Танып һөйләше

Танып һөйләше — башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш (көнбайыш) диалекты һөйләштәренең береһе.

Танып һөйләше
Илдәр	Рәсәй Федерацияһы
Регионы	Башҡортостан Республикаһының Балтас районы, Бөрө районы, Борай районы, Мишкә районы һәм Тәтешле районы, шулай уҡ өлөшләтә Асҡын районы һәм Дүртөйлө райондары
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Алтай телдәре (бәхәсле) Төрки телдәре
Әлифба	кириллица
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Таралыу ареалы 

Танып һөйләше Башҡортостан Республикаһының Балтас, Бөрө, Борай, Мишкә, Тәтешле территорияларында , шулай уҡ өлөшләтә Асҡын һәм Дүртөйлө райондарында таралған. Ирәкте, ҡаңлы, таҙлар һәм танып^[1] ырыуы башҡорттары танып һөйләшендә аралаша.

Өйрәнеү тарихы һәм төркөмләү (классификация)

1933 йылда ғалимдар Яңауыл районы (Башҡортостандың хәҙерге  — Яңауыл һәм Тәтешле райондары), ә 1934 йыда — Башҡорт АССР-ы Ҡариҙел районы (хәҙерге — Башҡортостан Республикаһының Асҡын һәм Ҡариҙел райондары)^[2] тораҡ пункттарында диалектологик материал йыйып анализлаған. Был мәғлүмәт урындағы һөйләштәрҙе башҡорт һөйләше^[3] тип аныҡларға ярҙам иткән. 1940 йылда диалектологтар конференцияһында башҡорт теленең өс диалекты^[4] бар тигән фараз тәҡдим ителгән

1954 йылда Башҡорт АССР-ы Асҡын, Балтас, Борай һәм Яңауыл райондарына Т. Ғ. Байышев етәкселегендәге фәнни экспедиция ойошторолған. Был экспедиция материалдары телсе-ғалим Т. Ғ. Байышевтың «Башҡорт  диалекттарының әҙәби телгә мөнәсәбәте»^[5] монографияһында файҙаланылған һәм унда төньяҡ-көнбайыш тел  ареалы ике зонаға бүленгән:

• «с диалекты» — [с] өнөнөң  башҡорт әҙәби телендәге өс өнгә — [с], [ҫ] һәм [һ] өндәренә - тап килеүе.
• «ҙ диалекты» — [ҙ] өнөнөң башҡорт әҙәби телендәгенә ҡарағанда ла нығынған һәм киң ҡулланылышы.

1960—1980 йылдарҙа төньяҡ-көнсығыш башҡорттарҙың йәнле һөйләү телен өйрәнеү һөҙөмтәһе булып, «Башҡорт һөйләштәре һүҙлеге. Көнбайыш диалект»^[6] һәм телсе-ғалим С. Ф. Миржанованың «Башҡорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалект диалекты»^[7] монографияһы донъя күрә. 2008 йылда диалектолог 3. Ф. Зәйнәшева «Башҡорт теле танып һөйләшенең тел үҙенсәлектәре» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлап, танып һөйләшенең, икенсе ҡыпсаҡлашыу кисермәгәнлеген һәм шуның арҡаһында бик күп архаик формаларҙы һаҡлап ҡалғанлығын дәлилләп, боронғо башҡорт теленән баш алыуын раҫлаған, шулай уҡ был һөйләш башҡорт теле көнсығыш диалектының әй һөйләше  һәм көньяҡ диалектының дим һөйләше менән тығыҙ бәйләнгән^[8].

Лингвистик характеристикаһы

Фонетикаһы

Танып һөйләшенең билдәләүсе үҙенсәлеге булып:

• [ҫ] һәм [һ] өндәрен ҡулланыу урынына дөйөм төрки [с] өнөнөң һаҡланыуы: диал. кай[с]ы — әҙәби ҡай[һ]ы (который), диал. и[с]ке — әҙәби и[ҫ]ке (старый) һ.б.
• ғәрәп теленән ингән һүҙҙәрҙә  [һ] тартынҡыһының төшөп ҡалыуы: диал. []ауа — әҙәби [һ]ауа (воздух) һ.б.
• һүҙ башында [й] урынына нәҙек [ж] тартынҡыһын ҡулланыу: диал. [жа]урын — әҙәби «[я]урын» (плечо) һ.б.
• [өй] бәйләнешенең  [ү]-гә күсеүе: диал. [ү]рәнеү — әҙәби [өй]рәнеү (учиться), диал. [ү]рдәк — әҙәби [өй]рәк (утка) һ.б.
• [ай], [ый], [ау], [еү] дифтонгтарының монофтонгизлашыуы: диал. ка[ч]ы — әҙәби ҡ[ай]сы (ножницы), диал. к[ү]әт — әҙәби ҡ[еү]әт (мощь) һ.б.; бынан тыш, ҡайһы бер һүҙҙәрҙә монофтонгизлашыуҙың кире күренеше күҙәтелә: диал. ҡыйлану — әҙәби ҡыланыу (представляться), диал. нейә — әҙәби ниңә (почему), диал. мейә — әҙәби миңә (мне) һ.б.

