Төрки халыҡтар

Төркиҙәр (төрки халыҡтар^[12], төрки телле халыҡтар) — төрки телдәрҙә һөйләшкән һәм төрки сығышлы халыҡтарҙың этно-лингвистик берләшмәһе^[13][14].

Төрки халыҡтар

Һаны һәм йәшәгән урыны
Барлығы: яҡынса 170 млн кешенән[1] 200 млн кешегә тиклем[2]  Төркиә — 53 млн[3]  Үзбәкстан — 34 млн[4]  Иран — 11—15 млн-дан 23—30 млн. тиклем (Азербайджандар Иранда)[5]  Ҡаҙағстан — 15 млн[6]  Ҡытай — 13,5 млн  Рәсәй Федерацияһы — 11 млн[7][8]  Әзербайжан — 8 млн ашыу[9]  Ҡырғыҙстан — 6 млн[10]  Төркмәнстан — 5 млн  Германия — 5 млн Кавказ (Азербайджанһыҙ) — 2 млн  Европа Берләшмәһе — 2 млн (Германия һәм Франциянан башҡа)  Тажикстан — 1—2 млн  АҠШ — 2 млн  Франция — 600 мең  Ираҡ — 600 меңдән[11] 3 млн тиклем(туркомандар)  Австралия — 60 мең  Бөйөк Британия — 50 мең  Украина и  Беларусь — 350 мең (Ҡырым татарҙары, поляк-литва татарҙары)  Молдова — 147 500 (ғағауздар)  Монголия — 100 мең  Грузия — более 233 мең  Канада — 20 мең Латин Америкаһы (Бразилия һәм Аргентинанан башҡа) — 8 мең  Аргентина — 1 мең  Япония — 1 мең  Бразилия — 1 мең донъяның башҡа өлкәләре — 1,4 млн
Тел	төрки телдәр
Дин	башлыса ислам; шулай уҡ [[православие]], [[иудаизм]], буддизм, тәңреселек, шаманлыҡ һ.б.
Халыҡ	алтай телдәре
Туғандаш халыҡтар	Тел йәһәтенән ( гипотетик алтай телдәре ғаиләһе сиктәрендә) - монгол һәм тунгус-манжур халыҡтары, шулай уҡ корейҙар, япондар

Төркиҙәрҙең күпселеге — мосолмандар, шулай уҡ православие христиандары (ғағауздар, куманлылар, сыуаштарҙың төп өлөшө, алтайҙар, татарҙар, хакастар һәм яҡуттарҙың бер өлөшө), йәһүдтәр (ҡарайымдар һәм ҡырымсаҡтар), буддистар (һары уйғырҙар, саларҙарҙың бер өлөшө, тарбағатай ҡырғыҙҙары, тывалар), бурханистар (алтайҙар), тәңреләр һәм шамансылар (долгандар, телеуттар, хакастар, шорҙар, яҡуттар) бар.

Хәҙерге төрки телле халыҡтар үҙҙәренең тарихи ареалынан ситтә киң таралған. Уларҙың күпселеге Евразияла, төрлө дәүләттәр территорияларында — Үҙәк Азияла (шул иҫәптән Ҡытайҙа) һәм Рәсәйҙең Алыҫ Көнсығышында^[15], ә көнбайышта — Яҡын Көнсығышта, Кавказда, Көнсығыш һәм Көньяҡ-Көнсығыш Европала йәшәй.

Төркиҙәр (аҙсылыҡты тәшкил иткәндәре) Көнбайыш Европа, Австралия, Төньяҡ Африка дәүләттәрендә лә бар^[16]. Иң ҙур урынлашыу территорияһы — Рәсәй, ә халыҡ һаны — Төркиәлә. Глобалләшеү һәм башҡа халыҡтар менән интеграцияның көсәйеүе уларҙың донъяның башҡа төбәктәрендә — Америкала һәм Көнбайыш Европала таралыуына килтерә.

Этнонимдың килеп сығышы

türk (иҫке төрки Türük^[17][18] йәки 𐰜𐰇𐰛 𐱅𐰇𐰼𐰰 Kök Türük^[17][18] 𐱅𐰇𐰼𐰛 Türk^[19], ҡыт. 突厥, иҫке тибет: duruggu / durgu^[20][21], пиньинь: Tūjué, урта ҡытай теле: tʰuot-küot, урта грек теле Τούρκοις) этнонимын тәүге тапҡыр телгә алыу VI быуат төркиҙәренә ҡарай. Төрки этнонимы тураһында беренсе тапҡыр ҡытай йылъяҙмаларында телгә алына һәм 542 йылға ҡарай^[22]. 568 йылда төрки ҡағаны Сильзибул Юстин II-гә илселәр ебәрә һәм шул саҡта Византия тарихсылары Менандр һәм Феофан төркиҙәр тураһында Европа йылъяҙмаларында тәүге тапҡыр хәбәр итә^[23]. Бага-Ишбар хандың Ҡытай императоры Вэнь-диға яҙған хатында Бага-Ишбар «төркиҙәрҙең бөйөк ханы» тип тасуирлана^[24].

