1501-1722 йылдарҙағы феодаль дәүләт From Wikipedia, the free encyclopedia
Сәфәүиҙәр дәүләте йәки Сәфәүиҙәр Ираны[15][16], шулай уҡ Сәфәүиҙәр Фарсыһы[17], ҡайһы берҙә Сәфәүиҙәр империяһы (әзерб. Səfəvilər dövləti; фарс. دولت صفویه; Dowlat-e Safaviyye) — Сәфәүиҙәр хакимлыҡ иткән династия исеме менән аталған, орден шәйехе Сәфәүиә Исмәғил I етәкселегендә барлыҡҡа килтерелгән ҡыҙылбаш ҡәбилә конфедерацияһы, 1501-1722 йылдарҙа йәшәгән феодаль дәүләт[18][19][20][21]. Дәүләт территорияһы хәҙерге Әзербайжан, Иран, Әрмәнстан, Грузия, Төркмәнстан, Афғанстан, Ираҡ, көнсығыш Төркиә, Кувейт, Бахрейн территорияларын, шулай уҡ Пакистандың бер өлөшөн, Үзбәкстан менән Тажикстандың көньяғын, Сүриәнен көнсығышын һәм Рәсәйҙең (Дәрбәнт) көньяғын үҙ эсенә алған. Урта быуат сығанаҡтарында дәүләт йыш ҡына Ҡыҙылбаш дәүләте (фарсы. Доулет-е Кызылбаш)[22][23][24] тип аталған.
| Сәфәүиҙәр дәүләте | |||||
| |||||
|
| |||||
 → → | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Баш ҡала | |||||
| Телдәр | |||||
| Рәсми тел |
- | ||||
| Дин |
ислам шиғыйлыҡ | ||||
| Аҡса берәмеге |
фарсы туман, ғәббәси | ||||
| Майҙаны |
3,5 миллион км² (шаһ Ғәббәс хакимлыҡ иткән осорҙа) | ||||
| Халҡы |
20 миллионға тиклем кеше | ||||
| Идара итеү формаһы |
абсолют монархия, теократия | ||||
| Династия | |||||
| Закон сығарыу власы |
Дәүләт советы | ||||
| Дәүләт башлыҡтары | |||||
 Шаханшах | |||||
| • 1501—1524 | |||||
| • 1732—1736 |
Ғәббәс III | ||||
| • 1501—? |
Мөхәммәт Зәкәриә Кужужи | ||||
| • 1729—1736 | |||||
 Сәфәүиҙәр дәүләте Викимилектә | |||||
Юғарыла әйтелгәнсә, Сәфәүиҙәр династияһы Ардебиль ҡалаһында нигеҙләнгән Сәфәүи орденының суфыйҙар нәҫеленән башлана[25]. Был курд сығышлы ҙур иран династияһы булған[26][27][28], улар йыш осраҡта төрки төркмәндәре[29], грузиндар[30], черкестар[31][32] һәм понтий гректары сановниктары менән никахҡа ингән[33], улар И рандың төрки телле халҡы йәки төркиләшкән булған[34]. Үҙҙәренең Ардебилдағы аҫаба еренән Сәфәүиҙәр Оло Иран өлкәләренә контроль булдыра һәм, шул рәүешле, төбәктең Иранға оҡшашлығын[34] һәм Буидтар осоронан башланған Иран милли дәүләтенә рәсми нигеҙ һалғанлығын раҫлай[35].
