Төрөк теле

Төрөк теле (үҙатамаһы — Тürk dili, Türkçe), алтай телдәр ғаиләһе төрки телдәр тармағының көнбайыш-уғыҙ төркөмөнә ҡараған тел. ТөркиәттәTürkiye Türkçesi тигән атамаһы ла осрай. Төркиәнең дәүләт теле. Кипр Республикаһында грек теле менән бер рәттән дәүләт теле булып тора. Әҙәби төрөк теле истанбул диалектына нигеҙләнә. 1928 йылға тиклем ғәрәп яҙыуы, унан һуң латин хәрефтәре ҡулланыла.

Төрөк теле
төр. Türkçe[1]
Ҡыҫҡаса атамаһы	турецкий, турецька, türkcə, түрікше, туркаг һәм türgi keel
Дәүләт	Болгария[2]  Кипр Республикаһы[3]  Греция[4]  Төркиә[5]  Төньяҡ Кипр Төрөк Йөмһүриәте[6]
Барлыҡҡа килгән	Төрөктәр, Бургас (өлкә)[d], Кырджали (өлкә)[d], Смолян (өлкә)[d], Хасково (өлкә)[d], Кипр Республикаһы, Ксанти (префектура)[d], Родопи (префектура)[d] һәм Төркиә
Нигеҙендә эшләнгән	Иҫке анатолия төрөксәһе[d]
Тел төрҙәре	SOV[d], агглютинатив телдәр, сифат-исем[d], ижекле тел[d], синтетик тел[d], номинатив-аккузатив тел[d], сингармонизм[d] һәм бәйләүес[d]
Килештәр	ҡорал килеше[d], төп килеш[d], төшөм килеш[d], эйәлек килеш[d], сығанаҡ килеш[d], урын-ваҡыт килеш[d] һәм төбәү килеш[d]
Имеет время	хәҙерге заман[d], үткән заман[d] һәм киләсәк заман[d]
Имеет наклонения	адмиратив[d]
Яҙыу	Төрөк әлифбаһы[d][7]
Использует заглавные буквы для	яңғыҙлыҡ исем[d]
Телде көйләүсе	Төрөк тел йәмғиәте[d]
Телдә һөйләшеүселәр	82 231 620 кеше (2021)[8], 5 870 300 кеше (2021)[8]
Телдең ЮНЕСКО статусы	1 именлектә[d]
Ethnologue каталогында тел статусы	1 Милли[d][9]
Ҡайҙа өйрәнелә	Төркиәт
Тасуирлау биттәре	turkic.elegantlexicon.com/… afbo.info/languages/81
Аббревиатуралар таблицаһындағы ҡыҫҡартыу	тур. һәм ਤੁ.
Викимедиа проекттарында тел коды	tr
Төрөк теле Викимилектә

Әҙәби төрөк теле X—XI быуаттарҙа Анатолия ярымутрауына үтеп ингән уғыҙ-сәлжүк ҡәбиләләре йоғонтоһонда формалаша. Элек уны ғосман теле тип йөрөткәндәр. Ғосман дәүерен өс осорға бүлеп йөрөтәләр.

1. Иҫке ғосман осоро — XII-XV быуаттар.
2. Иҫке ғосман осоро — XV-XIX быуаттар.
3. Иҫке ғосман осоро — XIX-XX быуаттар.

Беренсе осорҙа ғәрәп-фарсы телдәре йоғонтоһо көслө була. Икенсе осорҙа әҙәби телдә ғәрәп-фарсы телдәренән ингән һүҙҙәр 90 проценттан ашып китә. Әҙәби тел менән һөйләш теле араһында ҙур ғына айырма хасил була. Өсөнсө осорҙа ғәрәп-фарсы һүҙҙәренән арыныу, уларҙы төрөк һүҙҙәре менән алыштырыу, әҙәби телде һөйләш теленә яҡынайтыу мөмкинлеге ҡарала^[10].

