From Wikipedia, the free encyclopedia
Немец теле (нем. Deutsch, Deutsche Sprache) — герман төркөмөнөң көнсығыш герман төркөмсәһенә ҡараған тел. Германия, Австрия, Швейцарияла немец теле дәүләт теле, ә Люксембург, Лихтенштейнда һәм Көнсығыш Бельгияла рәсми тел булып һанала. 100 миллион тирәһе кеше өсөн немец теле- туған тел.
| Немец теле | |
 | |
| Телдең үҙатамаһы |
Deutsch[1] |
|---|---|
| Илдәр |
Германия |
| Рәсми хәле |
Региональ һәм локаль рәсми телдең статусы:
|
| Телде белеүселәр |
11 |
| Классификация | |
| Категория | |
|
Һинд-Европа ғаиләһе
| |
| Әлифба | |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 |
нем 481 |
| ISO 639-1 | |
| ISO 639-2 |
ger (B); deu (T) |
| ISO 639-3 | |
 Был телдә Википедия | |
Хәҙерге немец теле үрге (әҙәби тел нигеҙе) һәм түбәнге диалекттарға(Германияның төньяҡ- көнбайышында һәм ҡайһы бер илдәрҙә бер аҙ һаҡланған) бүленә. Яҙмаһы — латин әлифбаһы. Грамматик төрө буйынса немец теле— флектив-аналитик тел.
Инглиз теленә яҡын. Көнбайыш герман ҡәбиләләре (алеман, баювар, сакс, туринг, франк, хат) теленә барып тоташа. Немец теле түбәнге-немец, урта-немец һәм көньяҡ‑немец төркөмдәре диалекттарын айырып йөрөтәләр, уларҙың һәр береһе көнбайыш һәм көнсығыш төркөмсәләргә бүленә; Швейцарияла — алеман, Люксембургта мозель-франк диалекттары бар. Әҙәби теле XVIII быуат аҙағында көнсығыш‑урта‑немец һәм көньяҡ‑немец диалекттары нигеҙендә формалаша. Немец теле фонетикаһында һүҙ башында һуҙынҡылар ҡаты итеп әйтелә; морфема аҙағында яңғырау тартынҡылар һаңғыраулана: [ä], [ö], [ü], [äu] һуҙынҡылары өсөн умлаут күренеше хас. Һүҙьяһалышта аффиксация һәм һүҙҙәрҙе ҡушыу өҫтөнлөк итә; субстантивациялары киң таралған: «laufen» (йүгерергә) — «das Laufen» (йүгереү), «alt» (ҡарт) — «der Alte» (ҡарт кеше), «die Alte» (ҡарсыҡ), «das Alte» (иҫке) һәм башҡа Һүҙлек составында инглиз, итальян, латин телдәренән, француз теленән, шулай уҡ славян телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр бар. Һөйләмдәрҙең төп тибы — ҡылымлы. Яҙыу латин алфавиты нигеҙендә башҡарыла. Хәҙерге немец алфавиты 26 хәрефтән тора.
Немец теленең бөтә диалекттары ла көнбайыш герман диалект мөхитенә ҡарай, унда шулай уҡ нидерланд теле лә инә. Хәҙерге Германия, Австрия, Швейцария, Люксембург, Лихтенштейн, Италия һәм Нидерланд биләмәләрендә өс диалект төркөмөн айырып йөрөтәләр: Түбәнге немец (Niederdeutsch), Урта немец (Mitteldeutsch) һәм Үрге немец (Oberdeutsch), һуңғы икеһе Үрге немец диалекты төрҙәре итеп ҡарал (Hochdeutsch)[13].Түбәнге һәм Үрге немец диалекттары араһындағы сик Бернарт һыҙығы тип йөрөтөлә[14]. Был төрөкмдәргә ингән айырым һөйләш һәм милли варианттарҙа географик үҙенсәлектәрҙән тыш оҙайлы мәҙәни, географик һәм тарихи факторҙар йоғонтоһонда телдә һиҙелерлек айырма бар[15]. Австрия һәм Швейцария варианттарының фонетика һәм лексикала үҙ үҙенсәлектәре бар, уларға һүҙ башында p-, t-, k- әйтелешендә айырма,әҙәбәи немец телендә булмаған сит ил телдәренән ингән һүҙҙәр ҡулланыу хас. Ерле һөйләштәрҙе диалекттарҙан айырып ҡарамайҙар. Улар барыбер бавар һәм алеманн диалекттарына ҡарай.
