Агглютинатив телдәр

Агглютинатив телдәр (лат. agglutinatio — йәбештереү) — һүҙ үҙгәртеүҙә агглютинативлыҡ (төрлө форманттарҙы «йәбештереү», һәр ҡайһыһы бер генә мәғәнә йөрөтә) өҫтөнлөк алған телдәр.

Агглютинатив телдәр
Тасуирлау биттәре	glossary.sil.org/term/ag…
Ҡапма-ҡаршыһы	флектив тел[d]
Агглютинатив телдәр Викимилектә

Агглютинативлыҡ флективлыҡҡа ҡапма-ҡаршы тора, флектив телдәрҙә һәр формант бер-береһенән айырылғыһыҙ булған бер нисә мәғәнә йөрөтә (мәҫәлән, килеш, род, һан һ.б.). Агглютинатив телдәрҙә форманттар бүленмәҫ структуралар хасил итмәй һәм башҡа форманттар тәьҫире аҫтында үҙгәреш кисермәй.

Һүҙҙәре агглютинатив ысул менән үҙгәрмәгән синтетик телдәр флектив телдәргә инә.

Ҡайһы берҙә агглютинативлыҡ төшөнсәһен бөтә синтетик телдәргә ҡағылдыралар, был дөрөҫ түгел. Ғөмүмән, йыш ҡына теге йәки был телдә һүҙ үҙгәртеүҙең ҡайһы ысулы өҫтөнлөк иткәнен тиҙ генә асыҡлап та булмай. Синтетик телдәр, мәҫәлән, дөйөм алғанда флектив булып, агглютинативлыҡ элементтарын да йөрөтөргә мөмкин.

Ғәҙәттә агглютинатив телдәрҙә бер һүҙҙә суффикс/морфемалар күп була. Ҡағиҙә булараҡ, иҫкәрмәләр һирәк осрай. Мәҫәлән, япон телендә ике генә дөрөҫ булмаған ҡылым бар (әммә улар «бер аҙ ғына» дөрөҫ түгел), төрөк телендә — берәү, ә кечуа телендә дөрөҫ булмаған ҡылымдар бөтөнләй юҡ.

Төрки телдәр, ҡайһы бер фин-уғыр телдәре, монгол, тунгус-маньчжур, корей, япон, грузин, баск, абхаз-адығ, нах-дағстан, бурушаски, дравид телдәре, ҡайһы бер индей һәм ҡайһы бер Африка телдәре агглютинатив булып тора. Шумер теле лә агглютинатив булған^[1] (боронғо шумерҙар теле).

Яһалма телдәрҙең күпселеге, шул иҫәптән ҡоролма телдәр (эсперанто, идо), агглютинатив булып тора.

Күп телдәр конвергент эволюция шарттарында үҫә. Агглютинатив телдәрҙең флективлыҡҡа күсеү тенденцияһы ихтималлығы күҙаллана, артабан улар синтетик булмаған телдәргә күсә, артабан тамыр телдәргә әйләнә, ваҡыт үтеү менән йәнә агглютинативлыҡҡа әйләнеп ҡайта, тип фараз ителә. Әммә был — грамматикализация теорияһында һәм дөйөм лингвистик процестар (айырыуса һүҙ аҙағында апокопа һәм элизия) менән һүрәтләнгән фараздар ғына.

Миҫалдар:

• башҡорт теле: ҡулдарыңдан (ҡул, -дар — күплек форманты, -ың — 2-се заттағы эйәлек форманты, -дан — сығанаҡ килеш форманты);
• ҡаҙаҡ теле: достарыма (дос, -тар — күплек форманты, -ым — 1-се заттағы эйәлек форманты, -а — төбәү килеш форманты);
• ҡырғыҙ теле: досторума (дос, -тор — күплек форманты, -ум — 1-се заттағы эйәлек форманты, -а — төбәү килеш форманты);
• татар теле: хатларында (хат, -лар — күплек форманты, -ын — 3-сө заттағы эйәлек форманты, -да — урын килеш форманты);
• вайнах теле:

1. «Атай өсөн» — Денна (Да — «атай», -нна — килеш форманты);
2. «Атайға» — Дега (Да — «атай», -га — килеш форманты);
3. «Атайҙан» — Дегара (Да — «атай», -гара — килеш форманты);
4. «Атай менән» — Деца (Да — «атай», -ца — килеш форманты);
5. «Атай менән бергә» — Децани (Да — «атай», -цани — килеш форманты);
6. «Атай янында» — Дегахь (Да — «атай», -гахь — килеш форманты);
7. «Атай яғына» — Дегахьа (Да — «атай», -гахьа — килеш форманты);
8. «Атай яғынан» — Дегахьара (Да — «атай», -гахьара — килеш форманты);
9. «Атай аша» — Дегагıола (Да — «атай», -гагıола — килеш форманты);
10. «Атай тураһында» — Деха (Да — «атай», -ха — килеш форманты);

• сыуаш теле: ытарсапĕтермеллемарскерĕмĕрсем (ытар — «теләктәрҙе, мауыҡтарҙы еңеү», -са — аффикс өҫтәмә эш-хәрәкәт аффиксы^[2], -пĕтер — «бөтөрөү» тигән ҡылым, -мелле — тейешлекте белдергән аффикс, -мар — кире ҡағыу аффиксы, -скер — субстантивлашыу аффиксы^[3], -ĕмĕр — ихтирамлы мөрәжәғәт аффиксы, -сем — күплек аффиксы). Һөҙөмтәлә, «ытар» сығанаҡ һүҙе түбәндәге мәғәнә үҙгәрештәре кисерә:

1. ытар — «теләктәрҙе, мауыҡтарҙы еңеү»;
2. ытар-са-пĕтер — «теләкте, мауыҡты ең» (пĕтер — «бөтөрөү»);
3. ытар-са-пĕтер-мелле — «теләкте еңергә»;
4. ытар-са-пĕтер-мелле-мар — «теләкте еңмәҫкә»;
5. ытар-са-пĕтер-мелле-мар-скер — иғтибарҙы/ҡарашты алып булмай торған кеше;
6. ытар-са-пĕтер-мелле-мар-скер-ĕмĕр — иғтибарҙы/ҡарашты алып булмай торған кешегә ихтирамлы мөрәжәғәт;
7. ытар-са-пĕтер-мелле-мар-скер-ĕмĕр-сем — иғтибарҙы/ҡарашты алып булмай торған кешеләргә ихтирамлы мөрәжәғәт.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Полисинтетик тел
• Тамыр тел
• Аналитик тел
• Синтетик тел
• Телдәрҙең типологик классификацияһы

Иҫкәрмәләр

1. Sumerian language 2009 йыл 26 февраль архивланған.
2. Сравнительно-сопоставительное исследование проблем морфосинтаксиса в чувашском языкознании - автореферат и диссертация по филологии. Скачать бесплатно полный текст автореферата диссертации на тему Сравнительно-историческое, типологическое и сопоставительное языкознание.  (билдәһеҙ) cheloveknauka.com. Дата обращения: 17 октябрь 2015.
3. СРАВНИТЕЛЬНО-СОПОСТАВИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ РУССКИХ, ТАТАРСКИХ И ЧУВАШСКИХ АФФИКСОВ - Технические науки - Современные проблемы науки и образования  (билдәһеҙ). www.science-education.ru. Дата обращения: 17 октябрь 2015.