Хрысьціянства

Хрысьція́нства — монатэістычная і абрамістычная рэлігія, заснаванай на жыцьці і вучэньні Ісуса Хрыста, прадстаўленыя ў кананічных эвангельлях і іншых новазапаветных пісаньнях^[1]. Прыхільнікі хрысьціянскай веры вядомыя як хрысьціяне. Асновай хрысьціянскай веры зьяўляецца тое, што Ісус ёсьць Сын Божы, маючым боскую і чалавечую прыроду, і выратавальнікам чалавецтва, як прадказана ў Старым Запавеце. З гэтае прычыны хрысьціяне звычайна ставяцца да Ісуса як да Хрыста ці Мэсіі^[2].

Аснова хрысьціянскай тэалёгіі выяўляецца ў першых экумэнічных веравызнаньнях, якія прымаюцца пераважнай колькасьцю пасьлядоўнікаў хрысьціянскай веры. Сьцьвярджаецца, што Ісус пакутаваў, памёр, быў пахаваны і пасьля ўваскрос зь мёртвых для таго, каб даць вечнае жыцьцё тым, хто верыць у Яго і давярае яму дараваньне сваіх грахоў (збаўленьня)^[3]. Акрамя таго, паводле вучэньня Ісус цялесна ўзьнёсься на неба, дзе ён кіруе і валадарыць з Богам Айцом. Большасьць хрысьціянскіх канфэсіяў прытрымліваюцца меркаваньня, што Ісус вернецца, каб судзіць усіх людзей, жывых і мёртвых, і даруе адвечнае жыцьцё сваім пасьлядоўнікам^[4]. Ён лічыцца прыкладам дабрадзейнага жыцьця^[5], і ягонае служэньне, сьмерць і ўваскрасеньне часта называецца дабравесьцем (па-грэцку: εὐαγγέλιον euangélion).

Хрысьціянства зьявілася як габрэйская сэкта ў сярэдзіне I стагодзьдзя^[6]^[7]. Паўстаўшы ў Леванце, рэгіёне Блізкага Ўсходу, яно хутка распаўсюдзіўся ў Сырыі, Мэсапатаміі, Малой Азіі і Эгіпце. Уплыў хрысьціянства павялічваўся на працягу некалькіх стагодзьдзяў, і да канца IV стагодзьдзя яно стала афіцыйнай дзяржаўнай рэлигияй Рымскай імпэрыі, замяніўшы іншыя формы рэлігіяў, якія практыкаваліся пад рымскім панаваньнем. У Сярэднявеччы, большая частка Эўропы была зьвернутая ў хрысьціянства, хрысьціянамі былі таксама часам вялікія рэлігійныя меншасьці на Блізкім Усходзе, у Паўночнай Афрыцы, Этыёпіі^[8] і некаторых частках Індыі^[9]. Пасьля эпохі Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў, празь місіянэрскую працу і калянізацыю, хрысьціянства распаўсюдзілася ў Паўночнай і Паўднёвай Амэрыцы, Аўстраліі, Афрыцы на поўдзень ад Сахары, і астатні сьвет. Хрысьціянства згуляла важную ролю ў фармаваньні заходняй цывілізацыі^[10]^[11]^[12].

Ва ўсім сьвеце налічваецца тры найбуйнейшыя групы хрысьціянскіх пасьлядоўнікаў, як то Рымска-Каталіцкая царква, Праваслаўная царква, а таксама розных канфэсіі пратэстантызму. Рымска-каталіцкая і праваслаўная патрыярхаты былі падзелены ў 1054 годзе падчас Вялікай схізмы, а пратэстантызм зьявіўся падчас пратэстанцкай Рэфармацыі XVI стагодзьдзя ў Эўропе, як адчапленьне ад Рымска-каталіцкай царквы^[13]. У пачатку XXI стагодзьдзя, хрысьціянства мае каля 2,2 млрд пасьлядоўнікаў^[14]^[15]^[16]. Хрысьціяне складаюць каля траціны насельніцтва сьвету, што дазваляе хрысьціянству быць найбуйнейшай рэлігіяй у сьвеце^[17]. Гэтая рэлігія зьяўляецца культураўтваральным фактарам для Эўропы, Амэрыкі, асобных тэрыторыяў Блізкага Ўсходу й Каўказу.