Герман ҡәбиләләре Эльба менән Одер йылғалары араһындағы тигеҙлектең төньяғына, Ютландия һәм Скандинавияға, VI—V б.э.т.быуаттарҙа күсеп килгән. Улар боронғо һинд-европа ҡәбиләләре берлегенән айырылып сыҡҡан[16]. Башҡа һинд-европа телдәренән айырылып сыҡҡан боронғо герман теле герман теленең нигеҙен тәшкил итә[17]. Быуаттар буйы германдар теленә күрше халыҡтар телдәре йоғонто яһай (күбеһенсә — кельттар, һуңыраҡ римляндар- латин теле)[18].
Беҙҙең эра башында телдең үҫеше күп осраҡта ҡәбилә телдәрендә һөйләшеүселәрҙең миграцияһына, шулай уҡ бәләкәйерәк ҡәбиләләрҙең ҙурыраҡтары тарафынан йотола барыуына бәйле. Шулай итеп, франк, сакс, тюринг, алеманн һәм бавар ҡәбилә берләшмәләре һәм уларҙың диалекттары барлыҡҡа килә. V—IX быуаттарҙа улар Меровингтар (Хлодвиг етәкселегендәге һуғыштар), ә һуңыраҡ Каролингтар (Бөйөк Карлдың баҫып алыу һуғыштары) ҡулы аҫтында берләшә[19]. Карл империяһына хәҙерге Франция, Италия, Германия ерҙәре инә. Был Рейн йылғаһынан көнсығыштағы германдарҙың Галлия һәм Апеннин ярыумутрауындағы роман халыҡтарынан айырылыуына килтерә[20].
Көнсығыш франк дәүләтендә төрлө ҡәбиләләр йәшәй, шуға ҡарамаҫтан унда йәшәгән халыҡ үҙен бер үк телдә һөйләшкән бер халыҡ итеп X—XI баштарында, урта немец осоро башында уҡ, хис итә башлай. Deutsch һүҙе diutisc (бор. үр. нем. diot, гот. þiuda) һүҙенән алынған, «халыҡ телендә һөйләшеүсе» (латин телендә һөйләшкәндәрҙән айырмалы) тигәнде аңлатҡан сифат һүҙ. Латинса theodisce (theodisca lingua) латин сығанаҡтарында VIII быуат аҙаҡтарында күренә башлай һәм латин телендә һөйләшмәгән, мәҫәлән, герман халыҡтары тигәнде аңлатҡан[21][22]. IX быуаттың икенсе яртыһында Отфрид фон Вейсенбург яҙмаларында thiufrenkiska zunga осрай, был дөйөм франк теле тигәнде аңлата, XI быуат башында diu diutisca zunge тип Ноткер бөтә герман халыҡтары телен атай. Тотош халыҡты diutisc тип тик XI быуат аҙағында ғына атай башлайҙар [23].
Күрше роман һәм славян халыҡтарынан айырмалы, урта быуаттарҙа немец телендә һөйләшеүселәр төрлө дәүләттәрҙә йәшәй. Шуға күрә немец теленең бик күп диалекттары формалаша. Урта үрге немец теленең ерле һөйләштә ҡулланыш үҙенсәлектәре мәҙәни берлекте нығытыуға ҡамасаулай һәм XIII быуат башынан алып, шағирҙар диалект һүҙҙәрен ҡулланмаҫҡа тырыша башлай-улар үҙ әҫәрҙәрен уҡыусылар һанын арттырырға тырыша, был дөйөм немец телен булдырыуға табан яһалған тәүге аҙым тип ҡарала. Ләкин бының өсөн халыҡ араһында Урта быуаттың һуңғы осоронда һәм Яңырыш осоронда уҡый-яҙа белеүселәр һаны артыуы кәрәк була.[24].
_1526.jpg)
XIII—XIV быуаттарҙа немец теле үҫеше әкренләп латин теленең рәсми эшмәкәрлек өлкәһенән ҡыҫырыҡлап сығарыла башлай (быға тик XVI—XVII быуаттарҙа ғына өлгәшелә). Эльба йылғаһының көнсығышында ятҡан славян ерҙәрен баҫып алыу көнсығыш немец һөйләшен барлыҡҡа килтерә, был тел төп урынды биләй башлай һәм көньяҡ немец әҙәби традициялары менән байытылып, немец әҙәби теленә нигеҙ һала.
