From Wikipedia, the free encyclopedia
Кана́дзкі ўкраі́нскі дыяле́кт (па-ўкраінску: канадський діалект української мови, таксама — канадсько-українська мова, україноканадська мова) — варыянт украінскае мовы, які быў утварыўся ў асяродзьдзі першых дзьвюх хваляў украінскай іміграцыі ў Заходнюю Канаду ды іхных нашчадкаў. Гэты канадзка-ўкраінскі варыянт мовы быў асабліва распаўсюджаны з самых пачаткаў украінскай іміграцыі ў Канаду ў 1891 року і праіснаваў да пэрыяду сярэдзіны ХХ стагодзьдзя.
Канадзкі дыялект | |
Канадський діалект української мови | |
Ужываецца ў | Канадзе |
---|---|
Рэгіён | Збольшага — правінцыі Прэрыяў Канады, асабліва ў гістарычнай сукупнасьці ўкраінскіх паселішчаў |
Колькасьць карыстальнікаў | прыкладна 148 000 — 175 000 |
Клясыфікацыя | Індаэўрапейскія мовы
|
Афіцыйны статус | |
Пісьмо | кірыліца |
Коды мовы |
Імігранты ў Канаду першых дзьвюх хваляў іміграцыі (1892—1914, 1918—1939 гадоў) карысталіся ў Канадзе моўнымі дыялектамі Заходняе Ўкраіны — і, адпаведна, іхняе маўленьне характарызавалася выразнай дыялектнай афарбоўкай. З нагоды таго, што эмігранты прыязджалі ў Канаду з Галічыны ды Букавіны, іхняе маўленьне нагадвала дыялекты гэтых рэгіёнаў: яно ўтрымлівала нашмат больш словаў, агульных з польскай, нямецкай ды румынскаю мовамі, ніж з расейскаю — у параўнаньні з сучаснаю ўкраінскаю мовай, якая ў асноўным засноўваецца на цэнтральных дыялектах Чаркасаў, Палтавы ды Кіева. У асноўным крыніцаю іхняга маўленьня зьяўляліся наступныя гаворкі ўкраінскае мовы: надсянская, букавінская, надднястранская, покуцкая ды іншыя.
Будучы адрэзанай ад асноўнага арэалу ўкраінскае мовы як шляхам войнаў і сацыяльных пераўтварэньняў першае паловы ХХ стагодзьдзя, так і вялікай фізычнай адлегласьцю ад гістарычнае бацькаўшчыны, украінская мова ў Канадзе пачала зазнаваць уплыў з боку моваў іншых этнічных групаў краіны — перадусім ангельскай. У дадатак да гэтага, найбяднейшыя сяляне-першапраходцы ў Канаду ўпершыню сустрэліся з новымі тэхналёгіямі ды канцэпцыямі, для якіх у вуснай мове бракавала адпаведнікаў. Мовазнаўца Ю. А. Жлукценка наступным чынам адзначаў гэтую тэндэнцыю ў маўленьні новых імігрантаў-украінцаў у Канадзе:
Слоўны запас дыялекту каля 1920-х гадоў у асноўным складаўся з агульных украінскіх словаў, дыялектызмаў з Заходняй Украіны і ўкраінізаваных ангельскіх словаў. Прыкладам, паняткі, што былі добра вядомыя з даэміграцыйнага пэрыяду, працягвалі называцца па-ўкраінску, напрыклад вугля («вугаль»), кухня («печка»), олива («алей»). Аднак для новых паняткаў, якія не існавалі ў сельскай мясцовасьці Аўстра-Вугоршчыны (у складзе якой у той час знаходзіліся рэгіёны, зь якіх у Канаду эмігравалі будучыя канадзкія ўкраінцы) у канцы ХІХ і пачатку ХХ стагодзьдзяў, ангельскія словы былі проста адаптаваныя пад украінскае маўленьне: напрыклад, трок (па-беларуску: «грузавік», ад ангельскага „truck”), пампс (па-беларуску: «помпы», ад ангельскага „pumps”), кеш регистер (па-беларуску: «касавы апарат», ад ангельскага „cash register”), рісіт (па-беларуску: «квітанцыя», ад ангельскага „receipt”)[1].
З нагоды такіх моўных сувязяў, канадзка-ўкраінскі дыялект пачаў разьвівацца ў зусім іншым кірунку, ніж роднасныя яму заходнеўкраінскія дыялекты на родных землях.