Лексика, фонетика һәм синтаксис яғынан төрөк теленә иң яҡын телдәр — Молдавия, Румыния һәм Болгарияла таралған гагауз теле (гагауз һәм балҡан-гагауз телдәре) һәм ҡырым татарҙары теленең көньяҡ диалекты. Әзербайжан теле әҙәби төрөк теленә яҡын^[11].

Төрөк алфавиты

Боронғо көнсығыш төркиҙәр заманы өсөн алдынғы мәҙәниәткә эйә була: төрки рун яҙыуын ҡуллана.

X быуатҡа уғыҙҙар мосолман динен ҡабул итә һәм, фарсыларҙан ингән ҡайһы бер билдәләрҙе лә өҫтәп, ғәрәп яҙмаһына күсә. Ләкин төрөк теленең фонема байлығына был алфавит тап килеп бөтмәй.

1926 йыл башында Кәмал Ататөрк Баҡыла төркиәтселәр конгресында ҡатнаша, шунда, төрки телдәрҙе латинлаштырып, яңы төрки алфавиты булдырыу тәҡдиме яңғырай.

1928 йылдан төрөк теле өсөн латин шрифты варианты ҡулланыуға индерелә, уны эшләүҙә Ататөрк тә ҡатнаша. Һүҙҙәр яҙылышы өсөн (тотош тел реформаһы өсөн дә) нигеҙ итеп истанбул диалекты алына.

Хәҙерге төрөк алфавитында 29 хәреф бар: a b c ç d e f g ğ h ı i j k l m n o ö p r s ş t u ü v y z.

A

B

C

Ç

D

E

F

G

Ğ

H

I

İ

J

K

L

M

N

O

Ö

P

R

S

Ş

T

U

Ü

V

Y

Z

a

b

c

ç

d

e

f

g

ğ

h

ı

i

j

k

l

m

n

o

ö

p

r

s

ş

t

u

ü

v

y

z

а

б

җ/дж

ч

д

е/ә

ф

г

ғ

һ/х

ы

и

ж

к/ҡ

л

м

н

о

ө

п

р

с

ш

т

у

ү

в

й

з

Интонация һәм баҫым

Интонация һәм баҫым башҡорт телендәгегә оҡшаш.

Морфология

Төрөк теле агглютинатив телдәргә ҡарай, йәғнм һүҙҙең тамыры асыҡ айырылып тора, ә бөтә грамматик формалар тамырҙың уң яғынан өҫтәлә килгән аффикстар менән белдерелә (башҡорт телендәге кеүек).

Дөйөм алғанда төрөк морфологияһына юғары тотороҡлолоҡ һәм иҫкәрмәләрҙең булмауы хас. Төрөк телендә исем кластары, род категорияһы юҡ.

Һуҙынҡылар гармонияһы

Аффикстар һәм ялғауҙар ҡушҡанда сингармонизм законы эшләй: һуҙынҡылар аңҡау һәм иреләшеү билдәләре буйынса ҡулланыла, йәғни нигеҙҙең (тамырҙың) һуңғы ижегендәге һуҙынҡының сифаты артабанғы ижектәрҙәге һуҙынҡыларҙың сифатына йоғонто яһай. Шулай итеп, әгәр тамырҙың һуңғы ижегендәге һуҙынҡы алғы рәткә ҡараған булһа, артабанғы аффикстар һәм ялғауҙар ҙа алғы рәт һуҙынҡыһы менән килә, артҡы рәт һуҙынҡыһы үҙ артынан артҡы рәт һуҙынҡыларын эйәртә.

Ҡылым

Ҡылымдың нигеҙе берлектәге бойороҡ һөйкәлеше формаһына тап килә. Хәҙерге һүҙлектәрҙә ҡылым нигеҙ + исем ҡылым аффиксы -mak/-mek («эшләү») (йәғни инфинитив) формаһында бирелә.