Сәфәүиҙәр XIII һәм XIV быуаттарҙа Ардебилдә Сәфәүиҙәр тәриҡәтенә нигеҙ һалған Сәфи әд-Дин тоҡомонан булған, ләкин, батшаларын шаһиншаһ тип йөрөтһәләр ҙә, уларҙы Сәсәниҙәр дәүләте дауамы тип булмай[36][37]. Скорее наоборот, тюрки все также были в господствующем положении[38]. Сәфи әд-Диндең тоҡомо Шәйех Жунейд, үҙе тирәләй ҡыҙылбаш атамаһы менән билдәле күп кенә төрки төркмәндәрҙе туплап, тыныс рухи эшмәкәрлектән баш тарта һәм орденды хәрбиләштерә. Башланғанда сөнниҙәр, синкретик һәм ортодоксаль шиғый исламын ҡабул итеп, төрки адептар йоғонтоһонда үҙгәрә
. XV һәм XVI быуаттар сигендә шәйех Жунейд Исмаил үҙе яғындағы ҡыҙылбаштар ярҙамында дәүләт дине сифатында шиғыйлыҡ булған ҙур империя төҙөй алған.
Исмаилдың яулауҙар, үҙ сиратында, әсәһе яғынан Аҡ Ҡуйлылар династияһына яҡын булғанлыҡтан, Аҡ Ҡуйлылар территорияһына дәғүәләре, шулай уҡ Сәфәүиҙәр проектында ышаныс тапҡан бик күп төрки күсмә халыҡтарҙы дәүләттең көсәйә барған үҙәкләштереүе менән шөғөлләнгән Ғосман империяһына ҡаршы тороу динамикаһы менән дан тота.
Сәфәүиҙәр хәҙерге Иран дәүләте өсөн географик нигеҙ булдырыу менән бәйле, улар булдырған дәүләт ҡайһы берҙә Иран милли дәүләтселеген тергеҙеү йәки булдырыу тип ҡабул ителә, әммә бындай ҡараш йыш ҡына дәүләт булдырыуҙа һәм уның эшмәкәрлегендә төрки элементты иғтибарһыҙ ҡалдырыу өсөн тәнҡитләнә.
Станет победителем сердара и шахиншаха гази, Не оставит Кызылбашскому шаху ни Тебриз, ни Шираз.
Muzaffer ola serdarın eya şahenşeh-i qazi, Ne Tebrizi koya Şah-i Kızılbaşa ne Şirazı[39]
.
Яңы ойошторолған дәүләттең рәсми ҡабул ителгән исеме — «Сәфәүиҙәр дәүләте» — әзерб. Səfəvilər Dövləti йәки фарс. دولت صفویه (Доула́т-е Сафавийе́)[40][41]. Теге йәки был тарихи, тарихнамә, географик, традицион, этник сәбәптәр арҡаһында, тарихи һәм заманса сығанаҡтарҙа Сәфәүиҙәр дәүләте атамаһының төрлө варианттарын осратырға мөмкин. Урта быуаттарҙағы сығанаҡтарҙа һәм XVI—XVII быуат рус документтарында[42] дәүләт йышыраҡ «Ҡыҙылбаш дәүләте»[43][44][45][46][47][48][49][50] йәки «Кызылбашия» тип аталған[51] — «Девлет-и Кызылбаш»[52], ә Сәфәүиҙәр власы таралған территориялар — «Үлкә-и Ҡыҙылбаш»[52] йәки «Мәмләкәт-и Ҡыҙылбаш»[24], ә хакимы «Падишаһ-е Ҡыҙылбаш» тип аталған[53]. Шулай уҡ XVI быуат сығанаҡтарында «Төркмән дәүләте» исемен осратырға мөмкин булған[54].
