Кейстут

Кейстут Гедзімінавіч (1297 — 15 жніўня 1382) — вялікі князь літоўскі (1381 — 15 жніўня 1382), князь троцкі і гарадзенскі (1341—1345).

Кейстут лац. Kiejstut
Кейстут (уяўны партрэт)
Вялікі князь літоўскі
1381 — 1382
Папярэднік	Ягайла
Наступнік	Ягайла
Асабістыя зьвесткі
Нарадзіўся	1297(1297),
Памёр	15 жніўня 1382, Крэва
Нашчадкі	Ад 1-га шлюбу: Патрыкей, Войшвіл (Войшвілт), Войдат, Бутаўт Генрык Ад Біруты: Вітаўт, Жыгімонт, Таўцівіл
Дынастыя	Гедзімінавічы
Жонка	Бірута
Бацька	Гедзімін

Імя

Асноўныя артыкулы: Кейстут (імя) і Імёны ліцьвінаў

Іменная аснова -гаст- (-каст-, -гест-) (імёны ліцьвінаў Гестар, Каштарт, Гаштольд; германскія імёны Gaster, Kastert, Gastald) паходзіць ад гоцкага і германскага gasts 'госьць, вандроўнік'. Антрапанімічны суфікс-пашыральнік -ут- (-ut-) адзначаецца як у германскіх, так і славянскіх мовах^[1].

Паводле менскага дасьледніка Алёхны Дайліды, які разьвівае ўсходнегерманскую этымалёгію імёнаў літоўскіх князёў і баяраў, імя Кейстут паходзіць ад прагерманскага і праславянскага keist-, ад якога славянскае кисть, дыялектавае расейскае кистать 'неахайна рабіць штосьці', данскае keite 'левая рука', keitet 'ляўшун', таксама 'няспрытны, неахайны'; у мове ліцьвінаў, відаць, наадварот азначала 'спрытны, увішны'^[2]. Яшчэ ў Раўданскім рукапісе, апублікаваным Тэадорам Нарбутам, імя Кейстут тлумачылася як «спрытнюга» (fortelnik), што засьведчыла традыцыйнасьць разуменьня германскага паходжаньня гэтага імя^[2].

Варыянты імя князя ў гістарычных крыніцах: От князя от Кестутя и от князя от Либорта у Торунь к местычемъ (па 1341 годзе)^[3][4]; Оже я князь Еоунутии, и Кистютии, и Любартъ^[5] (1352 год)^[6]; Nos Kynstutus dux. lythwanorum (14 жніўня 1358 году)^[7]; Kenstutte (7 лістапада 1367 году^[8], 29 верасьня 1379 году^[9][10]); Се язъ князь великии Олгердъ со своимъ братомъ, со княземъ Кестутьемъ^[5] (1372 год^[11])^[12]; Nobilibus viris Oligerdo Magno et Kenstuto ac Lubardo fratribus ducibus Lituanorum (23 кастрычніка 1373 году)^[13]; filium Chestudi, ducis Lituanorum (29 верасьня 1377 году)^[14]; rex Keynstuthe (27 лютага 1380 году)^[15]; Kinstudti filius (14 чэрвеня 1384 году)^[16]; Kinstudti filio (1 студзеня 1386 году)^[17]; vnser vater herczog Kinstutt^[18] (Мэмарыял Вітаўта, 1390 год); Kynstut^[19], Kinstut^[20], Kynstud^[21], Kinstoud^[22] (Хроніка Віганда); Keinstut (Хроніка Лівоніі Германа Вартбэрга)^[23]; Kyestuti, Kyerstruch^{[lower-alpha 1]} або Кестоутіи, Кестутіи^{[lower-alpha 2]} (Летапісец вялікіх князёў літоўскіх); Waydoth, Kenstotten sone (Хроніка Дэтмара зь Любеку)^[24]; Kinstod (Хроніка Ёгана фон Посільге)^[25]; Kynstodus (па 1409 годзе)^[26]; Kinstot… Kynstotte… Kynstot (да 1416 году)^[27]; Кейстутей^[28] або Кестутій^[29] (Наўгародзкі чацьверты летапіс); Кестутей^[30] або Кестютей^[31] (Сафійскі першы летапіс); пры великомъ князи Кестути (31 жніўня 1449 году)^[32]; пры великом князи Кгестути (5 лютага 1494 году)^[33]; Кестутей Гедимановичь^[5][34] (Ніканаўскі летапіс); Кестут (Хроніка літоўская і жамойцкая)^[35].

Жыцьцяпіс

Кейстут. М. Барвіцкі, 1908 г.

