Исфаһан
From Wikipedia, the free encyclopedia
Исфаһан[1] (фарс. اصفهان — әйтелеше Эсфәһан[2], урта фарс. Спаһан[3]) — Зайәндә йылғаһы буйында Тәһрандан 340 км көньяҡта урынлашҡан Иран ҡалаһы; Исфаһан провинцияһының административ үҙәге, Ирандың ҙурлығы буйынса өсөнсө ҡалаһы (Тәһран менән Мәшхәдтән ҡала). Халҡы — 1583 мең кеше (2006).
| Ҡала | |||
| Исфаһан фарс. اصفهان | |||
 | |||
| |||
| Ил | |||
|---|---|---|---|
| Остан | |||
| Шахрестан | |||
| Координаталар | |||
| Башлыҡ | |||
| Элекке исеме |
Спаһан, Аспадана | ||
| Диңгеҙ кимәленән бейеклеге |
1590 м | ||
| Халҡы |
1 583 609 кеше (2006) | ||
| Сәғәт бүлкәте |
UTC+3:30 | ||
| Телефон коды |
031, 0913 | ||
| Һанлы танытмалар | |||
| Рәсми сайт |
isfahan.ir (фарс.) | ||
Ҡалала XI—XIX быуаттарҙағы ислам архитектураһы ҡомартҡылары ифрат күп. Имам майҙаны һәм Йома мәсете — Бөтә донъя мираҫы — киң билдәле. Иранда ҡаланы Нисф-ә жәһан («Донъяның яртыһы») тип йөрөтәләр.
Исфаһан ҡалаһының атамаһы (фарс. اصفهان) — урта фарсы телендәге Спаһән (Spahān) тигән исемдең ғәрәпләшкән формаһы, һуңғыһы иһә боронғо фарсылағы spāda (армия) һүҙенә барып тоташа.
Ҡала Зайәндә йылғаһының уңдырышлы үҙәнендә, Загрос тау теҙмәһе итәгендә урынлашҡан. Климаты уртаса. Исфаһандан 90 километр төньяҡта тауҙар юҡ, шунлыҡтан ул яҡтан төньяҡ елдәре иҫә. Исфаһан Иранды киҫеп үткән төп маршруттар өҫтөндә тора. Диңгеҙ кимәленән 1590 метр өҫтә урынлашҡан. Йыллыҡ уртаса яуым-төшөм күләме — 355 мм. Температура Цельсий буйынса 2 градустан 28 градусҡа тиклем тирбәлә. Теркәлгән иң юғары температура — плюс 42 С°, ә иң түбәне — минус 19 С°.
Тарихҡа тиклемге осор
Исфаһан тарихы палеолитҡа тиклем күҙәтелә. Археологик ҡаҙыныуҙар барышында палеолитҡа, мезолитҡа, неолитҡа, бронза һәм тимер быуаттарына ҡараған артефакттар табылған.
Эламдан башлап ғәрәп баҫып алыуҙарына тиклем
Боронғо Исфаһан Элам империяһының өлөшө була. Аспандана тигән атама аҫтында ул Мидияның төп ҡалаларының береһенә әүерелә. Шул заманда унда иран мидиҙары төпләнә. Һуңынан провинция — Әһәмәниҙәр империяһына, Аршакиҙар Иранды Македония ҡулынан азат иткәс, Парфияға инә. Сәсәниҙәр дәүерендә ете затлы нәҫел ағзалары хакимлыҡ итә. Спаһан ҡеүәтле оборона ҡоролмаларына эйә мөһим хәрби үҙәк була. Ҡала тирәләй йәһүдтәр һәм христиандар йәшәй. Иран тулыһынса еңелгәс, ҡаланы ғәрәптәр баҫып ала.
Ислам осоро
Исфаһан, Ирандың башҡа ҡалалары кеүек үк, Ғәббәсиҙәр дәүеренә тиклем ғәрәптәр ҡулында була. X быуатта Буйиҙар ваҡытында Исфаһан ҡабат әһәмиәтлегә әйләнә. Сәлжүктәр ырыуынан Мәлик паша осоронда яңынан баш ҡала булып китә. XI быуатта Исфаһанда данлыҡлы фарсы философы Әбүғәлисина йәшәй һәм уҡыта.