Remove ads

Хрысьціянства

Асновы

Біблія

Багаслоўе

Мінуўшчына

Дэнамінацыі

Асобы

Хрысьціяне ўсіх канфэсіяў вераць у адзінага, простага, асабовага (як правіла, ў трох асобах — Айцец, Сын, Сьвяты Дух), абсалютна добрага Бога — стваральніка ўсяго Сусьвету, прызнаюць Ісуса Хрыста Сынам Бога, вераць, што Ён выратаваў чалавецтва ад граху ды сьмерці Сваёй сьмерцю на крыжы ды паўстаньнем зь мёртвых, вераць у богападобнасьць чалавека, у несьмяротнасьць чалавечае душы, у пасьмяротную ўзнагароду за добрыя ўчынкі ды пакараньне за злыя, чакаюць на канец Сусьвету й будучае вечнае жыцьцё. Сьвятою кнігаю хрысьціяне прызнаюць Біблію.

Remove ads

Хрысьціянства зарадзілася ў I стагодзьдзі на юдэйскіх землях у кантэксьце мэсіянскіх рухаў юдаізму. Ужо ў часы Нэрону хрысьціянства было ўжо вядома ў шматлікіх правінцыях Рымскай імпэрыі.

Карані хрысьціянскага веравучэньня зьвязаныя зь юдаізмам і вучэньнем Старога запавету (у юдаізьме — Танах). Паводле эвангельлям і царкоўнаму паданьню, Ісус выхоўваўся як юдэй, выконваў Тору, наведваў сынагогу ў Шабат (суботу), выконваў сьвяты. Апосталы і іншыя першыя пасьлядоўнікі Ісуса былі габрэямі. Але ўжо празь некалькі гадоў пасьля заснаваньня царквы хрысьціянства пачало пашырацца сярод іншых народаў.

Па сьведчаньні новазапаветнага тэксту Дзеі апосталаў (Дзеян.11:26), назоўнік «Χριστιανοί» — хрысьціяне, прыхільнікі (або пасьлядоўнікі) Хрыста, упершыню ўвайшло ва ўжываньне для пазначэньня прыхільнікаў новай веры ў сырыйска-эліністычным горадзе Антыёхія ў I стагодзьдзі.

Першапачаткова хрысьціянства распаўсюджвалася ў асяродзьдзі габрэйскай Палестыны і міжземнаморскай дыяспары, але, ужо пачынальна зь першых дзесяцігодзьдзяў, дзякуючы пропаведзям апостала Паўла яно набывала ўсё больш пасьлядоўнікаў сярод іншых народаў («паганцаў»). Пасьля першаснага фармацыйнага пэрыяду рушыў усьлед пэрыяд дзейнасьці раньніх біскупаў, якіх хрысьціяне лічаць пераемнікамі апосталаў Хрыста. З 150 году настаўнікі-хрысьціяне пачалі вырабляць тэалягічныя і апалягетычныя творы, накіраваныя на абарону веры. Гэтыя аўтары вядомыя як Айцы Царквы, а іхныя вучэньні маюць назву патрыстыка. Вядомымі раньнімі айцамі былі Ігнац Антыёскі, Палікарп Сьмірнскі, Юстын Філёзаф, Ірэнэй Ліёнскі, Тэртуліян, Клімэнт Александрыйскі і Арыген. На працягу I—II стагодзьдзяў у розных рэгіёнах імпэрыі адбываліся лякальныя перасьледы хрысьціянаў з боку ўладаў, якія падтрымлівалі паганства. У III стагодзьдзі (асабліва пры імпэратарах Максыміяне ды Дыяклетыяне) хрысьціянства было строга забароненае ва ўсіх імпэрскіх уладаньнях, шмат вернікаў былі пакараныя. Да V стагодзьдзя распаўсюджваньне хрысьціянства адбывалася галоўным чынам у геаграфічных межах Рымскай імпэрыі, а таксама ў сфэры ейнага культурнага ўплыву (Армэнія, усходняя Сырыя, Этыёпія), у наступным, то бок у асноўным у другой палове 1 тысячагодзьдзя) — сярод германскіх і славянскіх народаў, пазьней (да XIII—XIV стагодзьдзяў) — таксама сярод балтыйскіх і фінскіх народаў. У новы і найноўшы час распаўсюджваньне хрысьціянства па-за Эўропай адбывалася за рахунак каляніяльнай экспансіі і дзейнасьці місіянэраў.