Паводле Раўданскага рукапісу, Кейстут нарадзіўся ў 1297 г. і быў другім сынам Гедзіміна ад другой жонкі Вольгі Смаленскай. Малодшы брат Альгерда. У 1330-я гады, у час панаваньня бацькі быў князем у Троках. У склад ягонага княства ўваходзілі Горадня, Падляшша і частка Жамойці, якую яшчэ не захапілі крыжакі. Вёў пасьпяховае змаганьне з рыцарамі Тэўтонскага ордэна^[36].

Па сьмерці Гедзіміна (зіма 1341 году) і старэйшага брата Манівіда (1342 год) Нарымонт, відаць, ня меў уладных амбіцыяў. Тым часам вонкавае становішча Вялікага Княства Літоўскім было складаным, Ордэн рыхтаваў вялікую вайсковую выправу. Альгерд з Кейстутам былі найстарэйшымі пасьля Нарымонта сярод Гедзімінавічаў, а ў Вільні ж сядзеў наймалодшы сын Гедзіміна — Яўнут, малады і няздольны да ўлады, з сваёй маці Леанідыяй (Еўнай). У 1345 годзе Леанідыя памёрла, Альгерд і Кейстут надумалі ўзяць ўладу. Кейстут з Трокаў з войскам прыйшоў у Вільню і паланіў Яўнута, па гэтым паклікаў Альгерда і перадаў яму Вільню як старэйшаму, прызнаючы вярхоўную ўладу брата. Альгерд з Кейстутам падзялілі ВКЛ на дзьве паловы, Альгерд быў уладаром ва ўсходняй палове і меў тытул вялікага князя, Кейстут быў уладаром у заходняй палове і яму падпарадкоўваліся ўсе родзічы маючыя там удзелы. Яны спачатку дамовіліся дзяліць усе зноў здабытыя землі. У 1352 годзе Кейстут атрымаў да сваіх уладаньняў яшчэ й Берасьцейскую зямлю. Але потым, відаць, умовы дамовы паміж братамі зьмяніліся, бо Альгерд не дзяліўся з Кейстутам далучанымі землямі.

Пячаць Кейстута, 1353 г.

Па сьмерці Альгерда, яго спадчыньнікам быў Ягайла, але Кейстут, відаць, як старэйшы лічыў сабе вялікім князям, а Ягайла жадаў захаваць тыя ўмовы, што былі паміж яго бацькам Альгердам і Кейстутам. Ягайла склаў з Ордэнам змову супраць Кейстута, але змову выкрылі, Ягайлу арыштавалі і зьняволілі ў Полацку. Аднак празь нейкі час яго вызвалілі пад абяцаньне прызнаньня вярхоўнай улады Кейстута. Неўзабаве Ягайла зноў склаў змову з Ордэнам, яму падманам удалася паланіць і спачатку зьняволіць Кейстута ў Крэўскім замку. Пазьней Кейстута задушылі на загад Ягайлы^[37][38].

Пячаць Кейстута, 1379 г.

Пячацямі Кейстута з лацінскімі надпісамі змацоўваецца грамата да торунскіх купцоў, складзеная па 1341 годзе^[3].

Нашчадкі

Ад 1-га шлюбу з рускай князёўнай

• Патрыкей (Patirg)
• «Waysewist», «Wezewilte, nobilis satrapa», «Woyszwylt» — невядома ці ён сын Кейстута напраўду і як дакладна звалі гэта чалавека — Войшвіл (Войшвілт), загінуў ў 1370 годзе
• Войдат
• Бутаўт Генрык — разам з старэйшымі братамі склаў няўдалую змову супраць бацькі, зьбег, жыў пры двары імпэратара Сьвятой Рымскай імпэрыі

Ад 2-га шлюбу зь Бірутай

• Вітаўт
• Таўцівіл
• Жыгімонт

Мова і культура

Асноўныя артыкулы: Ліцьвіны і Русіны

У 1351 годзе, за часамі валадараньня Альгерда, Кейстут рушыў у Вугоршчыну ў выправу з вайсковымі аддзеламі з Трокаў, Горадні, Дарагічына і Берасьця. У час сустрэчы вугорскі кароль Людвік (Лаёш) Вялікі ўчыніў зь ім мір, на знак замірэньня Кейстут загадаў зарэзаць быка і па забіцьці павярнуўся да свайго войска і пракрычаў «па-літоўску» (паводле вугорскай кронікі, lithwanice): «Рагаціна — розьні нашы. Госпад на ны!» (па-стараславянску «на ны» азначае «на нас»^{[lower-alpha 3][39]}), у запісе кронікі — «rogachina roznenachy gospanany», што перамовілі яго ліцьвіны (Lithwani). З тым, што гэтая прамова ёсьць узорам славянскай мовы, пагаджаецца большасьць дасьледнікаў: Аляксандар Мяжынскі, Аляксандар Брукнэр, Стывэн Крыстафэр Роўэл, Андраш Золтан(be) ды іншыя^[40].