Төрөк телендә 5 һөйкәлеш бар: теләк, хәбәр, бойороҡ, шарт, тейешлек.

Хәбәр һөйкәлешендә 5 ябай ваҡыт формаһы бар:

• Хәҙерге заман (Şimdiki zaman),
• Хәҙерге-киләсәк (билдәһеҙ) заман (Geniş zaman),
• Киләсәк (категорик) заман (Gelecek zaman),
• Шаһитһыҙ үткән (субъектив) заман (Belirsiz geçmiş zaman),
• Шаһитлы үткән (категорик) заман (Belirli geçmiş zaman).

Был һөйкәлештә шулай уҡ 7 ҡатмарлы ваҡыт формаһы бар:

• Үткән тормошҡа ашмаған заман (билдәле имперфект) (Şimdiki zamanın hikâyesi),
• Элгәрге шаһитһыҙ үткән заман (Belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi),
• Элгәрге шаһитлы үткән заман (Belirli geçmiş zamanın hikâyesi),
• Үткән билдәһеҙ заман (билдәһеҙ имперфект) (Geniş zamanın hikâyesi),
• Киләсәк-үткән заман (Gelecek zamanın hikâyesi),
• Оҙайлы хәҙерге заман (Sürekli şimdiki zaman),
• Оҙайлы үткән заман (Sürekli şimdiki zamanın hikâyesi).

Башҡа һөйкәлештәрҙә берәр үткән һәм киләсәк заман бар. Йәнә 6 шартлы модаллек формаһы бар.

5 йүнәлеш бар: төп (тура), ҡайтым, уртаҡлыҡ, төшөм, йөкмәтеү.

Төрөк телендә bir («бер») тигән билдәһеҙлек артикле бар.

Синтаксиста билдәләүсе билдәләнеүсенән алда килә (ҡәҙимге һүҙ тәртибе: Эйә-Тура Тултырыусы-Хәбәр (S-O-V)).

Килештәр

Телселәр араһында төрөк телендәге килештәр һаны бәхәсле тема һанала: берәүҙәре — 6, икенселәре 8 килеш таба. Төрөк телендәге килештәр:

Төрөк телендәге килештәр	Башҡорт телендә тап килгәндәр
Төп	Төп
Төшөм	Төшөм
Төбәү	Төбәү
Урын-ваҡыт	Урын-ваҡыт
Сығанаҡ	Сығанаҡ
Сара	—
Эйәлек	Эйәлек
Тигеҙлек килеше	—

Миҫалдар:

bahçe-de баҡсала, lokanta-da ресторанда

dişçi + niz — dişçiniz теш табибығыҙ

köprü + nüz — köprünüz күперегеҙ

iki masa ve üç sandalye getır. Ekmek kes./Ики маса ве үч сандалъе гетыр. Экмек кес./ Ике өҫтәл һәм өс ултырғыс килтер. Икмәк киҫ.

Лексика

Сәлжүк ҡәбиләләре (йәғни хәҙерге төрөктәрҙең элгәрҙәре) IX—X быуаттарҙа исламды ҡабул иткәндән һуң 1928 йылға тиклем төрөк теле өсөн ғәрәп яҙмаһы ҡулланыла (ғосман яҙмаһы, الفبا elifbâ). Ошо сәбәпле ғәрәп теленән лексик һәм грамматик үҙләштереүҙәр күп була. Сәлжүктәр Фарсияны алғас, бер ни тиклем ваҡыт фарсы теле рәсми һәм әҙәби тел булып йөрөй, үҙ сиратында унда ла ғәрәп теленән ингән һүҙҙәр күп була. Оҙаҡ ваҡыттар буйы зыялы төрөктәрҙеъ теле төрки, ғәрәп, фарсы лексикаһы ҡатнашмаһынан тора. Ғосман империяһы барлыҡҡа килгәс, был тел ғосман теле тип атала башлай һәм рәсми статус ала.