У 312 годзе імпэратар Канстантын Вялікі спыніў перасьлед хрысьціянства, а пазьней сам прыняў хрысьціянскую веру і фактычна зрабіў хрысьціянства дзяржаўнай рэлігіяй. У Сярэднявеччы хрысьціянскай дзяржавай заставалася Бізантыя, таксама ў хрысьціянства зьвярнуліся правадыры барбарскіх дзяржаваў, што ўзьніклі на руінах Заходняй Рымскай імпэрыі. Напрыканцы 1 тысячагодзьдзя атрымалі хрышчэньне славянскія і скандынаўскія народы, і такім чынам уся Эўропа зрабілася хрысьціянскай.

Дагматыка хрысьціянскай Царквы дакладна фармулявалася і зацьвярджалася на Сусьветных саборах (IV—VIII стагодзьдзяў). На іх былі асуджаныя разнастайныя гарэзіі, што ўзьнікалі ў Царкве ў тыя часы, прыняты Сымбаль Веры і дадатковыя дагматычныя і кананічныя азначэньні. Не прыняўшы саборных вырашэньняў, ад сусьветнай царквы адпалі нэстарыяне, Армянская і Копцкая цэрквы і некаторыя іншыя абшчыны. У 1054 годзе адбыўся Вялікі раскол паміж усходняй і заходняй часткамі Царквы, які быў выкліканы як непагадненьнямі ў дагматыцы, гэтак і прычынамі палітычнага характару. Заходняя царква прыняла назву Каталіцкай, усходняя — Праваслаўнай. Раскол канчаткова замацаваўся пасьля ўзяцьця крыжакамі Канстантынопалю ў 1204 годзе. У 1596 годзе была складзена Берасьцейская унія, паводле якой істотная частка праваслаўных Рэчы Паспалітай перайшлі пад юрысдыкцыю рымскага папы, утварыўшы Грэка-каталіцкую (уніяцкую) царкву.

У XVI стагодзьдзі ў каталіцкіх краінах пачаўся рэфармацыйны рух, які абвяшчаў Біблію адзінай крыніцай веравучэньня і адмаўляў неабходнасьць Царквы дзеля выратаваньня душы. Узьніклі і ўступілі ў барацьбу з каталіцтвам такія плыні, як англіканства, лютэранства, кальвінізм, гусіцтва. У наступныя стагодзьдзі ад вялікіх пратэстанцкіх канфэсіяў аддзялілася незьлічоная колькасьць дробных суполак са сваімі веравучэньнямі, як то мэтадысты, баптысты, розныя эвангелічныя і пяцідзясятніцкія суполкі і гэтак далей. У другой палове XX стагодзьдзя ўзьніклі філязофскія плыні і рэлігійныя суполкі (гэтак званае «лібэральнае хрысьціянства») і нават таталітарныя сэкты, як то «Царква Хрыста», адэпты якіх называюць сябе хрысьціянамі, аднак іхная ідэалёгія і практыка ня мае нічога агульнага з вучэньнем Хрыста. Усходнія цэрквы пазьбеглі дагматычных расколаў, аднак, напрыклад, у гісторыі Расейскай праваслаўнай царквы мелі месца расколы па кананічных (XVII стагодзьдзе) і палітычных (XX стагодзьдзе) матывах.

Remove ads

Хрысьціянства ад пачатку разьвівалася пад ганеньнямі. У Старажытнасьці найбольш шырокім ганеньням хрысьціяне падвяргаліся пад уладай рымскага імпэратара Нэрона (54-68). Стаўшыся найбольш пашыранай на сьвеце хрысьціянская супольнасьць застаецца найбольш гнанай. На 2012 рок перасьледу за хрысьціянскае веравызнаньне падвяргалася звыш 200 мільёнаў чалавек у 60 краінах сьвету. 75% забітых за выравызнаньне складалі хрысьціяне. Найбольшую пагрозу несьлі камуністычныя фанатыкі ва ўладзе. Цягам апошняга стагодзьдзя штогод за хрысьціянскае веравызнаньне забівалі прынамсі 150 тыс. вернікаў (450 штодня). Найбольш у СССР і Кітаі. У падсавецкай Беларусі за ўдзел у набажэнстве Камітэт дзяржаўнай бясьпекі пазбаўляў працаўладкаваньня і зьнявольваў хрысьціянаў. У Паўночнай Карэі за вызнаньне хрысьціянства на 2012 г. у зьняволеньні знаходзілася звыш 50 тыс. чалавек. Апошнім часам мусульманскія фанатыкі Інданэзіі зьнішчылі больш за 500 цэркваў. Найбольш шырокі перасьлед хрысьціянаў працягваецца ў Кітаі, Бангладэшы, Індыі, Пакістане, Віетнаме, Аб’яднаных Арабскіх Эміратах, Судане, Сырыі ды Іране^[18].

