Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў (Вільня)

Касьцёл Сьвяты́х Франці́шка і Бэрна́рда і кля́штар бэ́рнардынаў — помнік архітэктуры XV—XVIII стагодзьдзяў у Вільні. Знаходзіцца ва ўсходняй частцы Старога Места пры Бэрнардынскай вуліцы^{[lower-alpha 1]}, на беразе ракі Вільні. Касьцёл дзее, кляштар існаваў да 1864 году. Твор гатычнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, які пазьней набыў рысы рэнэсансу і барока. Аб’ект Рэгістру культурных каштоўнасьцяў Летувы.

Помнік сакральнай архітэктуры
Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў
Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў, налева — касьцёл Сьвятой Ганны
Краіна	Летува
Места	Вільня
Каардынаты	54°40′59.31″ пн. ш. 25°17′38.3″ у. д.
Канфэсія	каталіцтва
Архітэктурны стыль	гатычная архітэктура і готыка
Першае згадваньне	1475
Сайт	parapija.bernardinai.lt
Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў на мапе Летувы Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў
Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў на Вікісховішчы

Комплекс Віленскага мужчынскага бэрнардынскага кляштару складаецца з касьцёла Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштарных карпусоў, аточаных мурам з брамамі. Утварае адзіны архітэктурны ансамбль з касьцёлам Сьвятой Ганны. На думку беларускага дасьледніка Міколы Шчакаціхіна, касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда стаў першым абарончым храмам у Вялікім Княстве Літоўскім і выступіў прататыпам да фармаваньня адметнагай традыцыі абарончага сакральнага дойлідзтва на беларускіх землях.

Гісторыя

Вялікае Княства Літоўскае

У панараме места. Т. Макоўскі, каля 1600 г.

У 1469 годзе вялікі князь Казімер запрасіў у Вільню манахаў-бэрнардынаў, якім перадаў пляц каля гаспадарскага млына на рацэ Вяльлі. У 1475 годзе драўляныя касьцёл і кляштар згарэлі.

На мапе Вільні 2-я пал. XVI ст. (пад нумарам 12)

У 1475—1480 гадох вялося будаваньне мураванага касьцёла пад тытулам Сьвятога Бэрнарда. У 1500 годзе з прычыны пралікаў у канструкцыі абваліліся сьцены і скляпеньні асноўнага аб’ёма, захаваліся толькі прэзьбітэрыюм і закрысьція. У 1506—1513 гадох праводзілася аднаўленьне касьцёла пад кіраўніцтвам архітэктара Марціна Эркінгэра, які дзеля ўмацаваньня сьценаў паставіў тры нарожныя вежы^[1]. У 1520 годзе касьцёл асьвяцілі пад тытулам Сьвятога Францішка. Пры перабудове ў 1525—1530 гадох вежы і франтоны касьцёла набылі рысы рэнэсансу^[2].

Касьцёл моцна пацярпеў ад пажараў 1560 і 1564 гадоў: згарэла ўсё ўнутранае начыньне і скляпеньні пагражалі абваліцца. У 1577—1580 годзе вяліся аднаўленчыя працы з фундацыі караля і вялікага князя Стэфана Баторыя, Мікалая Радзівіла «Сіроткі» і заможных месьцічаў, у выніку чаго будынак касьцёла значна павялічылі.

Да сярэдзіны XVІІ стагодзьдзя да касьцёла дабудавалі бакавыя капліцы Сьвятога Міхаіла, Сьвятога Флярыяна (Трох Каралёў), пахавальню Войнаў (пазьней насіла імя Сьвятога Пятра з Алькантры), інтэр’ер аздобілі новымі алтарамі. У 1614 годзе на сродкі ваяводы віленскага і гетмана вялікага Яна Караля Хадкевіча і яго жонкі Соф’і зь Мялецкіх збудавалі пышны вялікі алтар з скульптурнай выявай Укрыжаваньня. На сродкі Гераніма Хадкевіча зрабілі арган, які паводле сьведчаньняў сучасьнікаў, не меў сабе роўных у Вялікім Княстве Літоўскім.