XX быуат башында дат төркиәтсеһе һәм Дат король ғилми йәмғиәте президенты Вильгельм Томсендың этнонимды иртә анализлауына нигеҙләнгән версия терминдың «торук» йәки «турук» һүҙенән килеп сығыуын күҙаллай. Күпселек төрки телдәрҙән уларҙы «тура баҫып тороусы» йәки «көслө», «тотороҡло» тип тәржемә итергә мөмкин. Шуның менән бергә күренекле совет төркиәтсеһе академик В. В. Бартольд Томсендың был гипотезаһын кире ҡаға. Төркиҙәрҙең текстарын ентекле анализлау нигеҙендә ул терминдың «туру» (ҡуйылыш, законлылыҡ) һүҙенән килеп сығыуы ихтимал тигән һығымтаға килә. Төрки ҡағаны хакимлығы аҫтындағы халыҡты «туркім будуным», йәки «мин идара иткән халыҡ» тип аталыуын билдәләй^[25].

А. Н. Кононов та, В. В. Бартольд һымаҡ, «төрки» һүҙенең тәүге мәғәнәһен «көслө, ныҡлы», тип иҫәпләй^[26].

Боронғо төрки телендә türk һүҙе «өлгөрөп еткән, ҡөҙрәт ирешкән» тигәнде аңлата^[27][28]. Шундай уҡ мәғәнә менән боронғо төрки ҡомартҡыларында ла осрай: türk oγuz, türk sir, türk qιvçaq, türk Bilge qaγan^[29][30].

«Төрки» этнонимы иран сығышлы — «тур» һүҙенән булыуы мөмкин. Иран "тур"ының төрки «тюр»ға (tÿr) күсеүе фонетик яҡтан тәбиғи, ә -к ялғауы ирандар һәм төркиҙәр араһында этник атамаларға хас^[31].

Антропологияһы

Тел

Үҙәк Азияның иртә төрки халыҡтарының этногенезы

Үҙәк Азияла һәм уның оазистарында боронғо төрки халыҡтар

Тарихы

Төрки ҡағанаты һәм төрки халыҡ

Боронғо төрки яҙмаһы һәм әҙәбиәт

Төрөгөш ҡағанаты һәм уның төрки халҡы

Уйғыр ҡағанаты һәм уның төрки халҡы

Болгар батшалығы һәм Хазар ҡағанаты

Ҡараханид ҡағанаты һәм уның төрки халҡы

Хорезм, Ғәҙнәүиҙәр дәүләте, Уғыҙ ҡағанаты, Сәлжүктәр империяһы һәм төрки халҡы

Бәшнәктәр һәм евразия далалары ҡыпсаҡтары

Төрки халыҡ

Ғәрәп хәлифәлегенең һәм Мысырҙың төрки халҡы

Сыңғыҙхан һәм Сыңғыҙиҙар дәүерендә төрки халыҡ

Урта Азияның төрки халҡы Аҡһаҡ Тимер һәм Тимериҙәр дәүерендә

XIII—XVIII быуат осоронда Ирандың һәм Һиндостандың төрки халҡы.

Ғосман империяһының төрки халҡы

Рәсәй империяһының төрки халҡы

XVI—XVIII быуаттарҙа тәүҙә Урыҫ дәүләте, ә һуңынан, Петр I реформаларынан һуң, Рәсәй империяһы составына элекке төрки дәүләттәр йәшәгән Алтын Урҙа ерҙәренең күпселеге инә (Ҡаҙан ханлығы, Әстерхан ханлығы, Себер ханлығы, Ҡырым ханлығы, Нуғай Урҙаһы). XIX быуатта Рәсәй Көнсығыш Кавказ аръяғының, шулай уҡ Урта Азияның бер нисә әзербайжан ханлығын ҡуша.

1897 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса Рәсәй империяһында төркиҙәрҙең урынлашыу картаһы

Татарҙар — Рәсәйҙең Европа өлөшөндә, Волга буйында, Уралда, Себерҙә, Ҡаҙағстанда, Урта Азияла, Шеңжан-Уйғыр автономиялы районында һәм Алыҫ Көнсығышта йәшәүсе төрки этник төркөм.