Remove ads

На ўсім сьвеце налічваецца каля 2 мільярдаў вернікаў^[14]^[15], якія падзеленыя на 3 асноўныя галіны хрысьціянства: каталіцтва, пратэстанцтва і праваслаўе. Хрысьціянства зьяўляецца найбуйнейшай рэлігіяй у сьвеце^[19]. Хрысьціянская доля насельніцтва зямнога шара складае апошнія 100 гады каля 33%, што азначае, што кожны трэці жыхар Зямлі ёсьць прыхільнікам хрысьціянскай веры. Колькасьць вернікаў павялічваецца кожны дзень на, прыкладна, 23 тысячы чалавек, у пераважнай большасьці, дзякуючы насельніцтву краінаў трэцяга сьвету, у той час як у разьвітых краінах назіраецца істотнае зьніжэньне колькасьці прыхільнікаў на, прыкладна, 7,6 тысячаў чалавек у дзень^[20]. Але хрысьціянства па-ранейшаму зьяўляецца дамінуючай рэлігіяй у Эўропе, Амэрыцы й Паўднёвай Афрыцы. У Азіі хрысьціянства зьяўляецца дамінуючай рэлігіяй у Грузіі, Армэніі, Усходнім Тыморы і Філіпінах.

Хрысьціянства трывала зацьвердзілася на вялікай частцы сьвету, асабліва ў Афрыцы, Лацінскай Амэрыцы й Азіі^[21]^[22]. Вядучы арабійскі мусульманскі лідэр шэйх Ахмад аль-Катані ў інтэрвію каналу Аль-Джазіра паведаміў аб тым, што кожны дзень 16 тысячаў афрыканскіх мусульманаў зьвяртаюцца ў хрысьціянства. Ён сьцьвярджае, што іслам штогод губляе каля 6 мільёнаў афрыканскіх вернікаў на карысьць хрысьціянства^[23]^[24]^[25], у тым ліку мусульманаў у Альжыры, Францыі, Індыі, Марока, Расеі і Турэччыны^[26]. Ён таксама паведаміў, што хрысьціянства зьяўляецца папулярным сярод людзей самага рознага паходжаньня ў Індыі, Малайзіі, Манголіі, Нігерыі, Паўночнай Карэі і Віетнаме^[27].

У большасьці разьвітых краінах наведваньне царкваў сярод людзей, якія па-ранейшаму лічаць сябе хрысьціянамі, значна скарацілася за апошнія некалькіх дзесяцігодзьдзяў^[28]. Некаторыя крыніцы бачаць у гэтым проста адыход ад традыцыйных інстытутаў сяброўства, у той час як іншыя зьвязваюць яго з прыкметамі зьніжэньня ролі веры й рэлігіі ў цэлым у грамадзтве^[29].

Хрысьціянства, у той ці іншай форме, зьяўляецца адзінай дзяржаўнай рэлігіяй у наступных краінах: Коста-Рыка (Рымска-каталіцкая)^[30], Данія (Эвангеліцка-лютэранская)^[31], Сальвадор (Рымска-каталіцкая)^[32], Ангельшчына (Англіканская)^[33], Фінляндыя (Эвангеліцка-лютэранская й праваслаўная)^[34], Грузія (Грузінская праваслаўная)^[35], Грэцыя (Грэцкая праваслаўная), Ісьляндыя (Эвангеліцка-лютэранская)^[36], Ліхтэнштайн (Рымска-каталіцкая)^[37], Мальта (Рымска-каталіцкая)^[38], Манака (Рымска-каталіцкая)^[39], Нарвэгія (Эвангеліцка-лютэранская)^[40] і Ватыкан (Рымска-каталіцкая)^[41].