За часамі вайны Маскоўскай дзяржавы з Рэччу Паспалітай (1654—1667) у 1656—1659 гадох кляштар спустошылі. Маскоўскія захопнікі забілі манахаў і мірных жыхароў, якія хаваліся ў ім, а касьцёл спалілі. У 1660—1676 гадох з фундацыі гетмана вялікага і ваяводы віленскага Міхала Казімера Паца касьцёл аднавілі і асьвяцілі пад тытулам Сьвятых Францішка Асізскага і Бэрнарда Сіенскага. У 1677 годзе стварылі ансамбль з 17 алтароў, у 1690 годзе — амбон.

У 1733, 1744—1745 і 1763 гадох праводзіліся значныя рамонты кляштарнага корпуса. У другой палове XVIII ст. працягнулася ўнутранае аздабленьне інтэр’ераў касьцёла: у 1763—1781 гадох утварыўся ансамбль з амбона, спавядальняў і 11 алтароў у стылі позьняга барока. У той жа час фасад касьцёла аздобілі фрэскай з выявай Укрыжаваньня. У 1764—1768 гадох касьцельны арган рэканструявалі і перанесьлі з бакавога нэфа на хоры ў прэзьбітэрыюм.

У 1794 годзе ў час аблогі места расейскімі войскамі ў касьцёле здарыўся пажар. Неўзабаве яго аднавілі.

Пад уладай Расейскай імпэрыі

Інтэр'ер касьцёла, 1850 г.

Па трэцім падзеле Рэчы Паспалітай (1795 год), калі Вільня апынуліся ў складзе Расейскай імпэрыі, касьцёл і кляштар працягвалі дзеяць. У вайну 1812 году касьцёл зноў пацярпеў, па чым яго аднавілі. У 1814 годзе біскуп Геранім Страйноўскі заснаваў пры касьцёле парафію, якая ахоплівала ўсё Зарэчча.

Па здушэньні нацыянальна-вызвольнага паўстаньня (1863—1864) у 1864 годзе расейскія ўлады ліквідавалі кляштар, а кляштарныя будынкі прыстасавалі пад кашары. Касьцёл працягваў дзеяць як парафіяльны. У другой палове XІX стагодзьдзя ў касьцёл перанесьлі карціны і рэліквіі з зачыненага расейскімі ўладамі касьцёла трынітарыяў на Антокалі. Вуліца, пракладзеная ў 1869—1870 гадох побач з фасадам касьцёла Сьвятой Ганны, перарэзала Бэрнардынскі сад і разбурыла вонкавы ансамбль двух касьцёлаў і кляштару.

У пачатку XX ст. над кляштарным корпусам надбудавалі трэці паверх.

Найноўшы час

Па Другой сусьветнай вайне ў 1949 годзе савецкія ўлады зачынілі касьцёл і неўзабаве перадалі частку яго памяшканьняў Віленскаму мастацкаму інстытуту, які выкарыстоўваў іх пад склады.

У 1989 годзе ў касьцёле знайшлі рукапісны дакумэнт на беларускай мове пад назвай «№6 Мужыцкая праўда». Тэкст газэты падрыхтавалі ў кастрычніку 1862 году, аднак зь нейкіх прычынаў не надрукавалі. Гэты варыянт лічыцца ўнікальным і вылучаецца з усяе сэрыі, бо тлумачыць сялянам, як раней называлася іхная краіна і якую назву мае тутэйшы народ^[3][4]:

	Вы, дзецюкі, пэўне ня ведаеце, хто вы такія, як называецца гэта зямля, на якой нашы бацькі жылі <...> Зямля наша зь вякоў вечных называецца літоўская, а мы то называемся літоўцы.

У 1992 годзе касьцёл вярнулі манахам-бэрнардынам, а ў 1994 годзе яго наноў асьвяцілі.

Архітэктура

Эпітафія Ўладзіслава Тышкевіча

Помнік гатычнай архітэктуры Вялікага Княства Літоўскага, які пазьней набыў рысы рэнэсансу і барока. Сваёй архітэктурнай кампазыцыяй нагадвае Ковенскім касьцёл бэрнардынаў: яго выцягнуты 3-нэфавы каталікон пераходзіць у падоўжаную гранёную апсыду. Аднак ужо мае рысы абарончага храма тры вежы з байніцамі і шэрагі машыкуляў наверсе бакавых сьценаў. Гэта дае падставы выводзіць ад яго ўсю традыцыю абарончых храмаў Вялікага Княства Літоўскага.