Башҡа илдәрҙән айырмалы (уларҙа әҙәби тел- баш ҡала диалекты теле), немец әҙәби теле- урта һәм үрге немец теленең ҡатнашмаһы, ул тик Ганноверҙа ғына туған тел булып иҫәпләнә.Германияның төньяғында был тел тик дәүләт менән идара итеү һәм мәктәп мәғарифы өлкәһендә Реформация осоронда тарала. Ганза ҡалалары сәскә атҡан осорҙа Германияның бөтә төньяғында түбәнге немец диалекттары һәм нидерланд теле өҫтөнлөк итә. Ваҡыт үтеү менән әҙәби немец теле Германияның төньяғында ерле диалекттарҙы ҡыҫырыҡлап сығара, улар бөгөнгә тиклем бик аҙ һаҡланып ҡалған (Нидерландтарҙа,Дания, элекке СССР өлкәләрендә йәшәгән немецтарҙың күбеһенең туған теле, Plattdeutsch). Үҙәк һәм көньяҡ Германияла тел әҙәби телгә яҡын булғанлыҡтан, халыҡ үҙ диалектын һаҡлап ҡалған[25].
1521 йылда Мартин Лютер Яңы Ғәһедте (Новый Завет) әле нығынып бөтмәгән дөйөм яҙма телгә тәржемә итә, ә 1534 йылда — Иҫке Ғәһедте, XIX быуат телсе ғалимдары фекеренсә, был бер нисә быуындың теленә йоғонто яһай, сөнки XIV быуатта уҡ әкренләп иртә үрге немец теле тип йөрөтөлгән дөйөм немец теленең үҫеше һиҙелә башлай[26]. Дөйөм әҙәби немец теленең формалашыуы башлыса XVII быуатта тамамлана[27].
Немец алфавитында 26 пар латин хәрефтәре ҡулланыла (бәләкәй һәм ҙур хәрефтәр)[28]; умлаут билдәһе ҡуйылған хәрефтәр (ä, ö, ü) һәм лигатура (ҡушма хәреф) ß (эсцет) алфавитҡа инмәй. Алфавитта умлаутлы ä, ö, ü яҙыу билдәләре a, o, u хәрефтәренән айырылмай; умлаут менән генә айырылған һүҙҙәрҙән тыш булғандарында умлаутлы һүҙ аҙаҡтараҡ яҙыла; ß оҙон һуҙынҡыларҙан һәм дифтонгтарҙан һуң яҙыла (1996 йылғы орфография реформаһынан һуң)[29] ss-ҡа тиң[30]. Немец хәрефтәрен атаған саҡта ä, ö, ü хәрефтәрен a, o и u хәрефтәре менән бергә атамай, хәрефтәр теҙмәһенең аҙағында ғына атайҙар[31]. Һүҙлектәрҙә немец һүҙҙәре умлаутты иҫәпкә алмай ғына ҡуйыла .
| хәреф | атамаһы | хәреф | атамаһы | хәреф | атамаһы | хәреф | атамаһы | хәреф | атамаһы | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A a | а | F f | эф | L l | эль | Q q | ку | (Ü ü) | у-умлаут | ||||
| (Ä ä) | а-умлаут | G g | гэ | M m | эм | R r | эр | V v | фау | ||||
| B b | бэ | H h | ха | N n | эн | S s | эс | W w | вэ | ||||
| C c | цэ | I i | и | O o | о | (ß) | эсцет (ss) | X x | икс | ||||
| D d | дэ | J j | йот | (Ö ö) | о-умлаут | T t | тэ | Y y | ипсилон | ||||
| E e | э | K k | ка | P p | пэ | U u | у | Z z | цет | ||||
Латин хәрефтәрен индергәнсе немец телендә рун тамғалары ҡулланылған, улар германдар христиан диненә күскәндән һуң бөтөнләй ҡулланылмай башлаған. XX башына тиклем рәсми ҡулланышта гот шрифты йөрөгән (башҡа илдәрҙә баҫтырылған һүҙлектәрҙә лә)[32]. Айырым гот ҡулъяҙмаһы һәм фрактура булған (1941 йылға тиклем мәктәптә өйрәтелгәндәр). Антиква XIX быуаттан башлап башта рәсми ҡулланышта булмай , 1918 йылғы ноябрь революцияһынан һуң рәсми рәүештә индерелә. Нацистар власҡа килгәс, гот шрифты рәсми рәүештә индерелә, һуңыраҡ нацист пропагандаһы гот шрифтын, еврейҙарҙың квадратлы яҙмаһына оҡшатып, эҙәрлекләй башлай,[33]. Хәҙерге заманда был шрифт биҙәү маҡсатында, йә иһә китап нәшер иткәндә ҡулланыла .