Рәсәйҙә урыҫтарҙан ҡала халыҡ иҫәбе буйынса икенсе урында тора. Өс төп этнотерриториаль төркөмгә: Волга-Урал, Әстерхан һәм Себер татарҙарына бүленәләр. Татарҙар Татарстан Республикаһы халҡының яртыһынан ашыуын (2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса 53,15 %) тәшкил итә. Татар теле алтай телдәре ғаиләһенең төрки төркөмө ҡыпсаҡ төркөмсәһенә ҡарай һәм ике диалектҡа: мишәр (көнбайыш) һәм Ҡазан (урта) диалекттарына бүленә.

Ғилми берләшмәлә сыуаш төркиҙәре Волга буйы болғарҙары вариҫтары тип һанала. Болғар-сыуаш этнотел күсәгилешлеге проблемаһы хәҙер бер һүҙһеҙ һәм ыңғай хәл ителгән тип иҫәпләргә мөмкин. Һәр хәлдә, был проблема менән ныҡлап шөғөлләнгән төркиәтсе-компаративистар әлеге ваҡытта сыуаш телен булғар төрки телдәре төркөмөнөң берҙән-бер тере теле тип таный. 1970 йылда Н. И. Егоров яҙып алған һуңғы легендаға ярашлы, сыуаш халҡы Сувар батыр тоҡомо. Ул Болғар менән бергә диңгеҙҙә кәмәлә йөҙөп барған принцесса Хантесланы күрә. Болгар кәмәне һайлай, ә Сувар кәмәлә булғанды һайлай^[32]. Икенсе гипотеза буйынса сыуаштар — савирҙар ырыу-ҡәбилә берләшмәһе вариҫтары, улар төньяҡҡа күсеп киткәндәр. Ибн-Фаҙлан хәбәр итеүенсә, улар суваз исеме менән билдәле һәм Алмуш бойороғо буйынса 922 йылда башҡа суварҙар менән бергә исламды ҡабул итеүҙән баш тарта һәм улар, үҙ башлығы Вираг менән урманға китеп, буласаҡ сыуаш халҡының формалашыуына нигеҙ һала^[32][33][34].

Башҡорттар^[35] — төрки телле милләт, Башҡортостан Республикаһының һәм шул уҡ исемдәге тарихи-география өлкәнең төп халҡы^[36]. Республиканан тыш башҡорттар үҙҙәренең тарихи йәшәйеш төбәктәре булған Силәбе, Ырымбур, Свердловск, Ҡурған, Һамар, Һарытау өлкәләрендә, шулай уҡ Татарстан Республикаһында һәм Пермь крайында күпләп көн итә. Бынан тыш башҡорттар Рәсәй Федерацияһының бөтә биләмәләрендә лә, Яҡын һәм Алыҫ сит илдәрҙә лә бар.

2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Рәсәй Федерацияһында 1 584 554 башҡорт йәшәй, шуларҙың 1 172 287-һе — Башҡортостан Республикаһында. Башҡорт теле Алтай ғаиләһе төрки төркөмөнөң көнбайыш тармағына инә, тармаҡланған диалект структураһы бар. Дин тотҡан башҡорттар — мосолман-сөнниҙәр.

Башҡорт ҡәбиләләренең формалашыу тарихында ете тарихи-этнографик ҡатлам айырыла^[37]:

1. боронғо башҡорт (бөрйән, уран, үҫәргән һ.б.),
2. иртә фин-уғыр-самодий (һыҙғы, терһәк, ыуаныш, өпәй һ.б.),
3. болғар-мадъяр (бүләр, танып, йәнәй юрматы һ.б.),
4. уғыҙ-ҡыпсаҡ (әйле һ.б.),
5. ҡыпсаҡ (ҡаңлы, ҡошсо, ҡыпсаҡ, мең, табын, тиләү, гәрәй һ.б.),
6. нуғай (ноғай бөрйән, нуғай-Юрматы һ.б.),
7. Волга-Урал төбәге һәм Урта Азия халыҡтары менән этник аралашыуға бәйле ҡатлам (ҡаҙаҡтар, мишәрҙәр, татарҙар һ.б.)

Нуғайҙар, нуғайҙар — Төньяҡ Кавказда, Түбәнге Волга буйының көньяғында, Ҡырымда, шулай уҡ Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйында (XIX быуат уртаһына тиклем), Волга һәм Яйыҡ (Урал) араһындағы далаларҙа (XVI быуат уртаһына тиклем) һәм хәҙерге Ҡаҙағстандың көнбайышында йәшәгән төрки халыҡ (XVI быуат аҙағына тиклем — XVI быуат башына тиклем: төньяҡ-көнсығышта — Көнбайыш-Себер уйһыулығына, төньяҡ-көнбайышта күскенселәре Ҡаҙан ханлығына, көньяҡ-көнбайышта — Арал диңгеҙе районына һәм Каспий диңгеҙенең төньяғына тиклем барып етәләр.