У лацінскім акце разьмежаваньня, выдадзеным у Горадні 13 жніўня 1358 годзе князямі Кейстутам, Патрыкеем і Войшвілтам і баярамі Айкшам, Алізарам і Васком Кірдзеевічамі, ужываюцца трансьлітараваныя ў лаціну «гутарковыя» назвы памежных пунктаў «Каменны брод» (in vulgari a Kamyoni brod) і «вусьце вялікай стругі» (uscze welikey strugi)^[41]. Гэта адпавядае многім іншым тагачасным лацінскім граматам літоўскіх князёў і баяраў, дзе з азначэньнем «народны» («гутарковы») падаваліся менавіта беларускія словы^[42].

Захаваліся зьвесткі пра пячаці тыпу «ПЕЧАТ» з выявай дзіды і крыжа (пазьней такія выявы сустракаюцца на пячацях Вітаўта). Гісторык і нумізмат Аляксей Ільін датуе іх сярэдзінай XIV ст. і залічвае да пячацяў Кейстута^[43]. Таксама захавалася апісаньне пячаці Кейстута з умовы Альгерда і Кейстута з польскім каралём Казімерам (1366 год) з выявай ваяра зь мечам і тарчай, вакол выявы — рускі надпіс^[44]:

СЕ ПЕЧАТЬ КИИСТУТИЯ

Паводле ўсіх сьпісаў першай рэдакцыі Летапісцу вялікіх князёў літоўскіх, Кейстут з нагоды скаргі на дзеяньні Ягайлы сказаў наступныя словы свайму сыну Вітаўту: «Бог нас асьцярог». Гісторык Алег Ліцкевіч зьвяртае ўвагу на тое, што Тэадор Нарбут у сваёй публікацыі Хронікі Быхаўца на падставе ўласных уяўленьняў пра Кейстута як паганца зьмяніў гэтую фразу на «Богі нас асьцераглі»^[45].

Галерэя

Уяўныя партрэты

• Уяўныя партрэты вялікага князя Кейстута
• 
  З кнігі Б. Папроцкага «Гняздо цноты», 1578 г.
• 
  Тарасевіч А., 1675 г.
• 
  А. Пянькоўскі, 1838 г.
• 
  Невядомы мастак, 1841 г.

• 
  К. Свабода, 1842 г.
• 
  L. Beyer, 1-я палова XIX ст.
• 
  З. Глогер, 1900 г.
• 
  Невядомы мастак, 1910 г.

У мастацтве

• Вялікі князь Кейстут у мастацтве
• 
  Перамовы Кейстута і Ягайлы (уверсе), забойства Кейстута (унізе). Мініятура летапіснага зводу XVI ст.
• 
  Кейстут і Бірута. A. Lesser, 1872 г.
• 
  Забойства Кейстута. Невядомы мастак, 1878 г.
• 
  Забойства Кейстута. М. Э. Андрыёлі, 1882

Папярэднік Альгерд	Вялікі князь літоўскі 1377—1382	Наступнік Ягайла

Заўвагі

1. Паводле Origo regis Jagyelo et Wytholdi ducum Lithuanie
2. Паводле Віленскага сьпісу
3. Як зазначае Аляксандар Брукнэр, польск. «Dla dzisiejszych Litwomanów bardzo bolesna przy tym uwaga, bo ów Kiejstut, naswybitniejszy Litwy pogańskiej przedstawiciel, nie po litewsku, lecz, o zgrozo, po białorusku rotę przysięgi wraz z swymi odprawia»

