладзімір Апанасавіч Касатонаў
• 3 лютага 1962 — 9 снежня 1968 адмірал Серафім Яўгенавіч Чурсін
• 9 снежня 1968 г. — 7 сакавіка 1974 адмірал Віктар Сяргеевіч Сысоеў
• 7 сакавіка 1974 — 22 красавіка 1983 адмірал Мікалай Іванавіч Хоўрын
• 22 красавіка 1983 — 26 ліпеня 1985 адмірал Аляксей Міхайлавіч Калінін
• 26 ліпеня 1985 — кастрычнік 1991 адмірал Міхаіл Мікалаевіч Хранопула

Камісары, члены Ваеннага савета

• Роменец В. В. (18.11.17 — 1.3.18);
• Спіро В. Б. (2.3 — 6.4.18);
• Мікалай Паўлавіч Глебаў-Авілаў (14.5 — 18.6.18);
• Баранаў А. В. (8.5 — 21.10.20);
• Іван Мартыновіч Лудры (27.11.20 — 13.5.21);
• Іван Кузьміч Кожанаў
• Рудны М. М. (1920—1922);
• Шор І. І. (1921—1922);
• Багданаў М. С. (1922—1923);
• Зосімаў А. Г. (1922—1923);
• Анскін А. Я. (1923—1924 Гадах);
• Рыгор Пятровіч Кірэеў (1923—1926);
• Дзмітрый Сяргеевіч Дупліцкі (1925—1927);
• Уладзімір Паўлавіч Аўтухоў (1926);
• Рыгор Сяргеевіч Окунеў (1927—1930);
• Рыгор Іванавіч Гугін (1932—1937);
• Ізраіль Барысавіч Разгон (1936—1937);
• Сяргей Іванавіч Зямскоў (1937);
• Пётр Максімавіч Фельдман (1937—1938);
• Сяргей Дзмітрыевіч Марозаў (1938—1939);
• Васіль Андрэевіч Нікіцін (1939);
• Аляксей Цімафеевіч Мураўёў (1939—1940);
• Мікалай Міхайлавіч Кулакоў (4.5.40 — 28.12.43);
• Ілля Ільіч Азараў (26.10.41 — 6.3.43);
• Іван Васільевіч Рогаў (28.12.43 — 11.2.44, в. а.);
• Ілля Ільіч Азараў (люты 1944 — май 1947);
• Пётр Ціханавіч Бандарэнка (1947—1950);
• Мікалай Міхайлавіч Кулакоў (1950—1955);
• Рыгор Фядотавіч Быстрыкаў (1955—1957);
• Мікалай Антонавіч Торык (1957—1966);
• Іван Сямёнавіч Руднеў (5.2.66 — 5.5.75);
• Павел Мікалаевіч Мядзведзеў (5.5.75 — 2.01.81);
• Рудольф Мікалаевіч Ліхвонін (з 2.01.81 — 25.12.85);
• Уладзілен Пятровіч Някрасаў (з 25.12.85)

Спісачны склад Чарнаморскага флоту (па стану на 1989—1991 гг.)

