Башҡорт теле Көнсығыш диалекты (шулай уҡ ҡыуаҡан диалекты); башҡ. көнсығыш диалекты — башҡорт теленең өс һөйләш диалектының береһе.
| башҡорт теленең Көнсығыш (ҡыуаҡан) диалекты | |
| Илдәр | |
|---|---|
| Регионы |
Башҡортостан |
| Идара итеүсе ойошма |
Рәсәй Фәндәр Академияһының Өфө ғилми үҙәге |
| Классификация | |
| Категория |
Евразия телдәре |
|
Алтай телдәре (бәхәсле)
| |
| Әлифба |
кириллица (Төрки телдәр |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 |
баш 086 |
| ISO 639-1 | |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | |
Башҡорт теленең Көнсығыш (ҡыуаҡан) диалекты Башкортостандың Әбйәлил, Баймаҡ[1], Балаҡатай, Белорет[2], Бөрйән[1], Ҡыйғы, Мәсетле, Салауат, Учалы райондарында, Силәбе өлкәһенең Арғаяш, Эткүл районы, Кәҫле районы, Ҡыҙыл районы, Ҡонашаҡ районы, Красноармейский районы, Күҫә районы, Нәзепетровский районы, Сосновский районы (Силәбе өлкәһе), Уй, Сыбаркүл һәм башҡа райондарында, Ҡорған өлкәһенең — Әлмән, Сафакүл, Щучанский райондарында, Свердловск өлкәһе|Свердловск өлкәһенең Арта районы, Красноуфимский районы, Нижнесергинский райондарында таралған[3].
Башҡорт теленең көнсығыш диалекты 6 һөйләштән тора:
- арғаяш (был һөйләш эсендә — ялан-ҡатай һөйләшсәһе)
- Асыуҙы һөйләше (учалы)
- Ҡыҙыл һөйләше (был һөйләш эсендә — Күбәләк һөйләшсәһе, ҡарағай-ҡыпсаҡ һәм бөрйән һөйләшсәләре)
- мейәс
- һалйот (салйоғот)
- Әй һөйләше (был һөйләш эсендә — дыуан-мәсетле, лағыр, лапаҫ һәм петрушка һөйләшсәләре).
Фонетика
Башҡорт теле көнсығыш диалектының фонетик үҙенсәлектәре булып:
- һүҙ яһаусы аффикстар башында, һүҙ нигеҙе [ж], [з], [л], [м], [н], [ң] өндәренә тамамланған осраҡта, [л] урынына [д] ҡулланыла: әҙәбисә «данлыҡлы» (прославленный) дан[л]ыҡлы — диал. дан[д]ыкты, әҙәбисә «елле» (иҫ киткес) ел[л]е — диал. ел[д]е һ.б.;
- һүҙ башында [т] һәм [д] фонемаларының сиратлашыуы: әҙәбисә «туғай» (луг) [т]уғай — диал. [д]уғай, әҙәбисә «тулҡын» (волна) [т]улҡын — диал. [д]улҡын һ.б.;
- [у], [ү], [ҙ], [й], [р] өндәренән һуң [л] урынына [ҙ] өндәрен ҡулланыу: әҙәбисә «йәйләү» (летовка) йәй[л]әү — диал. йәй[ҙ]әү, әҙәбисә «барлыҡ» (достаток) бар[л]ыҡ — диал. бар[ҙ]ыҡ һ.б.;
- һүҙ һуңында аффикс ҡушҡан осраҡта [л] фонемаһының төшөп ҡалыуы: әҙәбисә «ҡалһа» (если останется) ҡа[л]һа — диал. ҡаһа, әҙәбисә «килhен» (пусть приходит) ки[л]hен — диал. киhен һ.б.;
- һаңғырау тартынҡыларҙан һуң [л] урынына [т] ҡулланыу: әҙәбисә «ҡартлыҡ» (старость) ҡарт[л]ык — диал. ҡарт[т]ык, әҙәбисә «аслыҡ» (голод) ас[л]ыҡ — диал. ас[т]ыҡ һ.б.