Remove ads

Распаўсюд хрысьціянства

[1]
«Religion: Christianity»". BBC
[2]
Briggs, Charles A. «The fundamental Christian faith: the origin, history and interpretation of the Apostles' and Nicene creeds». C. Scribner's sons, 1913.
[3]
Sheed, Frank. «Theology and Sanity». Ignatius Press: San Francisco, 1993. pp. 276.
[4]
«Christianity». Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs
[5]
McGrath 2006. С. 4—6.
[6]
Robinson 2000. С. 229.
[7]
Esler 2004. С. 157f.
[8]
Henoticon. Каталічная энцыкляпэдыя
[9]
McManners 1990. С. 301—303.
[10]
Cambridge University Historical Series, «An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects», p.40
[11]
Hayas 1953. С. 2.
[12]
Horst Hutter‏, «Shaping the Future: Nietzsche's New Regime of the Soul And Its Ascetic Practices» (2004), University of New York, p.111
[13]
S. T. Kimbrough, ed. (2005). «Orthodox and Wesleyan Scriptural understanding and practice». St Vladimir's Seminary Press. ISBN 978-0-88141-301-4.
[14]
«World». CIA world facts.
[15]
«The List: The World’s Fastest-Growing Religions». foreignpolicy.com.
[16]
«Global Christianity». Pewforum.org.
[17]
Zoll, Rachel. «Study: Christian population shifts from Europe». Guardian.co.uk
[18]
Рыгор Астапеня (7 красавіка 2012) 34-гадовага хрысьціянскага пастара ў Іране чакае павешаньне. Наша Ніва. Праверана 9 красавіка 2012 г.
[19]
«Major Religions Ranked by Size». Adherents.com.
[20]
Werner Ustorf. «A missiological postscript», in McLeod and Ustorf (eds), The Decline of Christendom in (Western) Europe, 1750–2000, (Cambridge University Press, 2003) pp. 219–20.
[21]
Jeff Hadden (1997). «Pentecostalism».
[22]
Pew Forum on Religion and Public Life (2006-04-24). «Moved by the Spirit: Pentecostal Power and Politics after 100 Years».
[23]
«Six Million African Muslims Convert to Christianity Each Year». Orthodoxytoday.org.
[24]
«Six million African Muslims leave Islam per year». American Thinker.
[25]
«Over a Million Muslim Converts to Christianity – MND». Mensnewsdaily.com.
[26]
«35,000 Moslems convert into Christianity each year in Turkey». Chowk.com.
[27]
«Annual Report on International Religious Freedom for 2005 – Vietnam». U.S. Department of State.
[28]
Robert D. Putnam, «Democracies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society», p. 408. ISBN 978-0-19-515089-6
[29]
Peter Marber, «Money Changes Everything: How Global Prosperity Is Reshaping Our Needs, Values and Lifestyles», p. 99. ISBN 978-0-13-065480-9
[30]
Costa Rica. Encyclopædia Britannica.
[31]
Denmark. Encyclopædia Britannica.
[32]
El Salvador. Encyclopædia Britannica.
[33]
«Church and State in Britain: The Church of privilege». Centre for Citizenship.
[34]
Official Religions of Finland. Finish Tourist Board.
[35]
«McCain Praises Georgia For Adopting Christianity As Official State Religion». BeliefNet.
[36]
Iceland. Encyclopædia Britannica.
[37]
Liechtenstein. U.S. Department of State.
[38]
Malta. Encyclopædia Britannica.
[39]
Monaco. Encyclopædia Britannica.
[40]
Norway. Encyclopædia Britannica.
[41]
Vatican. Encyclopædia Britannica.

Remove ads

McGrath, Alister E. Christianity: An Introduction.. — Blackwell Publishing, 2006. — ISBN 1-4051-0899-1.
Robinson, George. Essential Judaism: A Complete Guide to Beliefs, Customs and Rituals.. — New York: Pocket Books, 2000.
Esler, Phillip F. The Early Christian World.. — Routledge, 2004.
McManners, John. Oxford Illustrated History of Christianity. — Oxford: Oxford University Press, 1990. — ISBN 0-19-822928-3
Caltron J.H Hayas Christianity and Western Civilization. — Stanford: Stanford University Press, 1953.

Remove ads

[1] [1]
«Religion: Christianity»". BBC

[2] [2]
Briggs, Charles A. «The fundamental Christian faith: the origin, history and interpretation of the Apostles' and Nicene creeds». C. Scribner's sons, 1913.

