From Wikipedia, the free encyclopedia
Нгава́нг Лабса́нг Чо́к'і Ньі́ма Тэнзі́н Вангчу́г (манг.: Агваанлувсанчойжиннямданзанванчүг, тыб.: ངག་དབང་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ཉི་མ་བསྟན་འཛིན་དབང་ཕྱུག་, Вайлі: ngag dbang blo bzang chos kyi nyi ma bstan 'dzin dbang phyug; 1869, Лхаса — 17 красавіка 1924, Урга), Богда-гэгэн VIII — восьмы Халха-Джэбцзундамба-хутухта[заўв 1], кіраўнік будыстаў Манголіі. Богда-хан, тэакратычны кіраўнік Манголіі (1911—1921), манарх Манголіі з абмежаванымі правамі (1921—1924). Першы і апошні вялікі хан незалежнай Манголіі з канца XVII стагоддзя.
Нгаванг Лабсанг Чок’і Ньіма Тэндзін Вангчук | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ངག་དབང་བློ་བཟང་ཆོས་ཀྱི་ ཉི་མ་བསྟན་འཛིན་དབང་ཕྱུག་ | |||||||
 Партрэт Богда-гэгэна VIII мастак Балдугійн Шараў (фрагмент) | |||||||
.svg) | |||||||
|
|||||||
| Папярэднік | Лігдэн-хан (XVII стагоддзе) | ||||||
|
|||||||
| Царква | школа Гелуг | ||||||
| Папярэднік | Богда-гэгэн VII | ||||||
| Пераемнік | Богда-гэгэн IX | ||||||
| Дзейнасць | Лама, пісьменнік | ||||||
| Нараджэнне |
13 кастрычніка 1869 |
||||||
| Смерць |
17 красавіка 1924 (54 гады) |
||||||
| Муж | Цэндзійн Дандагдулам[d] і Queen Genepil[d] | ||||||
| Дзеці | Ялгуўсан-хутухта (прыёмны сын) | ||||||
 Медыяфайлы на Вікісховішчы | |||||||
Богда-гэгэн VIII нарадзіўся ў 1869 годзе[заўв 2] у сям'і тыбецкага чыноўніка праз год пасля смерці свайго папярэдніка, Богда-гэгэна VII. Першыя гады жыцця ён правёў з маці ў лхаскім палацы Далай-ламы, Патале.[1] Афіцыйнае прызнанне хлопчыка новым Богда-гэгэнам адбылося ў Патале пры ўдзеле Далай-ламы XII і Панчэн-ламы.[2] У 1873—1874 гадах з Манголіі ў Лхасу адправілася вялікая ўрачыстая працэсія, у тым ліку і расійскія бурацкія ламы,[3] каб суправадзіць хубілгана ў Манголію. У 1875 годзе Богда-гэгэн VIII прыбыў у Ургу.
Праз некалькі месяцаў юны Богда быў прадстаўлены мангольскаму народу, знаці і духавенству, аднак ён «…не стаў цацкай у руках лам, а наадварот, трымаў іх у сваіх руках. З юных гадоў ён марыў калі не аднавіць вялікае царства Чынгісхана, то хоць бы вызваліць Манголію ад кітайцаў і зрабіць самастойнай. Удзельныя князі баяліся яго, народныя масы любілі».[4]
Пасля ўсяго толькі пяці гадоў з часу прыезду ва Ургу з Тыбета, у дзесяцігадовым узросце, Богда-гэгэна пачало турбаваць засілле ў сталіцы кітайскіх гандляроў, абапіраючыся на старадаўні звычай аддаленасці манастырскіх пабудоў ад свету і ўсяго свецкага. У 1882 годзе ён падаў на імя цынскага імператара Гуансюя даклад, у якім апавясціў, што, калі кітайскі гандлёвы квартал не пераедзе за горад, то сам Богда-гэгэн перанясе сваю стаўку з Ургі ў Эрдэні-Дзу. Цынскія ўлады пайшлі на саступку і вызвалілі манастыр ад сваіх гандляроў (пры гэтым расійскія гандлёвыя пабудовы засталіся на сваіх месцах).[5]
Богда-гэгэн схаваў у сваім палацы свайго старога настаўніка, адмовіўшыся выдаць яго для суда цынскай адміністрацыі; актыўна пратэставаў супраць павышэння падаткаў ургінскім амбанем Дэ Лінам, адмаўляўся ад сустрэчы з ім і ўрэшце дамогся яго адстаўкі, нягледзячы на яго пекінскую пратэкцыю.[6] Існуюць звесткі, што малады Богда-гэгэн, новы энергічны лідар будыйскай Манголіі, справакаваў нават спробы замаху на яго жыццё з боку імперскіх улад, якія мелі месца ў 1900-х гадах[7]