Әй һәм мейәс һөйләштәрендә түбәндәгеләр күҙәтелә:
- [өй] өндәр ойоштормаһының [ү] һуҙынҡыһына күсеүе: әҙәбисә «өйрәк» [өй]рәк (утка) — диал. [ү]рҙәк, «һөйрәтеү» һ[өй]рәтеү (тащить) — һ[ү]рәтеү һ.б.;
- [ж] тартынҡыһын [й] урынында ҡулланыу: әҙәбисә «мәрйен» (жемчуг) мәр[й]ен — диал. мәр[ж]ен, «йәйәү» [й]әйәү (пешком) — [ж]әйәү һ.б.
- әй һөйләшендә элегерәк [й өнөн [ҙ] урынында бер-ике һүҙҙә ҡулланғандар: әҙәбисә «ҙур» (большой) [ҙ]ур — диал. [й]ур), мәҫәлән, Йүрүҙән йур+Үҙән тигәндән барлыҡҡа килгән.
- әй һөйләшендә элегерәк ҡатын-ҡыҙ исемдәрендә [г] һәм [ғ] яңғырау тартынҡыларының һаңғырауланышы күҙәтелгән: әҙәбисә «Гөлзифа» (Гульзифа) [Г]өлзифа — диал. [К]өзифа, «Гөлйемеш» (Гульемеш) [Г]өлйемеш— диал. [К]өлйемеш.
Арғаяш һөйләшендә түбәндәгеләр күҙәтелә:
- [ҙ] яңғырау тартынҡыһының һүҙ уртаһында һәм аҙағында һаңғырауланышы: әҙәбисә «ҡуҙғалаҡ» (щавель) ҡу[ҙ]ғалаҡ — диал. ҡу[ҫ]ҡалаҡ, әҙәбисә «ҡыҙ» (девушка) ҡы[ҙ] — диал. ҡы[ҫ] и т. д.;
- [ҫ] һаңғырау тартынҡыһының яңғырауланышы: әҙәбисә «аҫыл» (драгоценный) а[ҫ]ыл — диал. а[ҙ]ыл һ.б.
Һалйот һөйләшендә [һ] өнөн [ҫ] һәм [ҙ] урынында ҡулланыу: әҙәбисә «ҡыҙ» (девочка) ҡы[ҙ] — диал. ҡы[һ], әҙәбисә «баҫым» (ударение) ба[ҫ]ым — диал. ба[һ]ым һ.б.
Ҡыҙыл һөйләшендә [г] һәм [ғ] яңғырау тартынҡыларының һаңғырауланышы ҡулланыла: әҙәбисә «ғазап» (мучение) [ғ]азап — диал. [ҡ]азап, әҙәбисә «гөнаһ» (грех) [г]өнаһ — диал. [к]өнаҫ һ.б.
Грамматика
Башҡорт теленең грамматикаһы Башҡорт теленең Көнсығыш диалектының төп грамматик үҙенсәлектәре булып[4]:
- хәл ҡылымдың ҡыҫҡартылған «ап»/ «әп» (әҙәбисә «алып») формаларының «бар-», «ҡал-», «ҡас-», «ҡайт-», «сыҡ-», «бир», «ин-», «йөрө-», «кил-», «кит-», «мен-», «төш-» ҡылым нигеҙҙәре менән берләшеүе: әҙәбисә «алып барыу» (понести) — диал. «апарыу», әҙәбисә «алып китеү» (унести) — диал. «әпкитеү», әҙәбисә «алып сығыу» (вынести) — диал. «апсығыу», әҙәбисә «алып биреү» (подать) — диал. «әпиреү» һ.б.;
- һүҙ яһаусы -ҡаҡ/-кәк, -ғаҡ/гәк, -маҡ/ -мәк, -шыҡ/-шек, -тылыҡ/-телек, -дылыҡ/-делек, -ҙылыҡ/-ҙелек аффикстарының продуктивлығы: «йырмаҡ» (устье реки), «әрҙәшкәк» (скандалист), «һикелтмәк» (ухабы), «ҡыйшыҡ» (кривобокий), «һуғышҡаҡ» (драчун), «уңғандыҡ» (деловитость) һ.б.;
- ҡылымдың бойороҡ һөйкәлешенең архаик формаһын -ың/-ең аффиксы менән бәйләнештә ҡулланыу: лит. «барығыҙ» (идите) — диал. «барың» һ.б.;
- ҡылымдың инфинитив формаһын, ҡылым һәм -ҡалы/-кәле, -ғалы/-гәле, -мак/-мәк, -маҡа/-мәкә аффикстары менән бәйләнештә ҡулланыу: әҙәбисә «барырға, күрергә кәрәк» (сходить, увидеть нужно) — диал. «барғалы, күргәле кәрәк», әҙәбисә «алырға теләй» (хочет взять) — диал. «амаҡа була» һ.б.