Крыніцы

1. Słownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. T. 5: Nazwy osobowe pochodzenia niemieckiego. — Kraków, 1997. S. 204.
2. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 23.
3. Послание литовских князей Кейстута и Любарта жителям Торуни (после 1341), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
4. Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 23.
5. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 164.
6. Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 30.
7. Kodeks dyplomatyczny Księstwa Mazowieckiego. — Warszawa, 1863. S. 73.
8. Договор между Тевтонским орденом в Ливонии и ВКЛ о пограничном режиме на реке Двине (1367), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
9. Договор о перемирии на 10 лет между ВКЛ и Тевтонским орденом (1379), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
10. Codex diplomaticus Lithuaniae, 1253—1433. — Vratislaviae, 1845. P. 53.
11. Перемирие между Великим княжеством Литовским и Великим княжеством Московским (1372), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
12. Грамоти XIV ст. — Київ, 1974. С. 46.
13. Послание папы Григория XI в.к.л. Ольгерду с призывом принять католичество (1373), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
14. Послание короля Польши и Венгрии Людовика о положении в Подольской земле (1377), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
15. Договор между в.к.л. Ягайлом и магистром Ливонии Вильгельмом фон Фримерсхаймом (1380), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
16. Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 5.
17. Обязательство Тевтонского ордена помогать князю Витовту в возвращении вотчины (1386), Fontes historiae Magni Ducatus Lithuaniae
18. Лицкевич О. В. «Летописец великих князей литовских» и «Повесть о Подолье»: опыт комплексного критического разбора. — СПб., 2019. С. 263—264.
19. Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 447, 519, 527—528, 545—548, 550, 557—558, 563, 566, 588, 570—571, 577, 583, 596, 598, 601—604, 606, 609, 613, 618, 619, 620.
20. Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 529, 531, 535, 555, 570—571, 581, 583, 596, 599, 603, 607, 613—614.
21. Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 508, 522, 527—531, 533—535, 537, 540, 545, 548—549, 567, 573, 595, 614.
22. Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 520, 529, 538—539, 547, 549—550, 555, 562—563, 565, 570, 583, 607, 621.
23. Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 2. — Leipzig, 1863. S. 81, 84—85, 94, 104, 106—107, 113.
24. Chroniken der deutschen Städte. Bd. 1. — Leipzig, 1884. S. 533.
25. Scriptores rerum Prussicarum. Bd. 3. — Leipzig, 1866. S. 91, 94, 105, 118, 123
26. Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 997.
27. Codex epistolaris Vitoldi. — Cracoviae, 1882. S. 1026.
28. ПСРЛ. Т. 4. — СПб., 1848. С. 56, 67, 83.
29. ПСРЛ. Т. 4. — СПб., 1848. С. 56, 72
30. ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 223—225, 238.
31. ПСРЛ. Т. 5. — СПб., 1851. С. 235.
32. Lietuvos Metrika. Knyga 5 (1427—1506). — Vilnius, 2014. P. 248, 357.
33. Lietuvos Metrika. Knyga 5 (1427—1506). — Vilnius, 2014. P. 251.
34. ПСРЛ. Т. 10. — СПб., 1885. С. 217.
35. ПСРЛ. Т. 32. — М., 1975. С. 41—42, 62—63.
36. Грыцкевіч А. Кейстут // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 86.
37. Грыцкевіч А. Кейстут // ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 2. С. 87.
38. Арлоў У. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае. — KALLIGRAM, 2012. С. 50.
39. Brückner A. Mitologia słowiańska i polska. — Warszawa, 1980.
40. Латышонак А. Нацыянальнасць — Беларус. — Вільня: Інстытут беларусістыкі, 2009. С. 86.
41. Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. — Менск, 2019. С. 62.
42. Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: 2001. С. 39—46.
43. Ильин А. А. Классификация русских удельных монет. Вып.1. — Л., 1940.
44. Gumowski M. Pieczecie Ksiazat Litewskich. // Ateneum Wilenskie. Z. 3—4, 1930. S. 702—703.
45. Лицкевич О. В. «Летописец великих князей литовских» и «Повесть о Подолье»: опыт комплексного критического разбора. — СПб., 2019. С. 122.

Літаратура

• Арлоў У., Герасімовіч З. Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае / Рэц. А. Грыцкевіч, У. Ляхоўскі; рэд. З. Санько; картограф В. Цемушаў. — KALLIGRAM, spol s r.o., 2012. — 400 с. : іл. ISBN 978-985-6919-82-7.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — 788 с. — ISBN 985-11-0378-0
• Дайліда А. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: ад стварэння да Крэўскай уніі / Рэц. С. Тарасаў. Аўтарскае выданне. — Менск, 2019. — 459 с. — (сьціслая вэрсія кнігі: Вытокі Вялікае Літвы. — Менск, 2021. — 89 с.)
• Урбан П. Старажытныя ліцьвіны: мова, паходжаньне, этнічная прыналежнасьць. — Менск: Тэхналогія, 2001. — 216 с. — 500 ас. — ISBN 978-985-458-050-4
• Zaprudnik J. Historical dictionary of Belarus. — Lamham. — London: Scarecrow Press, 1998. — 338 p. ISBN 0-8108-3449-9.

Вонкавыя спасылкі

• Максім Каўняровіч, «Дзяржава волатаў. Альгерд і Кейстут — гаспадары Вялікага Княства Літоўскага», Беларускае Радыё Рацыя, 2021 г.