Паводле паведамленняў еўрапейцаў, якія абапіраліся на чуткі, Богда-гэгэн недалюбліваў і новага Далай-ламу XIII, што выявілася ў 1904 годзе, калі той прыбыў з Тыбета ў Халху, ратуючыся ад акупацыі Лхасы брытанскім экспедыцыйным корпусам Янгхасбенда. «…За час знаходжання Далай-ламы ва Урзе паміж ім, яго дваром і хутухтам з дваром апошняга ішлі бесперапынныя непаразуменні»[8] Азначалі, што Богда-гэгэн не ўдзельнічаў у цырымоніі сустрэчы Далай-ламы ва Урзе, ні разу не наведаў яго за ўвесь час яго знаходжання ў халхаскай сталіцы, і распарадзіўся выставіць з падведамнага яму ўргінскага манастыра падрыхтаваны для таго трон, палічыўшы яго больш ганаровым, чым свой, чым выклікаў абурэнне тыбетцаў[9]. Ф. І. Шчарбацкі прыводзіць паведамленне нейкага кітайца, што Богда-гэгэн нават правёў адмысловы тантрычны рытуал выгнання («гүрэм»), накіраваны на выправаджэнне Далай-ламы са сталіцы[10].
Агульнае месца ў мемуарах еўрапейцаў, якія наведвалі тым часам Ургу — тое, што Богда-гэгэн і Далай-лама нібы не падзялілі паміж сабой ахвяраванні паломнікаў, а таксама асабістая зайздрасць Богда-гэгэна, які страціў з прыездам Далай-ламы большую частку пашаны і павагі. Паводле іншых звестак, якія абапіраюцца на мангольскія і тыбецкія крыніцы, канфлікту паміж іерархамі не было, а яго правакавалі цынскія ўлады, выкарыстоўваючы акружэнне Богда-гэгэна, каб выгнаць Далай-ламу з Манголіі[11] З мангольскіх крыніц вядома, што Далай-лама некалькі разоў тайна сустракаўся з Богда-гэгэнам, феадаламі і вышэйшымі ламамі; відаць, на гэтых сустрэчах і было вырашана, што Манголія і Тыбет разарвуць сваю сувязь з імперыяй Цын, пра што паведамляў рускі пагранічны камісар у Кяхце А. Д. Хітраво[12].
Пасля нацыянальнай рэвалюцыі ў Манголіі Тыбет прызнаў незалежнасць богда-ханскай Манголіі.
Сіньхайская буржуазная рэвалюцыя 1911 года ў імперыі Цын прывяла да крызісу цынскага кіравання ў Манголіі. 27-28 ліпеня 1911 года ва Урзе адбылася тайная нарада мангольскіх ламаў і князёў пад старшынствам Богда-гэгэна. Афіцыйнай нагодай да сходу было абмеркаванне ініцыятыў Пекіна правесці кітайскую каланізацыі Халхі. Нарада прыняла рашэнне аб аддзяленні Халхі ад імперыі Цын пры дапамозе Расіі; было вырашана таксама накіраваць дэлегацыю ў Пецярбург[13]
1 снежня 1911 года ва Урзе быў апублікаваны заклік з абвяшчэннем незалежнасці. У ім гаварылася, што на землях маньчжураў і кітайцаў адбываецца пераварот, а Манголія першапачаткова была незалежнай дзяржавай і таму вырашана ўтварыць незалежную мангольскую дзяржаву.[14] Раззбраенне кітайскага гарнізона Ургі прайшло мірна. 4 снежня маньчжурскі амбань Саньдо выехаў у Кяхту. 29 снежня 1911 года ва Урзе прайшла ўрачыстая цырымонія ўзвядзення Богда-гэгэна VIII на прастол вялікага хана (Богда-хана) Манголіі. У ёй прынялі ўдзел пасланцы чатырох аймакаў Манголіі. Пра пераход пад уладу Богда-гэгэна заявілі многія аймакі і сеймы, прычым не толькі ў Халсе: таксама Хубсугул, Уранхай, Дарыганга, Хулунбуір (Барга), Шылэн-гол (Сілінгол), дэрбеты і інш. Былі створаны дзве палаты: верхняя і ніжняя. Верхняя складалася з пяці міністраў (унутраных спраў, замежных спраў, юстыцыі, ваеннага і фінансаў) і 11 іх намеснікаў. У ніжнюю палату ўваходзілі чыноўнікі гэтых пяці міністэрстваў.