Төрөктәр яулап алған Византия халҡы һөйләшкән грек теле лә төрөк лексикаһында үҙ эҙен ҡалдыра.

Ҡайһы бер тикшеренеүселәр биргән мәғлүмәттәргә ҡарағанда (мәҫәлән, G. L. Lewis, Turkish Grammar), лексика йәһәтенән ғосман теле һүҙлек фонды күләме буйынса хәҙерге инглиз теленән ҡала донъяла икенсе урында тора.

Бөтә был осор дауамында (X—XX быуаттар) төрки нигеҙе буйынса күпкә бер төрлө «вульгар» төрөк теле (тур. kaba Türkçe) ябай халыҡтың һөйләш теле булып ҡала килә.

1923 йылда Төркиә республикаһы барлыҡҡа килгәс, телде реформалау саралары күрелә, латин графикаһына күсеү менән бергә, ғәрәп һәм фарсы телдәренән ингән һүҙҙәрҙең күбеһе халыҡтың йәнле телендә (kaba Türkçe) һаҡланған төрки сығышлы һүҙҙәргә алмаштырыла. Айырым төшөнсәләр өсөн иҫке төрки нигеҙҙәренән неологизмдар яһала.

Шуға ҡарамаҫтан, хәҙерге төрөк телендә ғәрәп теленән һәм фарсы теленән ингән һүҙҙәр әҙ түгел, шулай уҡ Европа телдәренән ингән һүҙҙәр ҙә (башлыса французса әйтелештә) бар. Хәҙерге телдә һаҡланған ғәрәп-фарсы һүҙҙәре йыш ҡына киң ҡулланылыштағы төрөк һүҙҙәренең стилистик дублеттары булып йөрөй. Мәҫәлән, төркисә göz («күҙ»), ғәрәпсә ayn һәм фарсыса çeşm («күҙ»), төркисә ak («аҡ»; «пак») һәм ғәрәпсә beyaz («аҡ»).

2005 йылда нәшер ителгән Хәҙерге төрөк теле һүҙлегендә 104481 статья бар (Güncel Türkçe Sözlük, Төркиә лингвистика йәмғиәте), шуларҙың 14 % самаһы сит телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙе тасуирлай^[12].

Төрөк һүҙлегендә һүҙҙәрҙең килеп сығышы

Төрлө телдәрҙән үҙләштерелгән һүҙҙәр миҫалдары:

• ғәрәп теленән: insan («кеше»), merhaba («һаумыһығыҙ!»), devlet («дәүләт»), halk («халыҡ»), kitap («китап»), millet («милләт»), asker («ғәскәр»), fikir («фекер»), hediye («бүләк»), resim («рәсем»), sabır («сабырлыҡ»), beyaz («аҡ»), şeytan («шайтан»), keyf («кәйеф»), alkol («алкоголь»), kafir («кафыр»), saat («сәғәт»), din («дин»), cumhuriyet («республика»);
• фарсы теленән: hafta («аҙна»), teşekkür («рәхмәт»), pazar («баҙар»), rüzgâr («ел»), pencere («тәҙрә»), şehir («ҡала»), düşman («дошман»), ateş («ут, ялҡын»), bahçe («баҡса»), ayna («көҙгө»), dost («дуҫ»), can («йән»), tahta («таҡта»), pamuk («мамыҡ»), hoş («хуш»), köy («ауыл»), pijama («пижама»);
• грек теленән: liman («порт»), kutu («ҡап»), körfez («ҡултыҡ»), fırın («мейес»), kilise («сиркәү»);
• француз теленән: lüks («люкс»), kuzen («ике туған ҡәрҙәш»), pantolon («ыштан, салбар»), kuaför («парикмахер»), hoparlör («тауыш көсәйткес»), kamyon («йөк машинаһы»);
• инглиз теленән: tişört («футболка»), tim («команда») һ.б.;
• әрмән теленән: haç (խաչ khach — «тәре»), йәнә башҡа 800^[13] һүҙ;
• башҡа телдәрҙән: şalter (немец теленән Schalter — «һүндергес, рубильник»), pulluk (славян телдәренән «һуҡа»), semaver (рус теленән «самауыр»), şapka (рус теленән «шәпкә»).