Тып	Бартавы нумар	Назва	У складзе флоту	Сучасны стан	Заўвагі
Крэйсеры
Крэйсер праекту 68-У1	101	«Жданаў»	З 1 снежня 1961 года	Выключаны са складу ВМФ — 10 снежня 1989	У 1991 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Крэйсер праекту 68А	105	«Міхаіл Кутузаў»	С 31 студзеня 1955 года	Выключаны са складу ВМФ — 3 ліпеня 1992	28 ліпеня 2002 года, у Дзень ВМФ, быў адчынены як карабель-музей у Новарасійске
Крэйсер праекту 1123	108	«Масква»	С 25 снежня 1967 года	Выключаны са складу ВМФ — 7 лістапада 1996	Флагманскі карабель. Да 1996 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1997 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Крэйсер праекту 1123	109	«Ленінград»	С 22 красавіка 1969 года	Выключаны са складу ВМФ — 5 снежня 1992	У 1995 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Крэйсер праекту 58	118	«Адмірал Галаўко»	С 22 студзеня 1968 года	Выключаны са складу ВМФ — 11 лістапада 2002	Да 2002 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Крэйсер праекту 1164	126	«Слава»	З 30 студзеня 1983 года	У страі  Расія	На службе ЧФ  Расія, пераназваны ў «Маскву». Флагманскі карабель
Вялікія супрацьлодачныя караблі
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-БФ	701	«Азоў»	З 19 лютага 1976 года	Выключаны са складу ВМФ — 2000	Да 2000 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61М	702	«Стрыманы»	З 30 снежня 1973 года	Выключаны са складу ВМФ — 29 мая 2001	Да 2001 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія як СКР. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61	703	«Чырвоны Крым»	З 15 кастрычніка 1970 года	Выключаны са складу ВМФ — 11 лютага 1994	Да 1994 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1996 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61	705	«Скоры»	З 31 кастрычніка 1972 года	Выключаны са складу ВМФ — 22 лістапада 1997	Да 1997 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б	707	«Ачакаў»	З 28 лістапада 1973 года	Выключаны са складу ВМФ — 20 жніўня 2011	Да 2011 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Патоплены расійскімі вайскоўцамі ля ўваходу ў возера Донузлаў, для блакады караблёў ВМС Украіны[9][10][11].
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61	708	«Рашучы»	С 11 студзеня 1968 года	Выключаны са складу ВМФ — 1 лістапада 1989	Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61	710	«Чырвоны Каўказ»	З 25 верасня 1967 года	Выключаны са складу ВМФ — 1 мая 1998	Да 1998 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б	713	«Керч»	З 25 снежня 1974 года	У страі  Расія	На службе ЧФ  Расія
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61	714	«Камсамолец Украіны»	З 23 лістапада 1964 года	Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1992	Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 1134-Б	715	«Мікалаеў»	З 8 лютага 1972 года	Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1992	Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1994 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61Э	724	«Жвавы»	З 22 студзеня 1965 года	Выключаны са складу ВМФ — 31 снежня 1990	Разабраны на метал
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61М	?	«Кемлівы»	З 21 кастрычніка 1969 года	У страі   Расія	На службе ЧФ  Расія
Вялікі супрацьлодачны карабель праекту 61	?	«Здагадлівы»	З 23 лістапада 1961 года	Выключаны са складу ВМФ — 3 ліпеня 1992	Да 1992 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія. У 1994 годзе быў прададзены на злом у Індыю
Эскадраныя мінаносцы
Эскадраны мінаносец праекту 31	743	«Бясшумны»	З 31 снежня 1951 года	Выключаны са складу ВМФ — у верасні 1994	Да 1994 года знаходзіўся на службе ЧФ  Расія як вучэбнае судна. Разабраны на метал
Эскадраны мінаносец праекту 56-М	243	«Празорлівы»	З 8 сакавіка 1960 года	Выключаны са складу ВМФ — 24 чэрвеня 1991	Разабраны на метал
Эскадраны мінаносец праекту 56-ЭМ	254	«Бядовы»	З 30 ліпеня  1958 года	Выключаны са складу ВМФ — 25 красавіка 1989	У 1989 годзе быў прададзены на злом у Турцыю
Эскадраны мінаносец праекту 56-М	?	«Няўлоўны»	З 7 красавіка 1969 года	Выключаны са складу ВМФ — 19 красавіка 1990	У 1991 годзе быў прададзены на злом у Індыю

Памяць

• 
  Помнік героям Чарнаморскай эскадры 1941-1944 гг. у Севастопалі з выявай флагмана, лінкара «Севастопаль», у цэнтры зверху і спісам 28 баявых караблёў, якія праславіліся ў баях з нямецка-фашысцкімі захопнікамі
• 
  На мемарыяльнай пліце ў танка-помніка вызваліцелям Сімферопаля ў скверы Перамогі ў Сімферопалі

Гл. таксама

• Чарнаморскі флот Расійскай імперыі
• Запасны камандны пункт Чарнаморскага флоту
• Караблі і суда забеспячэння ВМФ Расіі і СССР
• 5-я аператыўная эскадра
• Чарнаморскі флот ВМФ Расіі
• Ваенна-марскія сілы Украіны

Зноскі

1. Черноморский флот // «Ташкент» — Ячейка стрелковая / [под общ. ред. А. А. Гречко]. — М. : Военное издательство Министерства обороны СССР, 1976. — С. 458—459. — (Советская военная энциклопедия : [в 8 т.]; 1976—1980).
2. Чуприн К. В. Вооружённые силы стран СНГ и Балтии: справочник / Под общ. ред. А. Е. Тараса. — Мн.: Современная школа, 2009. — С. 619. — 832 с. 
3. Андрей Федоровых. (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 29 чэрвеня 2015. Праверана 29 красавіка 2017.
4. Холодна війна за Крим
5. Евгений МАРЧУК: «Крым можно вернуть»
6. КРИМ 94. Частина 5 «За крок до війни…» Архівавана 27 сакавіка 2019.
7. История раздела Черноморского флота.
8. Сообщение для СМИ «О направлении ноты МИД России по Черноморскому флоту» // Официальный сайт МИД РФ, 03 апреля 2014 года
9. Минобороны Украины: Российские военные затопили корабль в Крыму
10. BSNews :: Затопленный российский БПК «Очаков» в Донузлавской бухте / Фоторепортаж
11. Российские военные затопили корабль у входа в озеро Донузлав

Літаратура

• Черноморский флот // «Ташкент» — Ячейка стрелковая / [под общ. ред. А. А. Гречко]. — М. : Военное издательство Министерства обороны СССР, 1976. — (Советская военная энциклопедия : [в 8 т.]; 1976—1980).

Спасылкі

• Быў наш флот — гаспадар вод // zavtra.ru
• Чарнаморца — Героі Савецкага Саюза Архівавана 16 лістапада 2018.