Киң таралған гипотезаға ярашлы, хәҙерге яҡуттарҙың ата-бабалары булып Байкал аръяғына XIV быуатҡа тиклем йәшәгән ҡурыҡан^[38] һун сығышлы күсмә төркөм тора. Ҡурыҡандар, үҙ сиратында, Байкал күленә районына Йәнәсәй йылғаһы аръяғынан килгән^[39][40][41].

Алтайҙар — Алтайҙың төп халҡы. Улар ҙа телеуттар, теленгиттар, ҡумандылар һәм тубалар кеүек этник төркөмдәрҙе үҙ эсенә ала. Әлеге ваҡытта башлыса Алтай Республикаһында йәшәйҙәр.

XVI—XIX быуаттарҙа Урта Азия төрки халҡы

Урта быуаттар һәм ренессанс дәүерендә Кавказдағы төрки дәүләттәр

Ҡытайҙың төрки халыҡтары

Мәҙәниәт һәм донъяға ҡараш

Төрки ҡәбиләләр һәм ырыуҙар

Хәҙерге төрки халыҡтар

Төрки халыҡтарҙың таралыуы

Донъяла һөйләшеүселәр һаны буйынса төрки телдәр

Төрки дәүләттәре ойошмаһы илдәре флагы

Төрки халыҡтар исемлеге халыҡ иҫәбе кәмеү тәртибендә төҙөлгән. Халыҡтың милли-дәүләт берәмектәренә уның милли теле рәсми статусына эйә булғандар ғына ҡарай. билдәле бер этник төркөм өсөн традицион булған диндәр кенә атала.