Сәфәүиҙәрҙең сығышы тураһында аныҡ ҡына мәғлүмәт юҡ. Британия шәрҡиәтсеһе Эдмунд Босуорт билдәләүенсә, Сәфәүиҙәр төрки телендә һөйләшһә лә, сығыштары буйынса улар, моғайын, курд булғандыр[55]. Ибн Баззаз тарафынан 1358 йылда «Савфат әз-сафа» китабында Сәфәүиҙәр генеалогияһында тап шулай күрһәтелгән, уға ярашлы, Сәфәүиҙәр нәҫеле Фирүз Шаһ Зарин Колах исемле курдтан башланған[56][57]. Сәфәүиҙәр тураһында монография һәм "Ислам энциклопедияһы"нда[58] «Сәфәүиҙәр» тигән мәҡәлә яҙған Роджер Сейвори әйтеүенсә, «бөгөн ғалимдар араһында V—XI быуаттарҙа уҡ Ардебиль ҡалаһында төпләнгәндер, моғайын, тигән фараз бар, сөнки Сәфәүиҙәрҙең Иран Курдистанынан булыуы тураһында консенсус бар»[59]. Ләкин икенсе версиялар ҙа бар:
[64]. "Ираника"ла «Иран халҡы» тигән мәҡәлә авторы Ричард Фрай яҙыуынса, Сәфәүиҙәр нәҫеленә әзербайжан төркиҙәре нигеҙ һалған тип яҙған[65]. Уилер Такстон да Сәфәүиҙәрҙе төрки тип иҫәпләй[66]. Иранский автор Хафез Фармаян, пишет о тюркском происхождении Сефевидов, отмечая их значительную роль в тюркизации северо-западного Ирана[67]. Иран авторы Хафез Фармаян, Сәфәүиҙәрҙең төрки сығышы тураһында яҙып, уларҙың төньяҡ-көнбайыш Иран төркиләшеүендә әһәмиәтле роль уйнауын билдәләне. Ларс Йохансон билдәләүенсә, сәфәүиҙәр теле буйынса төрки династиянан булған[68]. Америка шәрҡиәтсеһе Бернард Льюисҡа ярашлы, Сәфәүиҙәр төрки сығышлы булған һәм Анатолияның (Кесе Азия) төрки халҡына (туркомандар) таянған[69] Девид Аялон яҙғанса, Сәфәүиҙәр сығыштары буйынса фарсы түгел, ә төркиҙәр булған[70]. Исмәғил I-нең атаһы — Сәфи әд-Дин төрки йәш егете тип аталған[71]. Әзербайжан телендәге поэмаһында Сәфәүиҙәр дәүләтенә нигеҙ һалыусы — Исмәғил I үҙен төрөктәрҙең «уңышҡа иҫәп тоторлоҡ кешеһе», «пиры йәки ставкаһы» тип атаған[72]. Питер Голден билдәләүенсә, Сәфәүиҙәр тажын ҡабул итеү махсус баш кейеме кейеү йолаһына эйә ҡарабахтарҡа хас булған, ә Джон Вудс ғөмүмән, Сәфәүиҙәр идараһы Баяндур идараһының яңы сағылышы булыуын әйткән[73]. Рәсәй төркиәтсеһе һәм шәрҡиәтсеһе Василий Владимирович Бартольд Сәфәүиҙәрҙең төрки сығышлы булыуы хаҡында яҙа[74]. Сәфәүиҙәр империяһы төрки-монгол империяһы тип аталған[75]. Стефан Дейл Сәфәүиҙәрҙе Тимуридтарҙың төрки империяһы менән сағыштырған[76]. Уның әйтеүенсә, Сәфәүиҙәр — Аҡҡойонло вариҫтары[77]. М. С. Иванов Сәфәүиҙәр империяһын төрки империя тип атай[78]. Насруллаһ Фәлсәфи — иран ғалимы, Сәфәүиҙәр империяһына нигеҙ һалыусы — Исмәғил I, «иран сығышлы булыуҙы һәм телен» күрә алмаған тип раҫлай[79]. Бак-Граммонт, Ғосмандарҙың менән Сәфәүиҙәрҙең ҡара-ҡаршы тороуы — ул төрөктәр менән ирандарҙың ҡаршы тороуы түгел, сөнки Сәфәүиҙәр, хатта ғосманлыларға ҡарағанда ла — төркиҙәр, тип раҫлай[80]. Рио Жиль Сәфәүиҙәр нәҫеле — төрки тип раҫлай[81].