Боронғо немец һүҙҙәре тип боронғо герман телендә булған лексемалар атала. Ул телдең төрлө диалекттарынан хәҙергә герман телдәре, шул иҫәптән хәҙерге әҙәби немец теле лә барлыҡҡа килгән[34]. Ул һүҙҙәрҙең күбеһе боронғо герман теленә үҙ сиратында боронғо һинд-европа теленән ингән. Уларға: алмаштар ich (прагерм. *ek), du (*þū), mein (*mīnaz) и т. д.; һандар ein (прагерм. *ainaz), zwei (*twai), hundert (*hundaradą)һ.б..; исем Vieh (прагерм. *fehu), Haus (*hūsą), Feuer (*fōr) иһ.б.; ҡылымдарҙан gehen (прагерм. *gāną), stehen (*stāną), sehen (*sehwaną) кеүектәр инә[35]
Башҡа һинд-европа телдәренән немец теленә ингән һүҙҙәр Германияның күрше илдәр менән тарихи мәҙәни, сәйәси һәм иҡтисади бәйләнештәре менән аңлатыла[36][37]. Һинд-европа һүҙҙәренән тыш немец телендә башҡа һинд-европа теле булмаған телдәрҙән дә ингән мәҙәни лексика бар[38][39].
Башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәр өлөшөләтә баштағы әйтелешен һәм орфографияһын һаҡлап ҡалыуы мөмкин. Латин теленән ингән һүҙҙәр: Koch (лат. coquus), Wein (vīnum), Straße (strāta),Prozess (processus), schreiben (scrībere) и др.[40]. Боронғо грек теленән фән, дин, мифология һәм ижтимағи- сәйәси ҡоролошҡа бәйле һүҙҙәр ингән : Meter (др-греч. μέτρον), Elektron (ήλεκτρον), Mathematik (μαθηματική), Historie (ἱστορία), Theologie (θεολογία), Liturgie (λειτουργία), Mythos (μῦθος), Thron (θρόνος), Demokratie (δημοκρατία) һәм башҡа. Латин һәм грек телендәге күп кенә һүҙҙәр, уларҙан яһалған һүҙҙәр немец теленә тарих дауамында башҡа телдәр аша ингән[41].
Итальян теленән иҡтисади терминдар һәм сәнәғәткә бәйле һүҙҙәр ингән: Bank (итал. banca), Bankrott (banca rotta), Bilanz (bilancia), Risiko (risico, risco), Kapital (capitale), Arie (aria), Oper (opera), Sinfonie (sinfonia)[42]. Француз теленән мода һәм көнкүрешкә ҡағылышлы һүҙҙәр ингән: Figur (франц. figure), Garderobe (garde-robe), Toilette (toilette), Friseur (friser)[43][44]. Немец теленә инглиз теленән, бигерәк тә XX ьыуаттың икенсе яртыһында, бик күп технологиялар, медиа, шулай уҡ йәштәр мәҙәниәтенә ҡағылышлы һүҙҙәр ингән (англицизм һәм американизмдар): E-Mail (ингл. e-mail), Show (show), Keyboard (keyboard), Ticket (ticket), T-Shirt (T-shirt), Party (party), Date (date), Baby (baby), Story (story)[45][46][47][48].
Немец теленә ғәрәп теле лә һиҙелерлек йоғонто яһаған: Matratze (ғәрәпсә. مطرح), Elixir (الإكسير), Arsenal (دار الصناعة), Ziffer (صفر) һ.б.[49][50]. Немец телендә еврейҙар теленән — иврит менән идиштан ингән һүҙҙәр ҙә күп: betucht (йәһ. בָּטַח), koscher (ככּשר), dufte (טוֹב), mauscheln (מֹשֶׁה или מָשָׁל), zocken (צחוק), Chuzpe (חֻצְפָּה), Schlamassel (идиш שלימזל)[51][52].