Абарончыя вежы ўзвышаюцца на кутох галоўнага і паўднёвага фасадаў, яны маюць шматгранную форму і багаты дэкор. Фасады, з выняткам паўночнага, падзяляюцца высокімі контрфорсамі на асобныя праслы, якія праразаюцца сьпічастымі вокнамі. Галоўны фасад завяршаецца франтонам барокавай формы (вынік рэканструкцыі 1660—1676 гадоў). Да паўднёвага фасада далучаюцца невысокія рэнэсансавыя і барокавыя капліцы. Кампазыцыйнае значэньне галоўнага фасада падкрэсьліваецца прытворам, які закрывае пачатковы гатычны партал, багата аздоблены прафіляванай цэглай^[5].

Нэфы каталікона перакрываюцца крыжовымі і сотавымі скляпеньнямі, прэзьбітэрыюм — цыліндрычнымі скляпеньнямі з распалубкамі. Над уваходам месьцяцца барокавыя хоры. Інтэр’ер аздабляецца барокавымі алтарамі, амбонам, гатычнымі ажурнымі мэталічнымі кратамі дзьвярэй бакавой капліцы. Пры паўночнай сьцяне (налева ад уваходу) знаходзіцца помнік Станіславу Радзівілу (1559—1599), створаны ў 1618 годзе ў майстэрні скульптара Вільгельма Ван дэр Блоке. Насупраць яго захаваўся надмагільны помнік Пятра Весялоўскага (пам. 1556), збудаваны ў 1635 годзе. Сярод іншых мэмарыяльных помнікаў у касьёле — надмагільная пліта Уладзіслава Тышкевіча (пам. 1684), пастаўленая ў 1712 годзе, і эпітафія Гелгудаў.

Да паўночнага фасада касьцёла і бімы далучаецца 2-павярховы кляштарны корпус складанай канфігурацыі.

Галерэя

Гістарычныя мапы і пляны

• Старыя мапы і пляны
• 
  У. Перавалкоўскі, 1 жніўня 1799 г.
• 
  С. Ядавецкі, 7 жніўня 1799 г.
• 
  В. Лапіцкі, 22 жніўня 1799 г.
• 
  Б. Лінкевіч, 8 кастрычніка 1799 г.

• 
  М. Глінскі, 1799 г.
• 
  Я. Янушкевіч, 1799 г.
• 
  1799 г.
• 
  Г. Нарэйка, 18 чэрвеня 1800 г.

• 
  Я. Пілецкі, 8 ліпеня 1800 г.
• 
  П. Буткевіч, 14 ліпеня 1800 г
• 
  Я. Дыдзюль, 18 ліпеня 1800 г.
• 
  Т. Амбражэвіч, 18 ліпеня 1799 г.

• 
  А. Лапіцкі, 18 ліпеня 1800 г.
• 
  Ф. Ранкевіч, 19 ліпеня 1800 г.
• 
  Я. Пілецкі, 2 жніўня 1800 г.
• 
  К. Пачорскі, 1847 г.

Гістарычная графіка

• Старая графіка
• 
  Ф. Смуглевіч, 1785—1786 гг.
• 
  1-я пал. XIX ст.
• 
  1830 г.
• 
  Ю. Азямблоўскі, 1840 г.

• 
  Ю. Азямблоўскі, 1840 г.
• 
  К. Русецкі, 1846 г.
• 
  1850 г.
• 
  А. Ромэр, 1850—1897 гг.

• 
  Ю. Ядкоўскі, 2-я пал. XIX ст.
• 
  1857 г.
• 
  1862 г.
• 
  Л. Федлер, 1867 г.

• 
  1871 г.
• 
  1876 г.
• 
  1878 г.
• 
  Н. Орда, 10 траўня 1875 г.

• 
  М. Барвіцкі, 1908 г.
• 
  В. Гютлен, 1915—1918 гг.
• 
  В. Гютлен, 1915—1918 гг.
• 
  В. Гютлен, 1915—1918 гг.