Роджер Сэйвори, сәфәүиҙәр төркиләшкән генә, тип иҫәпләһә лә, улар шулай уҡ туған тел булараҡ, төрөк теленә эйә булған[86], әммә, В. Минорский фекеренсә, улар, туған теле булараҡ, шулай уҡ фарсы телен дә белгән. Күп кенә тарихсылар фекеренсә, тәүге Сәфәүи шәйехтәр Ардебилдә йәшәгән[59][87] һәм уларҙың туған теле төрки теле булған[87]. Династияның ҡайһы бер вәкилдәре төрки телендә һәм фарсы телендә шиғырҙар яҙған[88][89]. Атап әйткәндә, орденға нигеҙ һалыусы Сәфи әд-Дин (1256—1334) әзербайжан иран телендә шиғырҙар ижад иткән [90], орденға нигеҙ һалыусы Сәфи әд-Дин (1256—1334) иран әзери телендә шиғырҙар яҙған — династияға нигеҙ һалыусы һәм дәүләттең беренсе шаһы, Хатаи псевдонимы аҫтында шиғырҙар яҙған Исмәғил I — әзербайжан шиғриәте классигы тип һанала[91]. Ә шаһ Ғәббәс II Тани исеме менән төрки шиғырҙар яҙған.
1301 йылда Суфый шәйехе Заһит Ғиләниҙең уҡыусыһы һәм кейәүе Сәфи әд-Дин Исхаҡ ҡайһының васыяты буйынса мөршит булып, тәүгеләрҙән булып Сәфәүиә тәриҡәтенә (орден) нигеҙ һалған[92]. Сәфи әд-Диндән һуң орден менән уның Сәфәүи булараҡ билдәле вариҫтары етәкселек итә. Сәфәүиә ордены ортодоксаль суфыйсылыҡҡа («юғары суфыйсылыҡ») нигеҙләнә һәм Сәфи ад-Диндең текстарын анализлау уның тәғлимәтенең халыҡтың белемле өлөшөнә иҫәпләнеүен күрһәтә. Сәфи әд-Дин шәриғәт ҡанундарынан тайпылмаған изге кеше тип таныла һәм замандаштары (шул иҫәптән монгол хакимдары һәм министрҙары), шулай уҡ ортодоксаль сөнниҙәрҙең киләһе быуындары, хатта Ғосман империяһының хакимдары итеп таныла. Сәфи әд-Дин шәриғәт ҡанундарынан тайпылмаған изге кеше тип таныла һәм замандаштары (шул иҫәптән Хүләкүләр монгол хакимдары һәм министрҙары), шулай уҡ ортодоксаль сөнниҙәрҙең киләһе быуыны, хатта XVI быуатта Сәфәүиҙәрҙең ажар дошманына әйләнгән Ғосман империяһының вельможалары (атаҡлы нәҫелдән сыҡҡан бай түрәләре) тарафынан хөрмәт ителгән [93]. Ардебилдә урынлашҡан ордендың Әзербайжанда, Анатолияла, Ираҡта, Ширванда меңләгән эйәрсендәре булған[94]. 1334—1391 йылдарҙа ордендың мөршиде булған Сәфи әд-Диндең улы Саҙретдин Муса осоронда Сәфәүиәнең йоғонтоһо арта ғына барған, илһанид әмирҙәре һәм аристократтар — орден мөриттәре, ә орден байлыҡтары иҫәпһеҙ-хисапһыҙ булып киткән[95]. Саҙретдин Мусанан һуң Хужа Али (1427 йылда вафат булған) һәм Шәйех Ибраһим (1447 йылда вафат булған) сәфәүи мөршите булған[96]. Ибраһим осоронда ордендың ҡеүәте хатта ата-бабалары осорона ҡарағанда ла ҙурыраҡ булған — сығанаҡтарҙан күренеүенсә, Ардебиль провинцияһында берәү ҙә уға ҡаршы әйтергә баҙнат итмәгән, ә «(уның) аш-һыуы алтын һәм көмөш һауыт-һабаларҙа тәҡдим ителгән ризыҡтар менән тулы булған; уларҙың манералары (үҙен тотоу рәүеше) ысын мәғәнәһендә королдәрҙекенсә булған»[97]. Ғосман солтандары йыл һайын «çerağ akçesi» тип аталған сәфәүи тәккәһенә йәки ғибәҙәтханаһына (хәнәкә) бүләктәр ебәргән[98]. Шуға ҡарамаҫтан орден тыныс килеш һәм бер ниндәй сәйәси дәғүәһеҙ ҡалған, ә белемле ҡала халҡына йүнәлеш тотҡан[99].