Милли мәҙәниәткә ҡағылышлы һүҙҙәр айырым бер ҡатлам тәшкил итә. Мәҫәлән, Ҡытай теленән Feng Shui (ҡыт. 風水), Mahjong (麻將), Kungfu (功夫), Ketchup (茄汁), Tee (茶)[53]. Япон теленән: Kamikaze (япон. 神風), Ninja (忍者), Aikido (合気道), Origami (折り紙), Karaoke (カラオケ), Tsunami (津波)[54]. Урыҫ теленән: Sputnik (спутник), Sowjet (рус. совет), Pogrom (погром), Datsche (дача), Kosaken (казак) һәм башҡалар[55].
Немец теленә төрлө ваҡытта герман, славян, роман телдәренән, шулай уҡ (башҡа телдәр аша) төрки , фин-уғыр, һинд, иран[56], Полинезия, Африка телдәренән һәм башҡа телдәрҙән һүҙҙәр ингән[36][43][57].
Немец теле буйынса белгестәрҙе 1930 йылдар аҙағында Бәләбәй педагогия училищеһы базаһында һәм һуңыраҡ Өфө сит ил телдәре уҡытыусылары институтында әҙерләй башлайҙар. 1941 йылда ул Башҡорт дәүләт педагогия институтына факультет булараҡ ҡушыла. Немец теле кафедраһын ул йылдарҙа Г.Н.Белова, Елизавета Фе етәкләй. Кафедрала Мәскәүҙә сит телдәр институтын тамамлап ҡайтҡан Жәлил Кейекбаев, Ленинград педагогия институтын тамамлап, йүнәлтмә буйынса килгән Генрих Классен эшләй.
Һуғыштан һуң кафедраны Генрих Николавевич Классен һәм Яков Иосифович Гельблу етәкләй. Генрих Классен Рәсәй немецтары һөйләшкән (шулай уҡ Башҡортостан немецтары) түбәнге немец диалекты буйынса эҙләнеүҙәр алып бара, 1957 йылда Советтар Союзында йәшәгән немец балалары өсөн тәүге әлифбаны нәшер итә (Fibel), һуңыраҡ Башҡорт дәүләт педагогия институты (Башҡорт дәүләт педагогия университеты) доценттары Е. И. Гутрова, И. А. Сухова менән берлектә немец (әсә теле) теле буйынса башҡа дәреслектәр сығара.
2002 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, Башҡортостанда немец теле белгән кешеләр һаны — яҡынса 64,9 мең, уларҙың 8,2 меңдән ашыуы — немец милләтенән. Немец теле Башҡортостандың байтаҡ урта һәм юғары уҡыу йорттарында мотлаҡ уҡытыла торған сит телдәр иҫәбенә инә; Благовар районының Алексеевка, Викторовка, Яңы Никольский, Пришиб, Таң ауылдары мәктәптәрендә, шулай уҡ Өфө ҡалаһының 86‑сы гимназияһында туған тел итеп өйрәнелә.
Һуңғы йылдарҙа немец теле Башҡортостан мәктәптәренең күбеһендә икенсе сит тел булараҡ уҡытыла башланы.
Башҡорт дәүләт университетында, Башҡорт дәүләт педагогия университетында һәм башҡа юғары уҡыу йорттарында немец теле буйынса белгестәр әҙерләйҙәр. А. Н. Антышев, Р. Ғ. Ғатауллин, А. П. Майоров, Р. З. Мерәҫов һәм башҡа ғалимдар етәкселегендә немец филологияһы буйынса фәнни‑тикшеренеү эштәре алып барыла. Немецса‑урыҫса‑башҡортса уҡыу‑уҡытыу һүҙлектәре, белешмәләр нәшер ителә, Германияла Эрсен‑Раш Маргарет башҡорт телен уҡытыуҙы ойошторған.
СССР-ҙа, шулай уҡ Башҡортостан мәктәптәрендә сит ил теле булараҡ башлыса немец теле уҡытылған. Быға ГДР менән тығыҙ мөнәсәбәттәр булыуы ла булышлыҡ иткән — иҡтисади бәйләнештәр, был илгә армия хеҙмәтенә ебәрелеү практик әһәмиәткә эйә булған.
Рәсәйҙә әле лә немец телен мәктәптәрҙә өйрәнеү дауам итә. Ундай мәктәптәр инглиз телен өйрәнелгәндәренән ҡала икенсе урында тора[58]. Шулай уҡ немец телен тәрән өйрәнгән мәктәптәр ҙә бар.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