XIII быуатта ҡаланы монголдар талай. 1387 йылда Аҡһаҡ Тимер ябырыла. Ҡала алына, ләкин аҙаҡ унда тимерсе Али Ҡочап етәкселегендә ихтилал башлана. Халыҡ асыуы Аҡһаҡ Тимерҙең һалдаттары менән һалым йыйыусыларға төшә. Ихтилалды ҡанһыҙ рәүештә баҫтырған Аҡһаҡ Тимер 70 мең кешене һәләк итә, уларҙың баштарынан башнялар өйҙөрә[4]. Шуға ҡарамаҫтан, Исфаһан тиҙ төҙөкләндерелә, сәскә ата, айырыуса — Сәфәүиҙәр осоронда.
XVI быуатта Бөйөк Ғәббәс I(1587—1629) заманында Исфаһан өсөн алтын быуат тыуа, ул ҡаланы Сәфәүиҙәрҙең баш ҡалаһы итә. Исфаһанда европалыларҙы таң ҡалдырырлыҡ парктар, китапханалар һәм мәсеттәр була. Фарсылар ҡаланы Нисф-ә-Жәһан, йәғни «донъяның яртыһы» тип йөрөтә, был Исфаһанды күреүҙең ярты донъяны күреүгә тиң икәнен аңлата. Ул донъяның иң ҙур ҡалаларының береһе була, унда 600 мең кеше йәшәй; ҡалала 163 мәсет, 48 мәҙрәсә, 1801 кибет, 263 дөйөм мунса була.
1722 йылда, оҙайлы ҡамауҙан һуң, Исфаһанды афғандар ала, һөҙөмтәлә, ҡаланың ҙур өлөшө харабаларға әйләнә. Артабан ҡала бөлгөнлөккә төшә.
Бөгөн Исфаһан — ҙурлығы буйынса Ирандың өсөнсө ҡалаһы, унда келәмдәр, туҡымалар, ҡорос һәм кәсепселек әйберҙәре етештерелә. Исфаһанда эксперименталь йәҙрә реакторы һәм йәҙрә яғыулығы етештереү производствоһы бар. Исфаһандың ҡорос ҡойоу заводы 1960-70-се йылдарҙа СССР ярҙамы менән төҙөлгән һәм төбәктә иң эреләрҙең береһе һанала.
Исфаһан мегаполисына Нәжәфәбад, Ханә-Исфаһан, Хөмәйни-Шәһәр, Шаһин-Шәһәр, Заррин-Шәһәр һәм Фүләд-ә-Мөбәрәкә ҡалалары инә. Ҡалала халыҡ-ара аэропорт эшләй һәм 2015 йылдың 15 октябрендә метроның беренсе тармағы асыла.
Исфаһанда ҙур нефть эшкәртеү заводы, совет белгестәре ярҙамында төҙөлгән металлургия комбинаты, хәрби һауа көстәре базаһы, украин-иран Ир-Ан-140 самолетын йыя торған ХЕСА авиатөҙөлөш заводы бар.
2007 йылда Исфаһанда физика буйынса XXXVIII халыҡ-ара уҡыусылар олимпиадаһы үтә.
- Мәсеттәр
- Йома мәсете
- Имам мәсете
- Шәйех Лотфулла мәсете
- Әрмән Апостол сиркәүе
- Ванк сиркәүе[5]
- Али манараһы
- Хажу күпере
- Һашт-Бәһәшт
- Чәһәл Сүтүн
Имам мәсете
Имам майҙаны
Шәйех Лотфулла мәсете
Йома мәсете
зз аркалы күпер
Али Капу һарайы
Марнан күпере
Шәйех Лотфулла мәсете (интерьер).
Чәхәл-Сүтүн
Ванк соборы
Һашт-Бәһәшт һарайы, тышҡы күренеше.
Исфаһан океанариумы
Чәһәр-баг бульвары
Имам майҙаны күренеше
Исфаһан технология университетының медицина колледжы
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