Шәйех Ибраһим үлгәндән һуң, уның улы Шәйех Жунейд мөршид булып китә, ул ортодоксаль орден башлығының тыныс тормошо менән сикләнергә теләмәй. Жунейдтың ортодоксаль булмаған дини ҡараштары һәм сәйәси амбициялары асыҡ күренеү менән, Ибраһимдың ағаһы Шәйех Жафар мөршидлеккә дәғүә итә башлай. Орден ике төркөмгә бүленгән. Традиционалистар Жафар тирәләй берләшә, шул уҡ ваҡытта Анатолия һәм Сүриә күсмә төрки ҡәбиләләренән сыҡҡан кешеләр ордены башлығы итеп Жунейдты күрергә теләгән. Ҡара Ҡуйлы Жаһаншаһ солтан, Жунейдтың донъя менән идара итергә дәғүәһенә борсолоп, бәхәскә ҡыҫыла һәм Жунейдты һөргөнгә китергә мәжбүр итә[100].
Жунейд Анатолияға юллана, бында ул урындағы төрки күсмә халыҡтары яғынан ярҙамға өмөтләнә[101]. Уларҙың ислам дине күптән түгел ҡабул ителгән һәм етди булмай, уларҙың дини ҡараштары исламға тиклемге дини инаныуҙар менән аралаштырылған «халыҡ» суфыйсылығынан ғибәрәт ине[102].
Фариба Заринбаф-Шахр билдәләүенсә, үҙәкләштерелгән власҡа бик мохтаж Анатолияға төрки (туркоман) ҡәбиләләре бында алып килгән төрлө христиан һәм ислам ағымдары, Урта Азия шаманизмы ҡатнашҡан төрлө ортодоксаль булмаған ағымдарҙы үҫтереү өсөн бик уңайлы нигеҙ, христианлыҡ һәм ислам фронтиры булып торған[103]. Быға Pax Mongolica менән бәйле дини түҙемлеге булышлыҡ иткән[104]. Реинкарнация идеялары, Алланың кеше формаһындағы күренештәре, Мәхдиҙең килеүенә ышаныу, Сухраварди, Ибн Араби философиялары, трансценденталь осоштоң, бейеүҙәрҙең шаманистик тәжрибәләре популяр була[103]. XIV быуатта һөнәрселәр (ахи) ҡәрҙәшлеге төбәктең дини япмаһына Шиғый элементтарын өҫтәгән, ә XV быуатта хуруфизмдың кабалистик идеологияһының көслө йоғонтоһо барлыҡҡа килгән, айырыуса әзербайжан шағиры Нәсимиҙең мистик шиғырҙары аша[105]. Бабак Рәхими Анатолий суфыйлығын (дәрүиш исламы) төрки күсмә халыҡтарҙың дала (инструменталь) дини тәжрибәләрен иран-семит һәм грек-византий йәмғиәттәренең универсаль (сотериологик) диндәре менән аралашыуының үҙенсәлекле сағылышы тип атай[104].
Шәйех Жунейд тирәләй элекке шәйехтәрҙең ҡараштарынан бөтөнләй айырылып торған, суфый, әлид, гулат (радикаль-шиғый) һәм төрки-монгол ҡиммәттәрен берләштергән ҡарашлы Сәфәүиә Орденының фракцияһы барлыҡҡа килгән[106]; унан да бигерәк, Сәфәүиә башҡаса тыныс сәйәси орден булмаған, ә экстремистик мистик хәрәкәткә әйләнгән[99]. Хәҙерге заман тарихсыһы М. М. Маззауи, шуға күрә шәйех Жунейдҡа тиклемге осорға «суфыйҙар ордены», ә артабанғы осорға — «сәфәүиҙәр хәрәкәте» терминын ҡуллана[97]. Сәйәси амбициялы Шәйех Жунейд, шиғыйлыҡҡа ярашлы, Али тоҡомдары ғына мосолман йәмғиәте менән етәкселек итергә хоҡуҡлы булғанлыҡтан, алдап сығышы Алиҙан башланғанлығын күрһәтеп, үҙенең идпара итеүгә дәғүәһен иҫбатлай[107].