Шулай уҡ, һөйләштә дөйөм төрки [с] һәм [ч] өндәрен спорадик файҙаланғанда, үҙенсәлекле [с’] өнө ҡулланыла: диал. ө[с’] — әҙәби ө[с] (три), диал. [с’]ит — әҙәби [с]ит (чужой), диал. [с’]ә[с’]еү — әҙәби [с]ә[с]еү (посев) һ.б.^[8]

Һөйләштә [ҙ] тартынҡыһын әйтеү билдәләнгән: диал. а[ҙ]ау теш — әҙәби а[ҙ]ау теш (коренной зуб), диал. тәр[ҙ]ә — әҙәби тә[ҙ]рә (окно) һ.б.^[9]

Грамматикаһы

Һөйләштә килеш ялғауҙарын ҡулланыуҙа әҙәби телдән ҡайһы бер айырымлыҡтар күҙәтелә^[8].

Танып һөйләшендә һүҙҙәрҙе килеш менән үҙгәртеү
Төп	мин (я)	син (ты)	ул (он)	бодай (пшеница)	кеше (человек)
Эйәлек	минең	синең/синен	аның	бодайның	кешенең
Төбәү	миңә/мейә/мейәргә	сиңә/сиә/сиәргә	аңа/аңар/аңарга	бодайга	кешегә
Төшөм	мине	сине	аны	бодайны	кешене
Урын-ваҡыт	миндә/миәрдә	синдә/сиәрдә	анда/аңарда	бодайда	кешедә
Сығанаҡ	минән/миәрдән	синән/сиәрдән	анан/аңардан	бодайдан	кешедән

Танып һөйләшендә исемдәр яһалышы һүҙ яһаусы аффикстар күплеге менән ҡылыҡһырлана, шулар араһында продуктлылығы менән айырылғаны: -лык/-лек, -нык/-нек, -дык/-дек, -тык/-тек аффикстары. Ә -шык/-чек аффиксы продуктив түгел һәм физик етешһеҙлекте аңлатҡан мәғәнәгә эйә исем һәм сифат барлыҡҡа килтерә^[8]. .

Лексикаһы

Башҡорт теленең танып һөйләшендә нигеҙҙә хәҙерге әҙәби тел менән дөйөм һүҙҙәр ҡулланыла, шул уҡ ваҡытта һөйләш байтаҡ  лексик, семантик диалектизмдарға һәм үҙләштерелгән лексикаға (ғәрәп, рус, фарсы һ.б. телдәрҙән) эйә^[8].

Танып һөйләше лексиканың бөтөн ҡатламдары кимәлендә южного диалекта башҡорт теленең көньяҡ диалекты һөйләштәренә бәйләнгән^[10].

Иҫкәрмәләр

1. Башҡорт диалектологияһы, 2012, с. 192
2. Научный отчёт диалектологической экспедиции 1954 года, 2008, с. 28—30
3. Научный отчёт диалектологической экспедиции 1954 года, 2008, с. 299
4. Миржанова С. Ф., 2006, с. 12
5. Баишев Т. Г. Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку/ под ред. Н. К. Дмитриева. — М., 1955. — 112 с.
6. Словарь башкирских говоров. Западный диалект. Т. 3. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1987.  (баш.)(баш.)
7. Миржанова С. Ф. Северо-западный диалект башкирского языка (формирование и современное состояние): монография. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1991. — 296 с. — ISBN 5-295-00642-5.
8. Зайнашева З. Ф. Языковые особенности таныпского говора башкирского языка. Автореферат диссертации кандидата филологических наук. — Уфа, 2008.
9. Миржанова С. Ф., 2006, с. 89
10. Миржанова С. Ф., 2006, с. 120