Төрки халыҡтарҙың һаны, милли-дәүләт берәмектәре һәм дине

Халыҡ атамаһы	Баһалау иҫәбе	Милли-дәүләт берәмектәре	Дине
Төрөктәр	67,6 млн[42]	Төркиә;  Кипр Республикаһы; Ҡалып:Флагификация/ТРСК	Ислам (суннизм), алавизм, алевизм
Үзбәктәр	35,3 млн[43]	Үзбәкстан	Ислам (суннизм)
Әзербайжандар	29,8 млн[44]	Әзербайжан, шул иҫәптән Нахичеван Автономиялы Республикаһы;  Дағстан (Россия);  Иран, шул иҫәптән Көнбайыш Әзербайжан, Көнсығыш Әзербайжан, Ардебиль, Зенджан	Ислам (шиизм, суннизм)
Ҡаҙаҡтар	16,5 млн[45]	Ҡаҙағстан; Или-Ҡаҙаҡ автономлы округы, Баркёль-Ҡаҙаҡ автономлы өйәҙе, Моры-Ҡаҙаҡ автономлы өйәҙе, Аксай-Ҡаҙаҡ автономлы өйәҙ (Ҡытай)	Ислам (суннизм)
Уйғырҙар	12,9 млн[46]	Синьцзян-Уйғыр автономиялы районы (Ҡытай)	Ислам (суннизм)
Төркмәндәр	8 млн[47]	Төркмәнстан	Ислам (суннизм)
Татарҙар	6,8 млн[48]	Татарстан (Россия) Дацюань-Татар милли волосы (Ҡытай)	Ислам (суннизм), православие
Ҡырғыҙҙар	6 млн[49]	Ҡырғыҙстан; Ҡыҙылһыу-Ҡырғыҙ автономлы округы (Ҡытай)	Ислам (суннизм)
Башҡорттар	2 млн[50]	Башҡортостан (Россия)	Ислам (суннизм)
Ҡашҡайҙар	1,7 млн	нет	Ислам (шиизм)
Сыуаштар	1,5 млн[51]	Сыуашстан (Россия)	православие
Хөрәсән төркиҙәре	1 млн	нет	Ислам (шиизм)
Ҡарағалпаҡтар	836,6 мең[52]	Ҡарағалпаҡстан (Үзбәкстан)	Ислам (суннизм)
Ҡумыҡтар	565 830 (2021).[53]	Дағстан,  Төньяҡ Осетия — Алания,  Чечня (Россия)	Ислам (суннизм)
Ҡырым татарҙары	500 мең — 5 млн[54][55]	Ҡалып:Флагификация/Автономная Республика Крым[56]	Ислам (суннизм)
Сахалар	500,8 мең[57]	Саха Республикаһы (Россия)	православие, шаманлыҡ, тәңреселек
Афшарҙар	350 мең	нет	Ислам (шиизм), Ислам (суннизм)
Ҡарасайҙар	346 мең[58]	Ҡарасәй-Черкес Республикаһы (Россия)	Ислам (суннизм)
Тывалар	273,1 мең[59][60]	Тыва (Россия)	Тибет буддизмы, шаманлыҡ
Ғағауздар	177,1 мең[61]	Гагаузия (Молдавия)	православие
Балҡарҙар	112,9 мең[62]	Кабардино-Балкария (Рәсәй)	Ислам (суннизм)
Нуғайҙар	210 мең — 4 млн	Дағстан  Ҡарасәй-Черкес Республикаһы (Рәсәй), (Румыния), (Төркиә)	Ислам (суннизм)
Саларҙар	104,5 мең	Сюньхуа-Салар автономлы өйәҙе, Цзишишань-Баоань-Дунсян-Салар автономиялы өйәҙе (Ҡытай)	Ислам (суннизм), тибет буддизмы
Хакастар	75 мең	Хаҡас Республикаһы (Россия)	православие, шаманлыҡ, тәңреселек
Алтайҙар	70,8 мең	Алтай Республикаһы (Россия)	Бурханизм, шаманлыҡ, православие)
Һалаҫтар	42 мең	юҡ	Ислам (шиизм)
Эйну	30 мең(?)	юҡ	Алевизм
Һары уйғырҙар	13,7 мең	Сунань-Югурский автономиялы өйәҙе (Ҡытай)	Тибет буддизмы, шаманлыҡ
Долгандар	13 мең	Таймыр Долган-Ненец районы (Рәсәй)	Тәңреселек, шаманлыҡ, православие
Хотондар	11 тыс.	юҡ	Ислам (суннизм), тибет буддизмы
Шорҙар	8 тыс.	юҡ	православие, тәңреселек, шаманлыҡ
Ҡумандылар	2,9 мең	юҡ	православие, шаманлыҡ, тәңреселек
Телеуттар	2,7 мең	юҡ	православие, шаманлыҡ, тәңреселек
Ҡарайымдар	2 мең	юҡ	Караимизм
Фуюй ҡырғыҙҙары	1,2 мең	юҡ	Ислам (суннизм)
Ҡырымсаҡтар	1 мең	юҡ	Иудаизм
Тофалар	800 кеше	юҡ	Шаманлыҡ, православие
Чулымдар	355 кеше	юҡ	православие