Імкнучыся аб'яднаць Манголію, у 1912 годзе Богда-гэгэн падтрымаў нацыянальна-вызваленчы рух манголаў у Знешняй і Унутранай Манголіі. У прыватнасці, аб'яднаным мангольскім войскам, якімі фактычна кіраваў Дамбі-Джанцан (Джа-лама), быў разбіты гарнізон крэпасці кітайскага амбаня Заходняй Манголіі, які знаходзіўся ў Хоўдзе. За гэта Богда-хан дараваў яму тытул хашуннага князя, аднак, даведаўшыся пра жорсткія парадкі, ўведзеныя Джа-ламай у сваім хашуне, пра яго сепаратысцкія планы і непадпарадкаванне ўказам Богда-хана, пазбавіў яго тытулаў і прывілеяў, а ў 1914 годзе накіраваў запыт расійскім ураду на яго арышт і высылку ў Расію.[15]
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі ў Расіі Богда-хан страціў знешнюю падтрымку, і мілітарысцкі Кітай пачаў экспансію ў Манголію, прад'явіўшы прэтэнзіі на ўсю спадчыну імперыі Цын. У 1918 г. у Манголію пранікалі чырвоныя і белыя атрады з Сібіры, абхопленай грамадзянскай вайной. Чэнь І, кітайскі рэзідэнт ва Урзе, увесну 1918 г. стаў патрабаваць уводу кітайскіх войскаў. 26 мая 1918 г. мангольскі ўрад пагадзіўся на ўвод у сталіцу аднаго батальёна. У ліпене-жніўні 1918 г. савецкая ўлада ў Сібіры пала. Міністр замежных спраў Манголіі Б. Цэрэндорж заявіў Чэнь І, што ва ўводзе войскаў няма неабходнасці, таму што больш няма небяспекі ад бальшавікоў. Аднак батальён працягнуў рух і ўвайшоў ва Ургу ў жніўні, у парушэнне Кяхцінскага пагаднення.
У кастрычніку 1919 года Чэнь І ўзгадніў з мангольскімі князямі, якія ўваходзілі ў верхнюю палату парламента, 64 пункты «Аб павазе Знешняй Манголіі ўрадам Кітая і паляпшэнні яе становішча ў будучыні». Дакумент быў пасланы ў Пекін. Богда-хан паслаў туды ж дэлегацыю, каб паспрабаваць спыніць рэалізацыю плана Чэнь І. Аднак гэта не аказала ўплыву на кітайскі план аднаўлення ўлады ў Знешняй Манголіі: неўзабаве ва Ургу прыбыў на чале 15-тысячнай войска генерал Сюй Шучжэн. Богда-хан адмовіўся прыкласці пячатку да прынятага верхняй палатай парламента пад ціскам Сюя пастановы аб ліквідацыі мангольскай аўтаноміі. Аднак дакумент быў адпраўлены ў Кітай і прэзідэнт выдаў пастанову аб задавальненні гэтай «просьбы». У лютым 1920 года Богда-хана і прадстаўнікоў мангольскага ўрада кітайскія акупанты прымусілі правесці цырымонію пакланення перад партрэтам прэзідэнта Кітайскай рэспублікі Сюй Шычана.
Пасля таго, як Сюй пакінуў сталіцу і вярнуўся Чэнь І Богда-хан ізноў атрымаў некаторую свабоду дзеянняў. На прапановы зргінскага антыкітайскага падполля, якое звязалася з ім, арганізаваць узброенае паўстанне ў сталіцы ён адказваў, што пакуль неабходна чакаць. Разам з гэтым, калі дэлегатам ізноў утворанай Мангольскай народнай партыі ў савецкім Іркуцку спатрэбіўся афіцыйны ліст з просьбай аб ваеннай дапамозе, завераны асабістай пячаткай Богда-хана, ён перадаў такі дакумент рэвалюцыянерам праз свайго да-ламу Пунцагдоржа.
У кастрычніку 1920 года з Забайкалля ў Манголію ўвайшла Азіяцкая конная дывізія пад камандаваннем ген. Унгерн-Штэрнберга, і распачала няўдалую спробу штурму сталіцы. Кітайскі генералітэт, адмовіўшыся падпарадкоўвацца Чэнь І, ізноў арыштаваў Богда-гэгэна. Богда-гэгэн вырашыў звярнуцца па дапамогу да Ўнгерна. У канцы 1920 года ён накіраваў у стаўку Азіяцкай дывізіі, якая знаходзілася ў раёне Керулена, главу Шабінскага ведамства Хушыктэн-ламу з афіцыйнай просьбай да барона вызваліць Халху ад кітайцаў, а таксама прароцтвам пра тое, што ў лютым 1921 года той выб'е кітайскі гарнізон з Ургі, блаславіўшы халхаскіх князёў на стварэнне аб'яднанай арміі яму ў дапамогу.[16] Калі дывізія Унгерна 29 студзеня перайшла ў даліну У-Булан перад вырашальным штурмам Ургі, ад Богда-гэгэна да Унгерна прыбыў іншы лама, які перадаў яго асабістае пісьмо з блаславеннем на выгнанне кітайцаў з Ургі.