• 
  В. Гютлен, 1917 г.
• 
  1918 г.
• 
  А. Гляц, ліпень 1918 г.
• 
  А. Гляц, 1918 г.

Гістарычныя здымкі

• Старыя здымкі
• 
  Ю. Чаховіч, 1870 г.
• 
  Ю. Чаховіч, 1873 г.
• 
  Ю. Чаховіч, 1874—1880 гг.
• 
  Ю. Чаховіч, 1875—1886 гг.

• 
  Ю. Чаховіч, 1875 г.
• 
  К. Брандэль, 1875 г.
• 
  С. Флёры, 1890—1900 гг.
• 
  1893 г.

• 
  1893 г.
• 
  1896 г.
• 
  1896 г.
• 
  С. Флёры, 1897 г.

• 
  С. Флёры, 1897 г.
• 
  С. Флёры, 1897 г.
• 
  С. Флёры, каля 1900 г.
• 
  Т. Ходзька, 1900 г.

• 
  1905 г.
• 
  С. Забароўскі, 1907 г.
• 
  С. Забароўскі, 1907 г.
• 
  С. Забароўскі, 1907 г.

• 
  С. Забароўскі, 1907 г.
• 
  С. Забароўскі, 1907 г.
• 
  С. Забароўскі, 1907 г.
• 
  1912 г.

• 
  Я. Булгак, 1912 г.
• 
  Я. Булгак, 1913 г.
• 
  Я. Булгак, 1913 г.
• 
  Я. Булгак, 1913 г.

• 
  Я. Булгак, 1913 г.
• 
  Я. Булгак, 1913 г.
• 
  Ф. Занеўскі, да 1915 г.
• 
  Ф. Занеўскі, да 1915 г.

• 
  да 1915 г.
• 
  1915 г.
• 
  Я. Булгак, 1915 г.
• 
  Я. Булгак, 1915 г.

• 
  1915—1918 гг.
• 
  сакавік 1916 г.
• 
  1917 г.
• 
  Я. Булгак, 1917 г.

• 
  Я. Булгак, 1917 г.
• 
  Я. Булгак, 1917 г.
• 
  19 красавіка 1917 г.
• 
  Я. Булгак, 1919 г.

• 
  Я. Булгак, 1919 г.
• 
  Я. Булгак, 1919 г.
• 
  Я. Булгак, 1919 г.
• 
  Я. Булгак, 1919 г.

• 
  Я. Булгак, 1919 г.
• 
  Я. Булгак, да 1920 г.
• 
  Г. Паддэмбскі, 1937 г.
• 
  Я. Булгак, 1938 г.

• 
  Я. Булгак, да 1939 г.
• 
  Я. Булгак, да 1939 г.
• 
  Л. Высоцкі, да 1939 г.
• 
  да 1939 г.

Сучасныя здымкі

• Сучасны стан
• 
  Агульны выгляд
• 
  Галоўны фасад касьцёла
• 
  Інтэр'ер касьцёла
• 
  Амбон і фрэскі

• 
  Хоры і арган
• 
  Помнік Станіславу Радзівілу
• 
  Помнік Пятру Весялоўскаму
• 
  Эпітафія Гелгудаў

Заўвагі

1. Цяперашні афіцыйны адрас — Maironio g. 10

Крыніцы

1. Габрусь Т. Саборы помняць усё. — Менск, 2007. С. 39.
2. Габрусь Т. Саборы помняць усё. — Менск, 2007. С. 39—40.
3. Герасімчык В. Ненадрукаваны нумар «Мужыцкай праўды» // Народная Воля. 19 чэрвеня 2018 г.
4. Герасімчык В. Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. — Горадня, 2018.
5. ВКЛ. Энцыкл. — Мн.: 2005 Т. 1. С. 427.

Літаратура

• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — Т. 1: Абаленскі — Кадэнцыя. — 684 с. — ISBN 985-11-0314-4
• Габрусь Т. Саборы помняць усё. Готыка і рэнесанс у сакральным дойлідстве Беларусі. — Менск: «Беларусь», 2007. — 167 с.: іл. ISBN 978-985-01-0714-5.

Вонкавыя спасылкі

• Касьцёл Сьвятых Францішка і Бэрнарда і кляштар бэрнардынаў у Вільні, Radzima.org