Цаатандар	282 кеше	юҡ	Шаманлыҡ, тибет буддизмы
Или-төркиҙәр	177 кеше	юҡ	Ислам (суннизм)

Иҫкәрмәләр

1. Bayazit Yunusbayev, Mait Metspalu, Ene Metspalu, Albert Valeev, Sergei Litvinov The Genetic Legacy of the Expansion of Turkic-Speaking Nomads across Eurasia (инг.) // PLOS Genetics. — 2015-04-21. — В. 4. — Т. 11. — С. e1005068. — ISSN 1553-7404. — DOI:10.1371/journal.pgen.1005068
2. Л. А. Мандринина, В. В. Рыкова, Т. В. Бусыгина, Н. А. Балуткина Информационное сопровождение проблемы «Тюркские народы Сибири»: база данных и библиографический указатель (рус.) // Труды ГПНТБ СО РАН. — 2022-06-10. — В. 2. — Т. 0. — С. 70–80. — ISSN 2712-7915. — DOI:10.20913/2618-7515-2022-2-70-80
3. Ҡалып:Turkey
4. Постоянного население по национальным и / или этническим группам, городскому / сельскому месту жительства  (билдәһеҙ). КПортал открытых данных Республики Узбекистан. Дата обращения: 1 ноябрь 2021. Архивировано 2 апрель 2023 года.
5. Оценки численности иранских азербайджанцев, приводимые в тех или иных источниках, могут значительно различаться — от 25 до 35 млн. См., например: Архивная копия от 13 ноябрь 2012 на Wayback Machine, [Timothy L. Gall, Editor in Chief. Azerbaijan. In: Worldmark Encyclopedia of the Nations / Mary Rose Bonk. — Eleventh Edition. — Farmington Hills, MI, USA: The Gale Group, Inc., 2004. — С. 34—35. — 802 с. — ISBN ISBN 0-7876-7330-7. — ISBN ISBN 0-7876-7331-5.], Looklex Encyclopaedia Архивная копия от 3 март 2016 на Wayback Machine, Iranian.com Архивная копия от 4 июнь 2011 на Wayback Machine, «Ethnologue» Report for Azerbaijani Language Архивная копия от 13 февраль 2013 на Wayback Machine, UNPO information on Southern Azerbaijan Архивная копия от 3 июнь 2010 на Wayback Machine, Jamestown Foundation Архивная копия от 9 август 2011 на Wayback Machine, The World Factbook: Ethnic groups by country (CIA) Архивная копия от 16 ноябрь 2018 на Wayback Machine
6. Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2021 года  (билдәһеҙ). Комитет по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан. Дата обращения: 1 май 2021. Архивировано 2 май 2021 года.
7. ВПН-2010  (билдәһеҙ). Дата обращения: 15 август 2015. Архивировано 15 март 2013 года.
8. Гумилёв Л. Н. Древние тюрки Архивная копия от 2 май 2012 на Wayback Machine
9. Azerbaijan Republic | Population by ethnic groups Архивная копия от 15 сентябрь 2018 на Wayback Machine stat.gov.az (инг.)
10. [http://stat.kg/media/publicationarchive/44510d56-a996-40dd-8ed9-e5a448888c00.pdf Кыргызстан цифраларда/ Кыргызстан в цифрах]  (билдәһеҙ). Дата обращения: 1 декабрь 2022. Архивировано 2 апрель 2023 года.
11. David L. Phillips. Chapter 11. A War Within a War, page 112. // Losing Iraq: Inside the Postwar Reconstruction Fiasco Архивная копия от 4 март 2016 на Wayback Machine Reprinted edition. Hardcover first published in 2005 by Westview Press. New York: Basic Books, 2014, 304 pages. ISBN 9780786736201