У ноч на 3 лютага змяшаны атрад з тыбетцаў, манголаў, буратаў і рускіх пад камандаваннем харунжага Ц. Тубанава і тыбетца Саж-ламы Жам'янданзана арганізаваў вызваленне Богда-хана з-пад арышту ва ўргінскай рэзідэнцыі каля паўночнага падножжа Богда-улы, і даставіў яго ў манастыр Манджушры-хійд на процілеглы схіл гары ў той час, як войскі Унгерна пачалі баі з кітайскім гарнізонам Ургі. Весткі аб вызваленні Богда-хана аказалі наймацнейшае дэмаралізавальнае ўздзеянне на кітайцаў. На наступны дзень Азіяцкая дывізія заняла сталіцу.[17]
У выніку ў Манголіі была адноўлена абсалютная манархія на чале з Богда-ханам; 22 лютага 1921 года ва Урзе ім быў сфарміраваны новы ўрад. Ён дараваў Унгерну, як і іншаму генералу Азіяцкай дывізіі Б. П. Разухіну, княжацкія званні. Унгерн застаўся камандуючым Азіяцкай коннай дывізіяй. Шырока распаўсюджаны погляд, што Унгерн стаў дыктатарам ці ханам Манголіі, з'яўляецца памылкай.
Спачатку спагадаючы ідэям Унгерна аб рэстаўрацыі ў Расіі манархіі, Богда-гэгэн загадаў мангольскаму насельніцтву аказваць садзейнічанне Унгерну ў яго паходзе ў савецкую Сібір.[18] Пасля таго, як стала відавочным паражэнне Азіяцкай дывізіі ў Бураціі, Богда-хан адмовіўся ад планаў Унгерна перавезці яго разам з жонкай далей ад фронту, у заходнемангольскі Улясутай[19], і застаўся ва Урзе да заняцця сталіцы Мангольскай народнай арміяй пад камандаваннем Сухэ-Батара. Праз тры дні пасля гэтага, 9 ліпеня 1921 года, Богда-хан атрымаў ліст, у якім правадыры Народнай рэвалюцыі апавясцілі яго аб тым, што ўсе парадкі ў краіне, за выключэннем рэлігіі, будуць перагледжаны і рэфармаваны.[20] На наступны дзень ЦК выдаў распараджэнне аб фарміраванні новага ўрада на чале з Бадоа, у той час як Богда-хан абвяшчаўся абмежаваным манархам; 11 ліпеня ён быў ізноў цырыманіяльна рэінтранізаваны.
Пасля смерці Богда-гэгэна 20 мая 1924 года ад раку горла[21] манархія ў краіне была ліквідавана, што было замацавана ў прынятай канстытуцыі. У 1928 годзе Мангольская народна-рэвалюцыйная партыя наклала забарону на пошук новых тулку Джэбцзундамбы ў Манголіі. Наступны Богда-гэгэн IX быў знойдзены ў Тыбеце, і толькі пасля дэмакратычных пераўтварэнняў у краіне быў абвешчаны духоўным лідарам будыстаў Манголіі.
Як і папярэднік Дзанабадзар, Богда-гэгэн VIII зняў манаскія зарокі і ажаніўся. У еўрапейскай і паслярэвалюцыйнай мангольскай гістарыяграфіі маецца здагадка, што гэта жаніцьба была абумоўлена палітычнымі матывамі (заснаваннем тэакратычнай манархіі, у якой улада перадавалася б ад бацькі да сына па спадчыне) і прыкладам яго роднага малодшага брата Луўсанхайдава, які прыбыў у Манголію разам з ім і стаў дзяржаўным аракулам у ізноў пабудаванай для яго рэзідэнцыі, ажаніўшыся з дачкой кіраўніка ўргінскім Маймачэнам Сурэнхорла[22]. Изучение монгольских архивных материалов не подтвердило эти предположения.[14]
Богда-гэгэн усынавіў сына Цэндзійн Дандагдулам,[18] у якім быў апазнаны хубілган Ялгуўсан-хутухты. Яго лёс пасля рэвалюцыі невядомы.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg){kind=small}
