Ғәрәп яҙмаһы

Ғәрәп алфавиты (шулай уҡ ғәрәп яҙмаһы, арабица) — алфавит, ғәрәп теле һәм (йышыраҡ модификацияланған формала) ҡайһы бер башҡа телдәрҙә атап, әйткәндә, фарсы, пушту, урду, курд, уйғыр, үзбәк (Афғанстанда), ҡаҙаҡ (элек төте жазу) һәм башҡа телдәр өсөн ҡулланылған әлифба. Шулай уҡ иҫке башҡорт һәм 1929 йылға тиклем хәҙерге башҡорт әҙәби телдәрендә ҡулланылған.

Ғәрәп яҙмаһы
Миҫал
Яҙыу тибы	консонантное
Телдәр	Ғәрәп, фарсы, курд, уйғыр, пушту, урду һәм башҡалар
Таралған территория	Ғәрәп ярымутрауы, Яҡын Көнсығыш, Урта Азия, Төньяҡ Африка
Тарихы
Осор	V быуат
Барлыҡҡа килеүе	Ханааней яҙмаһы Финикия Арамей Сүриә Ғәрәп
Үҙенсәлектәре
Статусы	ҡуллана
Яҙыу йүнәлеше	уңдан һулға табан
Билдәләр һаны	28
Юникод диапазоны	U+0600 — U+06FF U+0750 — U+077F U+FB50 — U+FDFF U+FE70 — U+FEFF
ISO 15924	Arab (#160)
Ғәрәп яҙмаһы Викимилектә
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Тасуирламаһы

28 хәрефтән тора һәм уңдан һулға яҙыу өсөн ҡулланыла. Килеп сығышы — набатей яҙмаһы, VI быуатта тулыһынса формалаша^[1].

Был шрифт башта ғәрәп телендә текст яҙыу, айырыуса исламдың Изге Китабы — Ҡөрьән ингән тел өсөн ҡулланылған. Дин таралғас, ул күп тел ғаиләләре өсөн төп шрифт булараҡ ҡулланыла башлай, был тел алфавитына яңы хәрефтәр һәм башка символдар өҫтәүгә килтерә. XVI быуатҡа тиклем был шрифт ҡайһы бер испан текстары өсөн нигеҙ булып хеҙмәт итә. 1928 йылғы тел реформаһына тиклем төрөк теленең яҙма теле булып һанала^[2].

Хәҙерге ғәрәп каллиграфияһы

Ғәрәп яҙыуында баш хәрефтәр юҡ. Унда һөйләм башында ла, яңғыҙлыҡ исемдәрҙә лә шул уҡ юл хәрефтәре яҙыла.

Ғәрәп яҙмаһының йәнә бер үҙенсәлеге — бында һүҙҙәге бөтә хәрефтәр бергә ҡушып яҙылмай, бер үк һүҙ икегә, өскә, хата унан да күберәк өлөшкә бүлеп яҙыла. Сөнки ғәрәп телендә үҙенән һуң килгән хәрефкә ялғап, тоташтырып яҙып булмай торған өҙөк хәрефтәр бар. Ошо сәбәптән һәр хәрефтең дүрт төрлө яҙылышы бар:

• яңғыҙ — хәрефтең яңғыҙ яҙылышы;
• башта — һүҙ башында йәки һүҙ эсендәге өлөш башында яҙылышы;
• уртала — һүҙ йәки өлөш уртаһында яҙылышы;
• аҙаҡта — һүҙ йәки өлөш аҙағында яҙылышы.

Әлифбаһы

Ғәрәп әлифбаһы

Исеме	Транскрипцияһы	Яҙылышы			Яңғыҙ
		Аҙаҡта	Уртала	Башта
әлиф	—	ـا	ـا	ا	ا
бә	[b]	ـب	ـبـ	بـ	ب
тә	[t]	ـت	ـتـ	تـ	ت
ҫә	[θ]	ـث	ـثـ	ثـ	ث
джим	[dʒ], [ɡ]	ـج	ـجـ	جـ	ج
хә	[ħ]	ـح	ـحـ	حـ	ح
ха	[x]	ـخ	ـخـ	خـ	خ
дәл	[d]	ـد	ـد	د	د
ҙәл	[ð]	ـذ	ـذ	ذ	ذ
рә	[r]	ـر	ـر	ر	ر
зәйн	[z]	ـز	ـز	ز	ز
син	[s]	ـس	ـسـ	سـ	س
шин	[ʃ]	ـش	ـشـ	شـ	ش
сад	[sˤ]	ـص	ـصـ	صـ	ص
дад	[dˤ]	ـض	ـضـ	ضـ	ض
та	[tˤ]	ـط	ـطـ	طـ	ط
ҙа	[ðˤ], [zˤ]	ـظ	ـظـ	ظـ	ظ
ъәйн	[ʕ]	ـع	ـعـ	عـ	ع
ғайн	[ɣ]	ـغ	ـغـ	غـ	غ
фә	[f]	ـف	ـفـ	فـ	ف
ҡаф	[q]	ـق	ـقـ	قـ	ق
кәф	[k]	ـك	ـكـ	كـ	ك
ләм	[l]	ـل	ـلـ	لـ	ل
мим	[m]	ـم	ـمـ	مـ	م
нүн	[n]	ـن	ـنـ	نـ	ن
һә	[h]	ـه	ـهـ	هـ	ه
үәү	[w]	ـو	ـو	و	و
йә	[j]	ـي	ـيـ	يـ	ي

Каллиграфия

Ғәрәп яҙма мәҙәниәтендә каллиграфия сәнғәте мөһим урын биләй; башлыса, диндә тере йән эйәләрен һүрәтләүҙе тыйыу арҡаһында (аниконизм) каллиграфия мосолман донъяһында сакраль сәнғәттең төп төрҙәренең береһе булып тора. Каллиграфик яҙыуҙың бер нисә стиле бар.