    Оригинал текст  (инг.)  

    Behind the Arabs and the Kurds, Turkmen are the third-largest ethnic group in Iraq. The ITF claim Turkmen represent 12 percent of Iraq's population. In response, the Kurds point to the 1997 census which showed that there were only 600,000 Turkmen.
12. Научно-редакционный совет, председатель Чубарьян А. О. Научный редактор Л. М. Минц. Иллюстрированная энциклопедия «Руссика». 2007.(недоступная ссылка) ISBN 978-5-373-00654-5
13. Тавадов Г. Т. Этнология. Учебник для вузов. — М.: Проект, 2002. — 352 с. — С. 106.
14. Этнопсихологический словарь. / Под ред. В. Г. Крысько, Д. И. Фельдштейна. — М.: МПСИ, 1999. — ISBN 5-89502-058-5
15. Ахатов Г. Х.. Диалект западносибирских татар. Уфа, 1963, 195 с.
16. Akar, Metin (1993), "«Fas Arapçasında Osmanlı Türkçesinden Alınmış Kelimeler»", Türklük Araştırmaları Dergisi Т. 7: 94–95
17. Kultegin’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG 2011 йыл 18 август архивланған. Khöshöö Tsaidam Monuments
18. Bilge Kagan’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG 2014 йыл 6 октябрь архивланған. Khöshöö Tsaidam Monuments
19. Tonyukuk’s Memorial Complex, TÜRIK BITIG 2011 йыл 9 октябрь архивланған. Bain Tsokto Monument
20. Tarihte Türk devletleri, Volume 1. 2020 йыл 18 август архивланған. Ankara Üniversitesi Basımevi, 1987. page 1.
21. Moše Weinfeld. Social Justice in Ancient Israel and in the Ancient Near East. 2020 йыл 18 август архивланған. 1995. page 66: «For the concept of durgu | duruggu and its connection to piY (in its meaning „origin“), see H. Tadmor, (above n. 25), p. 28, n.»
22. Акишев К. История Казахстана, 1996 (1 том). С. 296
23. В начале четвертого года царствования Юстина в Византию прибыло посольство от турок. (Менандр. Отрывок 18)
24. 新亞研究所 – 典籍資料庫  (билдәһеҙ). Дата обращения: 18 март 2015. Архивировано 21 февраль 2014 года.
25. Бартольд В. В. Тюрки: Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии (печатается по изданию: академик В. В. Бартольд, «Сочинения», т. V. Издательство «Наука», Главная редакция Восточной литературы, М., 1968) / Р. Соболева. — 1-е. — Алматы: Жалын, 1998. — С. 23. — 193 с. — ISBN 5-610-01145-0.
26. Кононов А. Н. Опыт анализа термина тÿрк // Советская этнография. — 1949. — № 1. — С. 40—47.
27. Махмуд аль-Кашгари. Турк (Диван лугат ат-турк)  (билдәһеҙ).
28. Древнетюркский словарь. — Л.: Наука, 1969. — С. 599.
29. TÜRIK BITIG  (билдәһеҙ). Дата обращения: 23 декабрь 2016. Архивировано 7 декабрь 2015 года.
30. Древние тюркские языки 2016 йыл 19 декабрь архивланған., 2004 — Кормушин И. В. (С.7 2017 йыл 11 февраль архивланған.)
31. Еремеев Д. Е. «Тюрк» — этноним иранского происхождения? (К проблеме этногенеза древних тюрков) 2017 йыл 8 ғинуар архивланған. // Советская этнография. — 1990. — № 3. — С. 129—135.
32. Димитриев В. Д. Чувашские исторические предания: Очерки истории чувашского народа с древних времен до середины XIX века. / Второе, дополненное издание. — Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1993.
33. Димитриев В. Д. Чувашские исторические предания. Часть 1. О жизни и борьбе народа с древних времен до середины XVI века. — Чебоксары: Чувашское книжное издательство, 1983. — 111 с.
34. Чуваши: этническая история и традиционная культура Иванов В. П., Николаев В. В., Димитриев В. Д. 1. Прародина Чувашей.
35. Ҡалып:Башкирская энциклопедия
36. Бикбулатов Н. В., Мурзабулатов М. В. Төрки халыҡтар // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
37. Племя  (билдәһеҙ). Дата обращения: 4 июнь 2020. Архивировано из оригинала 24 декабрь 2019 года.
38. Курыканы  (урыҫ). ИРКИПЕДИЯ - портал Иркутской области: знания и новости. Дата обращения: 4 август 2018. Архивировано 4 август 2018 года.
39. Происхождение якутов 2015 йыл 7 июль архивланған.
40. V.A. Stepanov «Origin of Sakha: Analysis of Y-chromosome Haplotypes» 2015 йыл 9 декабрь архивланған. Molecular Biology, 2008, Volume 42, No 2, p. 226—237,2008
41. V.A. Stepanov «Origin of Sakha: Analysis of Y-chromosome Haplotypes» — Атлас курыканской миграции  (билдәһеҙ). Дата обращения: 1 сентябрь 2019. Архивировано 22 декабрь 2015 года.
42. Turkish :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 июнь 2016. Архивировано 14 сентябрь 2016 года.
43. Uzbek :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 июнь 2016. Архивировано 14 сентябрь 2016 года.
44. Azerbaijani :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 1 сентябрь 2016. Архивировано 30 июль 2019 года.
45. Kazakh :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 12 июнь 2016. Архивировано 14 сентябрь 2016 года.
46. Uyghur :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 19 июнь 2016. Архивировано 19 июнь 2016 года.
47. Turkmen :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 19 июнь 2016. Архивировано 16 сентябрь 2016 года.
48. Joshua Project — Tatar Ethnic People in all Countries  (билдәһеҙ). Дата обращения: 2 август 2018. Архивировано 4 апрель 2012 года.
49. Численность населения Кыргызской Республики по национальностям 2009—2015 годов  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 июнь 2016. Архивировано 13 ноябрь 2015 года.
50. Bashkir :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 10 июль 2016. Архивировано 19 сентябрь 2016 года.
51. Chuvash :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 10 июль 2016. Архивировано 9 март 2016 года.
52. Karakalpak :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 10 июль 2016. Архивировано 2 май 2016 года.
53. Kumuk :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 28 декабрь 2016. Архивировано 28 декабрь 2016 года.
54. Мусафирова, О. «Мустафа, сынок, прошу тебя — прекрати…» 2015 йыл 15 февраль архивланған. // Новая газета.
55. Около 500 тыс. в странах бывшего СССР, Румынии и Болгарии, и от 100 тыс. до нескольких сот тысяч в Турции. Статистика по национальному составу населения в Турции не публикуется, поэтому точные данные неизвестны.
56. Согласно законодательству Украины и документам ООН — Автономная Республика Крым (Украина). С 2014 г. фактически присоединена к России, согласно её законодательству — Республика Крым.
57. Yakut :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 ноябрь 2016. Архивировано 20 ноябрь 2016 года.
58. Karacay-balkar :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 28 декабрь 2016. Архивировано 28 декабрь 2016 года.
59. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Национальный состав населения Российской Федерации  (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 ғинуар 2018. Архивировано 23 декабрь 2021 года.
60. Перепись населения Монголии 2010 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 22 ғинуар 2018. Архивировано 25 октябрь 2013 года.
61. Gagauz :: Joshua Project  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 ноябрь 2016. Архивировано 5 май 2020 года.
62. Окончательные итоги Всероссийской переписи населения 2010 года  (билдәһеҙ). Дата обращения: 1 февраль 2017. Архивировано 7 ғинуар 2019 года.
63. Sasanian Seals and Sealings, Rika Gyselen, Peeters Publishers, 2007, p.1 Архивная копия от 16 ғинуар 2022 на Wayback Machine
64. "Contained within a clay urn were a gold bracteate with the portrait of a ruler, three early drachms of the Turk-Shahis (Type 236, one of which is countermarked), and a countermarked drachm of the Sasanian king Khusro II dating from year 37 of his reign (= 626/7). The two countermarks on Khusro 's drachm prove that the urn could only have been deposited after 689" (2014) «From the Sasanians to the Huns New Numismatic Evidence from the Hindu Kush». The Numismatic Chronicle 174: 282–285. ISSN 0078-2696.
65. Методические рекомендации по подготовке школьников к ЕНТ по истории Казахстана / Локотинова О. С. Гребенюк Ю. П. — Алматы: «Институт повышение квалификации и переподготовки кадров системы образования», 2007. — С. 15. — 70 с.