Трапезундан һуң Жунейд Аҡ-Ҡуйлы хакимы Оҙон Хәсән һарайына юл тота. Был йорт Ҡара Ҡуйлы Жаһаншаһ менән дошманлашҡан. Тәүҙә Оҙон Хәсән Жунейдҡа шикләнеп ҡараған һәм уны һаҡ аҫтына алған, ләкин һуңынан Жунейд менән союздан буласаҡ файҙаға иғтибар иткән. Жунейдты туркомандар хуплаған. Оҙон Хәсән Жунейдты һеңлеһе Хәтижә бегумға өйләндерә, туғанлашҡан[108]. әфәүи мөриттәре Аҡ Ҡуйлының күп кенә уңышлы походтарында ҡатнашҡан[109].
Жунейд Хәлилуллаға ҡаршы походта еңелә һәм һәләк була[110].
Жунейдтың вариҫы улы Шәйех Гейдар[111]. Гейдар Оҙон Хәсән һарайында үҫә, 1467 йылда, Оҙон Хәсән Әзербайжанды яулағандан һуң, ул Ардебилгә күсә. Шәйех Жафар тәрбиәһендә үҫһә лә, һуңынан уның менән тынышмай, уны хәнәкәнән (ложа) ҡыуа[112].
Оҙон Хәсән, Сәфәүиҙәр менән созын нығытыу маҡсатында, Гейдарға ҡыҙын бирә. Сәфәүи һарай яны тарихсылары династияның икеләтә: Сәфәүиҙәр орденының рухи власы һәм Аҡ Ҡуйлылар династияһының донъяуи власы аша легитимлы булыуы тураһында яҙғандар[113].
[[Файл:Sheikh-safi.jpg|thumb|Сәфи әд-Дин кәшәнәһе
.JPG)
Аҡса реформаһы илдең иҡтисади хәлен тотороҡландыра. Европа илдәре менән сауҙа килешеүҙәре төҙөлә. Илдә Англия, Голландия һәм Франция менән сауҙа факториялары булдырыла, тышҡы сауҙа йәнләнә. Тышҡы сәйәси бәйләнештәр булдырыла, Европа хакимдарына илселәр ебәрелә. Баш ҡала Казвиндан сиктән алыҫыраҡ урынлашҡан Исфаханға күсерелә.
XVI—XVII быуат архитектураһы юғары художестволы һәйкәлдәре менән танылған. Ардебилдәге Сәфәүиҙәр мәсете, шулай уҡ Һарун Виләйәт мәсете һәм Исфахандағы Мәсжид-и Али мәсете[114].
XVI — XVII быуаттың беренсе яртыһына миниатюра сәнғәте үҫешә. Герат миниатюра мәктәбенең иң ҙур вәкиле Камалетдин Беһзад була. Мөхәммәт Нихами Ғәнжәүи поэмаларын һәм Шаһнамәне миниатюралар менән биҙәй[115].
Сәфәүиҙәр һарайында фарсы телендә һөйләшкәндәр 2016 йыл 4 март архивланған.</ref> 1607 йылда Ғәббәс I, уның ярандары йәғни юғары ҡатлам кешеләре, ғәҙәттә төрөк телендә һөйләшәләр. Төрөк теле ирҙәрсә һәм яугирҙәргә килешә, тигән фекер әйттеләр. Ирандар даими рәүештә: „qorban olim, din imanum padshah, bachunha dunim“ (әзерб. qurban olum, din imanım padşah, başına dönüm)» тип ҡабатлағандар [116][117].
1722—1729 афганское завоевание.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.svg)