Иерусалимға парлы юл күрһәткестәре .Өҫкө яҙыу جبل صهيون‎ « Сион тауы» күфә яҙмаһы менән, аҫҡыһы — нәсих менән эшләнгән

Ғәрәп яҙмаһының иң боронғо стилдәренең береһе — күфи, йәки Күфә яҙмаһы (ғәр. كوفي‎, Әл-Күфә ҡалаһы исеменән).

Ғәрәп теле өсөн стандарт яҙыу сараһы булған шрифт — нәсих (ғәр. نسخ‎ «күсермә»).

Ғәрәп цифрҙары

VIII быуаттан һандарҙы яҙыу өсөн модификацияланған һинд цифрҙары менән позицион унарлы иҫәпләү системаһы ҡулланыла . Һандар һулдан уңға яҙыла.

ғәрәп теле	стандарт ғәрәп	көнсығыш ғәрәп
0	٠	۰
1	١	۱
2	٢	۲
3	٣	۳
4	٤	۴
5	٥	۵
6	٦	۶
7	٧	۷
8	۸	٨
9	٩	۹

Башҡорт телендә ҡулланылышы

Ғәрәп яҙмаһында төҙөлгән юрматы ырыуы шәжәрәһенең бер бите. Р. Г. Кузеевтың «Башҡорт шәжәрәләре» китабынан

X быуат баштарында, ислам динен ҡабул иткәс, башҡорттар ҙа ғәрәп яҙмаһын ҡуллана башлай. Улар араһында тарихи документтар, шәжәрәләр, эпос, легендалар һәм башҡалар ҙа бар. Боронғо ҡәбер таштарындағы, иҫтәлекле ҡомартҡыларҙа яҙыуҙар ғәрәп хәрефе менән башҡарылған.

Башҡортостанда совет хакимиәте урынлашҡандан һуң башҡорт яҙмаһын булдырыу һәм уны ҡулланыу өсөн 1922 йылда Шәһит Хоҙайбирҙин етәкселегендә комиссия ойошторола. 1923 йылда ошо комиссия тарафынан беренсе алфавит традиция буйынса ғәрәп графикаһы нигеҙендә («иҫкәлеп») төҙөлә^[3]

Башҡортостанда латин алфавитына күсеү өсөн хәрәкәт 1924 йылдан башлана. 1925—1935 йылдарҙа Башҡортостан Яңалиф үҙәк комитеты эшләй. 1925 йылда башҡорт алфавитының латин графикаһы нигеҙендә төҙөлгән беренсе варианты тәҡдим ителә.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Ғәрәп каллиграфияһы
• Ғәрәп теле
• Ғәрәп яҙмаһын латин хәрефтәре менән тапшырыу
• Гаршундар ғәрәп теле өсөн яҙма сүриә алфавиты
• Ғәрәп-урыҫ практик транскрипцияһы
• Ғәрәп яҙмаһындағы диакритик билдәләр
• Әбжәд яҙма
• Фарсы яҙмаһы
• Белорус ғәрәп алфавиты
• Әбжәдиә
• Күфә яҙмаһы

Иҫкәрмәләр

1. А. Я. Шайкевич, А. А. Абдуазизов, Е. А. Гурджиева. Введение в языкознание. — Ташкент: Укитувчи, 1989. — С. 63.
2. Ҡалып:Veb manbasi
3. Сабир Йыһаншин. «Туған телдә уҡытыу проблемалары». «Ағиҙел» журналы, № 7, 2012 йыл

Әҙәбиәт

• Ковалев А. А., Шарбатов Г. Ш. Учебник арабского языка. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999.
• Сегаль В. С. Начальный курс арабского языка. — М.: Изд. ИМО, 1962.
• Халидов Б. З. Учебник арабского языка. — Ташкент: Изд. «Укитувчи», 1977.
• Юшманов Н. В. Грамматика литературного арабского языка. — Л., 1928.
• مصطفى الغلاييني جامع الدروس العربية المكتبة العصرية 2000 م
• Pihan, A. P. Notice sur les divers genres d'écriture ancienne et moderne des Arabes, des Persans et des Turcs. — Paris, 1856.

Һылтанмалар

• Арабский алфавит и каллиграфия (инг.)
• Арабский алфавит на сайте Omniglot (инг.))
• Арабский алфавит и каллиграфия (инг.))
• Таблица разных систем транслитераций (инг.))
• Арабская транслитерация с возможностью собственных настроек 2008 йыл 28 март архивланған.
• Ибн Манзур, Язык арабов, источник (ғәр.)
• Курс «Алиф Бейт» 2011 йыл 29 ғинуар архивланған.
• Арабская онлайн-клавиатура доступна на сайтах www.isa-sari.com и www.corluihl.com (с персидскими буквами «п», «ч» и «ж»).
• Ещё одна очень удобная онлайн-клавиатура находится здесь www.babil.info
• Густерин П. В. Арабская палеография

Был тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып Википедия проектына ярҙам итә алаһығыҙ.