Шулай уҡ балҡан халыҡтарының телдәренә лә бик күп төрөк һүҙҙәре ингән^[14].

Яңғыҙлыҡ исемдәр, географик атамалар, фәнни терминдар һ.б. менән бергә төрөк телендә 616,5 меңдән ашыу һүҙ бар («Төрөк теленең ҙур һүҙлеге» буйынса).

Төрөк телендә ай исемдәре

• Ocak ғинуар
• Şubat февраль
• Mart март
• Nisan апрель
• Mayıs май
• Haziran июнь
• Temmuz июль
• Ağustos август
• Eylül сентябрь
• Ekim октябрь
• Kasım ноябрь
• Aralık декабрь

Төрөк халыҡ мәҡәлдәре

Aç ayı oynamaz. Ас айыу уйнамаҫ.

Allah gümüş kapıyı kaparsa, altın kapıyı açar. Алла көмөш ишекте япһа, алтын ишекте асыр.

Aç tavuk kendini arpa ambarında sanar. Ас тауыҡ үҙен арпа амбарында (тип) һанар.

Açık yaraya tuz ekilmez. Асыҡ яраға тоҙ түгелмәҫ.

Практик транскрипцияһы

хәреф	МФА	башҡорт практик транскрипцияһы
A a	[a]	а
B b	[b]	б
C c	[ʤ͡]	җ/дж
Ç ç	[ʧ͡]	ч
D d	[d]	д
E e	[e]	э, е һәм ә
F f	[f]	ф
G g	[g], [gʲ]	г
Ğ ğ	ғ
H h	[h]	х/һ
I ı	[ɯ]	ы
İ i	[i]	и
J j	[ʒ]	ж
K k	[k], [kʲ]	к/ҡ
L l	[ɫ], [lʲ]	л
M m	[m]	м
N n	[n]	н
O o	[o]	о
Ö ö	[ø]	ө
P p	[p]	п
R r	[r]	р
S s	[s]	с
Ş ş	[ʃ]	ш
T t	[t]	т
U u	[u]	у
Ü ü	[y]	ү
V v	[v]	в
Y y	[j]	й;
Z z	[z]	з

Төрөк теле практик транскрипцияһы

Википедия

Википедияла
Төрөк телендә бүлек бар

Әҙәбиәт

• Зәйнуллина Г. Д. Төрөксә-башҡортса һүҙлек. — Өфө. Башҡортостан «Китап» нәшриәте. 1996. −184 бит. ISNB 5-295-01920-9

1. https://github.com/unicode-org/cldr/blob/main/common/main/tr.xml
2. ScriptSource - Bulgaria
3. ScriptSource - Cyprus
4. ScriptSource - Greece
5. ScriptSource - Turkey
6. Конституция Турецкой Республики Северного Кипра
7. Кристал Д. The Cambridge Encyclopedia of Language — Издательство Кембриджского университета, 1987. — Б. 307. — ISBN 978-0-521-42443-1
8. https://www.ethnologue.com/language/tur/24
9. Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
10. Зәйнуллина Г.Д. Төрөксә-башҡортса һүҙлек. - Өфө. Башҡортостан «Китап» нәшриәте. 1996. -184 бит. ISNB 5-295-01920-9
11. Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. Отв. Ред. Э. Р. Тенишев. М.: Наука, 2002
12. Электронная версия Словаря на сайте Турецкого лингвистического общества 2012 йыл 19 сентябрь архивланған.
13. R. Dankoff, Armenian Loanwords in Turkish (Wiesbaden: Harrassowitz, 1995)
14. http://sites.utoronto.ca/slavic/kramer/Kramer%20PDF/BajGanjo.PDF