Әҙәбиәт

• Баишев Тагир Галлямович (Баишев Т. Г.). Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку/ под ред. Н. К. Дмитриева. — М., 1955. — 112 с.
• Гильманова С. Г. Термины родства в северо-западном ареале башкирского языка // Исследования и материалы по башкирской диалектологии. — Уфа: ИИЯЛ БФАН СССР, 1981. — С. 50.
• Диалект северо-западный. // Башкирская энциклопедия. В 7 т. Т. 2: В—Ж. — Уфа, 2006. — С. 474—475.
• Диалектологический атлас башкирского языка. — Уфа: Гилем, 2005. — 234 с.
• Диалектологический словарь башкирского языка. — Уфа: Китап, 2002. — 432 с. — ISBN 5-295-03104-7. (баш.)(баш.)
• Дильмухаметов М. И. Говор среднеуральских башкир. — Уфа: Гилем, 2006. — 191 с.
• История башкирского литературного языка./ Ишбердин Эрнст Файзрахманович (Э. Ф. Ишбердин), Галяутдинов Ишмухамет Гильмутдинович (И. Г. Галяутдинов), Халикова Раиса Халиловна (Р. Х. Халикова). — Уфа: Башк. изд-во «Китап», 1993. — 320 с. — ISBN 5-295-02098-3. (баш.)
• Зайнашева 3. Ф. Таныпский говор северо-западного диалекта башкирского языка // Башкирская филология достижения, актуальные проблемы. — Уфа, 2005. — С. 149—153.
• Зайнашева 3. Ф. Таныпский говор и его место в диалектной системе башкирского языка // Республиканские Киекбаевские чтения Материалы Киекбаевских чтений, посвященных известному тюркологу, выдающемуся ученому-языковеду и видному башкирскому писателю Джалилю Киекбаеву. — Стерлитамак, 2006. — С. 157—160.
• Зайнашева 3. Ф. Фонетические и морфологические особенности таныпского говора башкирского языка в историческом освещении. — Уфа: Изд-во УГАТУ, 2007. — 58 с.
• Зәйнәшева 3. Ф. Башкорт теленең төньяҡ-көнбайыш диалектының танып һөйләше // Учёные записки факультета башкирской филологии. — Уфа, 2005. — С. 128—132. (баш.)
• Зәйнәшева 3. Ф. Башкорт теленен танып һөйләшендә боронғолоҡ һыҙаттары // Башкорт филологияһының актуаль проблемалары. — Бирск, 2006. — С. 52—57. (баш.)
• Ишбулатов Нагим Хажгалиевич (Ишбулатов Н. Х.). Башҡорт теле һәм уның диалекттары. — Өфө: Китап, 2000. — 212 с. — ISBN 5-295-02659-0. (баш.)
• Максютова Нажиба Хаерзамановна (Максютова Н. Х.). Башкирские говоры, находящиеся в иноязычном окружении. — Уфа: Китап, 1996.
• Миржанова Сария Фазулловна (Миржанова С. Ф.). Северо-западный диалект башкирского языка. — Уфа: Китап, 2006. — 296 с. — ISBN 5-295-03923-4.
• Poppe N. N. Bashkir manual. Descriptive grammar and texts with a Bashkir-English glossary. — Bloomington, 1964. (инг.)
• Северо-западный диалект башкирского языка. Научный отчёт диалектологической экспедиции 1954 года. — Уфа: Гилем, 2008. — 372 с. (баш.)(баш.) (рус.)
• Словарь башкирских говоров. Западный диалект. Т. 3. — Уфа: Башк. кн. изд-во, 1987.  (баш.)
• Хөсәйенова Л. М. Башҡорт диалектологияһы. — Стәрлетамаҡ, 2011. — 155 б.  (баш.)
• Хөсәйенова Л. М. Танып һөйләшенең лексик үҙенсәлектәре // Актуальные изучения и преподавания башкирского языка и литературы: Материалы региональной научно-практической конференции, посвященной 50-летию СГПА и 100-летию Х. Давлетшиной в 2-х ч.: Ч. 2. — Стерлитамак, 2005. — С. 228—232.  (баш.)
• Хөсәйенова Л. М. Танып һөйләшенең ҡайһы бер үҙенсәлектәре // Язык и литература в политкультурном пространстве: Материалы региональной научно-практической конференции, посвященной 70-летию проф. Хабирова А. Х. Вып. 3. — Бирск, 2006. — С. 79—81.  (баш.)
• Рашит Шакур (Шәкүров Р. З.). Башҡорт диалектологияһы. — Өфө: Китап, 2012. — 250 с. (баш.)
• Юлдашев Әхнәф Әхмәт улы (Юлдашев А. А.) Северо-западный диалект башкирского языка в его отношении к литературному языку // Вопросы диалектологии тюркских языков. — Фрунзе, 1968.

Һылтанмалар

• Зайнашева З. Ф. Языковые особенности таныпского говора башкирского языка. Автореф. дис… канд. филол. наук. — Уфа, 2008.
• Зайнашева 3. Ф., Шәкүров Рәшит Закир улы (Шакуров Р. З.) О некоторых особенностях таныпского говора башкирского языка // Вестник УГАТУ, № 2 918). — Уфа, 2006. — С. 152—153.
• Рашит Шакур (Шакуров Р. З.) Диалектная система башкирского языка // Ватандаш : журнал. — 2012. — № 8. — С. 40—61. — ISSN 1683-3554.