Башҡорт диалектологияһы
- БАЙЫШЕВ Таһир Ғәлләм улы Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку. М., 1955.
- Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович , Ишбердин, Эрнст Файзрахманович. Башкирский язык // Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах / Ред. коллегия: В. Н. Ярцева (предс.), В. А. Виноградов (зам. предс.), В. М. Солнцев, Э. Р. Тенишев, А. М. Шахнарович, Е. А. Поцелуевский (отв. секр.), Г. А. Давыдова; Институт языкознания РАН. — М.: Наука, 1997. — Т. 1. — С. 173—182. — 432 с. — ISBN 5-02-011237-2.
- Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович Два века башкирского литературного языка. — Уфа: Гилем, 2000.
- Диалектологический атлас башкирского языка. — Уфа: Гилем, 2005. 234 с.
- Диалектологический словарь башкирского языка. — Уфа: Китап, 2002. — 432 с. — ISBN 5-295-03104-7. (баш.)
- Илишев И. Г. Язык и политика в многонациональном государстве. Уфа, 2000. 270 с.
- История башкирского литературного языка./ Ишбердин, Эрнст Файзрахманович, Галяутдинов, Ишмухамет Гильмутдинович, Р. Х. Халикова: Уфа, Башк. изд-во «Китап», 1993. 320 с. (баш.)
- Ишбулатов, Нагим Хажгалиевич. Башкирский язык и его диалекты. — Уфа: Китап, 2000. — 212 с. — ISBN 5-295-02659-0. (баш.)
- Максютова, Нажиба Хаерзамановна Башкирские говоры, находящиеся в иноязычном окружении. — Уфа: Китап, 1996.
- Максютова Н. Х. Материалы по лексике айских башкир //Башкирская лексика. — Уфа: Башкнигоиздат, 1966. — С.49—66.
- Максютова Н. Х. Башкирско-монгольские языковые связи (На материале салъютского говора башкирского языка) // Лингвогеография, диалектология и история языка. — Кишинев: Штиница, 1973. — С.243—246.
- Максютова, Нажиба Хаерзамановна Восточный диалект башкирского языка в сравнительно-историческом освещении. — М.: Наука, 1976. — 292 с.
- Максютова Н. Х. Формирование и современное состояние говоров восточного диалекта башкирского языка (сравнительное исследование): Автореф. дисс. д. филол. наук (10.02.06). — Баку, 1980. — 34 с.
- Миржанова, Сария Фазулловна. Северо-западный диалект башкир. — Уфа: Китап, 2006. — 296 с. — ISBN 5-295-03923-4.
- Poppe N. N. Bashkir manual. Descriptive grammar and texts with a Bashkir-English glossary. Bloomington, 1964.
- Словарь башкирских говоров. Восточный диалект. Т.1. Уфа: Башк. кн. изд-во, 1967. (баш.)
- Юлдашев, Ахнеф Ахметович. Башкирский язык // Языки Мира. Тюркские языки / Э. Р. Тенишев. — Бишкек: Кыргызстан, 1997. — 543 с. — ISBN 5-655-01214-6.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