Әҙәбиәт

• Тюрки // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Тюрко-татары // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Ахатов Г. Х. Об этногенезе западно-сибирских татар // Вопросы диалектологии тюркских языков. — Казань: Издательство Казанского университета, 1960.
• Бравин Н. З. Указатель племенных имен к статье Н. И. Аристова: "Заметки об этническом составе тюркских племен и сведения и их численности". — СПб.: Типо-лит. Герольд, 1903. — С. 32.
• Гумилёв Л. Н. История народа хунну
• Гумилёв Л. Н. Древние тюрки 2011 йыл 26 октябрь архивланған.
• Мингазов Ш. Доисторические тюрки
• Безертинов Р. Древнетюркское мировоззрение «Тэнгрианство»
• Безертинов Р. Тюрко-татарские имена 2007 йыл 7 ноябрь архивланған.
• Файзрахманов Г. Л. Древние тюрки в Сибири и Центральной Азии 2011 йыл 26 октябрь архивланған.
• Закиев М. З. Происхождение тюрок и татар.— М.: Инсан, 2002. — 496 с. — ISBN 5-85840-317-4
• Войтов В. Е. Древнетюркский пантеон и модель мироздания в культово-поминальных памятниках Монголии VI—VIII веков. — М., 1996.
• Тюркские народы Восточной Сибири / сост. Д. А. Функ; отв. ред.: Д. А. Функ, Н. А. Алексеев ; Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН. — М.: Наука, 2008. — 422 с. — (Народы и культуры). — ISBN 978-5-02-035988-8
• Аяган Б. Г. Тюркские народы: энциклопедический справочник. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2004. — 382 с.:ил. — ISBN 9965-9389-6-2
• Тюркские народы Сибири / Отв. ред. Д. А. Функ, Н. А. Томилов; Ин-т этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая РАН; Омский филиал Института археологии и этнографии СО РАН. — М.: Наука, 2006. — 678 с. — (Народы и культуры). — ISBN 5-02-033999-7
• Тюркские народы Крыма: Караимы. Крымские татары. Крымчаки / Отв. ред. С. Я. Козлов, Л. В. Чижова. — М., 2003. — 459 с. — (Народы и культуры). — ISBN 5-02-008853-6
• Кляшторный С. Г. Древнетюркская надпись на каменном изваянии из Чойрэна // СНВ. Вып. XXII. М.: 1980. С. 90—102.
• Кляшторный С. Г. Версия древнетюркской генеалогической легенды у Ал-Бируни // Средневековый Восток. История. Культура. Источниковедение. М., 1980
• Савинов Д. Г. Антропоморфные изваяния и вопрос о ранних тюрко-кыргызских связях // Тюркологический сборник 1977. М., 1981
• Кляшторный С. Г., Савинов Д. Г. Степные империи древней Евразии. СПб: 2005
• (2010) «The Kidarites, the numismatic evidence». Coins, Art and Chronology II: 91–146.

• Тюрки / И. Л. Кызласов // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 621—622. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.
• Гаркавец А. Н. Codex Cumanicus: Половецкие молитвы, гимны и загадки XIII—XIV веков // Кыпчакское письменное наследие. — Алматы: КАСЕАН; Баур, 2007. — Т. II. — С. 63—120.
• Еремеев Д. Е. Этногенез турок: (Происхождение и основные этапы этн. истории). — М.: Наука, 1971. — 272 с.

Һылтанмалар

• Древнетюркский словарь
• Тексты и варианты киргизского эпоса «Манас». Исследования. Исторические, лингвистические и философские аспекты эпоса. «Малый эпос» киргизов. Киргизский фольклор. Сказки, предания, обычаи