З тае нагоды, што мовам меншасьцяў былі нададзеныя пэўныя правы яшчэ да пачатку ўкраінскай іміграцыі, у стэпавых правінцыях Канады да Першае сусьветнае вайны школьныя ўлады талерантна ставіліся да выкладаньня на ўкраінскай мове ў дзьвюхмоўных англя-ўкраінскіх школах. Аднак у ваенны пэрыяд усе правы моўных меншасьцяў былі скасаваныя: размаўляць па-ўкраінску ў школах катэгарычна забаранялася англя-канадзкаю ўладаю на працягу некалькіх дзесяцігодзьдзяў ажно да 1960-х гадоў.
Украінамоўнае насельніцтва Канады, як правіла, у эканамічным дачыненьні адставала ад іншых этнічных групаў сваімі недастатковымі ведамі ангельскае мовы, патрэбнае ў большасьці прафэсіяў. Дрэнна размаўляючы па-ангельску, асабліва ў выпадку перасяленьня па-за межы этнічна-ўкраінскіх сельскіх паселішчаў, украінцы зазнавалі кпіны ды запалохваньні з боку моўнае большасьці. Канадзкая пісьменьніца ўкраінскага паходжаньня Мырна Косташ апісвала, на сваю думку, існую ў той час дыскрымінацыю супраць украінцаў наступным чынам:
Тыя, хто пераязджаў у іншыя сельскія раёны або прылеглыя большыя месты, як напрыклад, у Вініпэг або Эдмантан, як правіла, хутка страчвалі родную мову: іх мова стала асацыявацца зь сельскай адсталасьцю — і яе ўжываньне пачало скарачацца.
Нягледзячы на тое, што на мяжы ХІХ—ХХ стагодзьдзяў у славянскіх грамадах Канады — у той час пераважна сельскіх — украінская мова ўзяла на сябе яшчэ й функцыю міжэтнічнага кантактаваньня, (што, мажліва, абумоўлівалася ейным прамежкавым палажэньнем між мовамі ўсходніх, заходніх і паўднёвых славянаў), зараз колькасьць носьбітаў украінскае мовы ў Канадзе працягвае скарачацца.
Зараз дзяржаўная моўная палітыка атрымала значныя зьмены і стала больш цярпліваю ў стаўленьні да іншамоўных меншасьцяў. За сёньняшнім часам у Канадзе існуюць дзьвюхмоўныя англя-ўкраінскія школы, украінская мова выкладаецца як прадмэт у пачатковых ды сярэдніх навучальных школах, як і дзяржаўных, так і каталіцкіх. Пасьля ўхваленьня першага ў Албэрце школьнага заканадаўства пра дзьвюхмоўныя праграмы ў 1971 годзе школы Заходняе Канады прапаноўваюць навучаньне ў ангельска-ўкраінскіх дзьвюхмоўных праграмах. Падобныя законы пазьней усталяваныя і ў Саскачэване ды Манітобе. Украінскую мову і літаратуру выкладаюць у Манітобскім, Албэрцкім ды Саскачэванскім унівэрсытэтах Заходняе Канады.
Украінцы, якія прыехалі ў Канаду пасьля Другое сусьветнае вайны ці пазьней, як правіла не размаўляюць на канадзка-ўкраінскай мове — гэта выключна сфэра ўкраінаканадцаў.
Падчас праведзенага ў 2001 року перапісу насельніцтва ў Канадзе 148 085 асобаў пазначыла ўкраінскую мову ў якасьці роднай, дыялект пры гэтым ня ўлічваўся.
Найбуйнейшая ўкраінская супольнасьць існуе ў Антарыё — аднак і там носьбіты ўкраінскае мовы складаюць нязначны адсотак насельніцтва; у той жа час у стэпавых правінцыях ён значна вышэйшы. У атлянтычных правінцыях і паўночнай Канадзе колькасьць носьбітаў украінскай мовы нязначнае.
Зьвесткі па асобных правінцыях (2001 рок):
Правінцыя | Колькасьць носьбітаў | Адсотак насельніцтва правінцыі |
---|---|---|
Брытанская Калумбія | 13 600 | 0,35 |
Албэрта | 33 970 | 1,15 |
Саскачэван | 19 650 | 2,04 |
Манітоба | 26 540 | 2,40 |
Антарыё | 48 620 | 0,43 |
Квэбэк | 5 125 | 0,07 |
Верш пра сьцяг Канады (былы) зь лемантара, выдадзенага ў 1925 року:
Канадзка-ўкраінская мова | Украінская літаратурная мова | Беларускі пераклад |
---|---|---|
пироги (па-польску: pierogi) | вареники | варэнікі |
файно | добре | добра[lower-alpha 1] |
шузи (па-ангельску: shoes) | взуття | абутак |
дев’ятдесят (па-польску: dziewięćdziesiąt) | дев’яносто | дзевяноста |
ґара (па-ангельску: car) | машина | машына |
айскрім (па-ангельску: ice-cream) | морозиво | марозіва |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.