[3] [3]
Sheed, Frank. «Theology and Sanity». Ignatius Press: San Francisco, 1993. pp. 276.

[4] [4]
«Christianity». Berkley Center for Religion, Peace, and World Affairs

[FOOTNOTEMcGrath200620064—6-5] [5]
McGrath 2006. С. 4—6.

[FOOTNOTERobinson2000229-6] [6]
Robinson 2000. С. 229.

[FOOTNOTEEsler2004157f-7] [7]
Esler 2004. С. 157f.

[8] [8]
Henoticon. Каталічная энцыкляпэдыя

[FOOTNOTEMcManners1990301—303-9] [9]
McManners 1990. С. 301—303.

[10] [10]
Cambridge University Historical Series, «An Essay on Western Civilization in Its Economic Aspects», p.40

[FOOTNOTEHayas19532-11] [11]
Hayas 1953. С. 2.

[12] [12]
Horst Hutter‏, «Shaping the Future: Nietzsche's New Regime of the Soul And Its Ascetic Practices» (2004), University of New York, p.111

[13] [13]
S. T. Kimbrough, ed. (2005). «Orthodox and Wesleyan Scriptural understanding and practice». St Vladimir's Seminary Press. ISBN 978-0-88141-301-4.

[cia-14] [14]
«World». CIA world facts.

[foreignpolicy-15] [15]
«The List: The World’s Fastest-Growing Religions». foreignpolicy.com.

[16] [16]
«Global Christianity». Pewforum.org.

[17] [17]
Zoll, Rachel. «Study: Christian population shifts from Europe». Guardian.co.uk

[18] [18]
Рыгор Астапеня (7 красавіка 2012) 34-гадовага хрысьціянскага пастара ў Іране чакае павешаньне. Наша Ніва. Праверана 9 красавіка 2012 г.

[19] [19]
«Major Religions Ranked by Size». Adherents.com.

[20] [20]
Werner Ustorf. «A missiological postscript», in McLeod and Ustorf (eds), The Decline of Christendom in (Western) Europe, 1750–2000, (Cambridge University Press, 2003) pp. 219–20.

[21] [21]
Jeff Hadden (1997). «Pentecostalism».

[22] [22]
Pew Forum on Religion and Public Life (2006-04-24). «Moved by the Spirit: Pentecostal Power and Politics after 100 Years».

[23] [23]
«Six Million African Muslims Convert to Christianity Each Year». Orthodoxytoday.org.

[24] [24]
«Six million African Muslims leave Islam per year». American Thinker.

[25] [25]
«Over a Million Muslim Converts to Christianity – MND». Mensnewsdaily.com.

[26] [26]
«35,000 Moslems convert into Christianity each year in Turkey». Chowk.com.

[27] [27]
«Annual Report on International Religious Freedom for 2005 – Vietnam». U.S. Department of State.

[28] [28]
Robert D. Putnam, «Democracies in Flux: The Evolution of Social Capital in Contemporary Society», p. 408. ISBN 978-0-19-515089-6

[29] [29]
Peter Marber, «Money Changes Everything: How Global Prosperity Is Reshaping Our Needs, Values and Lifestyles», p. 99. ISBN 978-0-13-065480-9

[30] [30]
Costa Rica. Encyclopædia Britannica.

[31] [31]
Denmark. Encyclopædia Britannica.

[32] [32]
El Salvador. Encyclopædia Britannica.

[33] [33]
«Church and State in Britain: The Church of privilege». Centre for Citizenship.

[34] [34]
Official Religions of Finland. Finish Tourist Board.

[35] [35]
«McCain Praises Georgia For Adopting Christianity As Official State Religion». BeliefNet.

[36] [36]
Iceland. Encyclopædia Britannica.

[37] [37]
Liechtenstein. U.S. Department of State.

[38] [38]
Malta. Encyclopædia Britannica.

[39] [39]
Monaco. Encyclopædia Britannica.

[40] [40]
Norway. Encyclopædia Britannica.

[41] [41]
Vatican. Encyclopædia Britannica.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

Хрысьціянства

Wikiwand in your browser!

Хрысьціянства

Wikiwand in your browser!

Веравучэньне

Гісторыя

Перасьлед

Дэмаграфія

Глядзіце таксама

Крыніцы

Літаратура

Вонкавыя спасылкі