Брест
Белоруссияның көньяҡ-көнбайышындағы ҡала, Брест өлкәһе һәм Брест районының административ үҙәге. From Wikipedia, the free encyclopedia
Брест[6] (белорус. Брэст}}[7], Боронғо урыҫ телендәге традицион атамаһы Берестье, поляк. Brześć}}[8]) — Белоруссияның көньяҡ-көнбайышындағы ҡала, Брест өлкәһе һәм Брест районының административ үҙәге.
 | Был мәҡәлә башҡорт теленә тулыһынса тәржемә ителмәгән. |
| Город | |||||
| Брест бел. Брэст | |||||
.jpg) | |||||
| |||||
| Ил | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Статус |
өлкә әһәмиәтендәге ҡала | ||||
| Область |
Брестская | ||||
| Координаталар | |||||
| Эске бүленеш |
Ленинский районы (Брест) | ||||
| Председатель горисполкома |
Рогачук Александр Степанович[1] | ||||
| Нигеҙләнгән | |||||
| Беренсе мәртәбә телгә алынған |
1019 | ||||
| Элекке исеме |
Берестье, | ||||
| Майҙаны | |||||
| Диңгеҙ кимәленән бейеклеге |
141 м | ||||
| Климат тибы |
уртаса-континенталь | ||||
| Халҡы | |||||
| Тығыҙлығы |
2354 кеше/км² | ||||
| Милли состав |
белорустар — 82,13 %, | ||||
| Конфессиональ составы |
православие, католик, протестант динендәгеләр | ||||
| Этнохороним |
брестчане, брестчанин, брестчанка | ||||
| Сәғәт бүлкәте |
UTC+3 | ||||
| Телефон коды |
+375 162 | ||||
| Почта индексы |
224000 | ||||
| Һанлы танытмалар | |||||
| Автомобиль коды |
Ҡалып:НП-Белоруссия/Автокод | ||||
| Рәсми сайт |
city-brest.gov.by (рус.) | ||||
| Йылғалары |
Мухавец, Көнбайыш Буг | ||||
- Берестье бите бында йүнәтелә. Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Берестье (мәғәнәләр).
Ҡала биләмәһе — 146 12 км²[2][3]. 2017 йылдың 1 ғинуарына ҡала халҡы иҫәбе 343 985 кеше тәшкил итте[4]..
Өлкәнең көньяҡ-көнбайыш өлөшөндә, Көнбайыш Бугҡа Мухавец йылғаһы ҡушылған ерҙә, Польша менән дәүләт сигендә, урынлашҡан. Бында ҙур тимер юл үҙәге, Мухавецта йылға порты, автомобиль юлдарының мөһим төйөнө килеп тоташа.
Ҡала башҡарма комитеты рәйесе ҡала Башлығы булып тора — 2017 йылдың ноябрь аҙағына ҡарата мәғлүмәт буйынса — Александр Степанович Рогачук[9].
980 йылда ғына Берестово тип йөрөтөлһә лә, Берестье булараҡ ул 1019 йыл тирәһендә Повесть временных лет йлъяҙмаһында тәүге тапҡыр телгә алына: «на Берестове, в селци, еже зооуть ныне Берестовое»[10]. Телгә алыныу йылы буйынса, Брест — хәҙерге Беларусь Республикаһы территорияһындағы бишенсе ҡала, алдараҡ тик Полоцк (862), Витебск (974), Туров (980) һәм Волковыск (1005) ҡалалары ғына телгә алынған. Үҙенең тарихи юлында ҡала бер нисә тапҡыр емерелгән һәм үҙенең дәүләтселеген үҙгәрткән; хәҙер [[Европа берләшмәһе|Европа берләшмәһе һәм Евразия иҡтисади союзы биләмәләре сигендә урынлашҡан.
Исеменең килеп сығышы
Брестың боронғо исеме — Берестье [11][12]. Иң билдәле фараз буйынса, ҡала исеме килеп сыҡҡан һүҙҙәр {{comment|«береста»|«туҙ»}} һүҙенән (ҡайын ҡабығы ҡатламының тышы)[13][14], килеп сыҡҡан, ә хәҙерге Брест формаһы, моғайын, яһалма — һүҙ «берест» һүҙенән (ҡарама төрө, Ulmus)[10].
Икенсе фараз буйынса, исемдең «туҙ» һүҙенән сыҡҡан тигән аңлатмаһы — сағыштырмаса һуңыраҡ, ул тәүҙәрәк көнбайыш балт һүҙе brasta-ға тарттырылған— «брод» (прус телендә brastan рәүешендә һаҡланған, ә прустар Көнбайыш Белоруссия торған ятвягтарға туғандаш халыҡ булған). Был фаразды урындағы халыҡ араһында нығынған гать (брод) тураһында риүәйәт тә раҫлай.
1863 йылда сәйәхәтсе Павел Шпилевский Брест атамаһының килеп сығышы тураһында легенда яҙып алған, ул бай бер сауҙагәрҙең үҙенең иптәштәре менән Бөйөк Литва кенәзлегенә сәйәхәте менән бәйле. Көтмәгәндә ылау юлын тирә яғында күп ҡайын үҫкән һаҙлыҡ тоҡарлаған. Юлсылар ағастарҙы киҫеп, ҡайын түшәмәләр буйлап һәм һаҙлыҡ аша сыға алғандар. Улар ҙур йылға һәм уға ҡойоусы бәләкәй йылға менән барлыҡҡа килгән утрауға килеп сыҡҡандар. Барыһы ла уңышлы хәл ителгән өсөн, сауҙагәр, мәжүсилек аллаһы Велесҡа рәхмәт йөҙөнән, утрауҙа мәжүсиҙәр ғибәҙәтханаһы төҙөгән. Күпмелер ваҡыт үткәс, тауарҙарын уңышлы һатып, Литванан ҡайтып килешләй, сауҙагәр һәм уның иптәштәре тағы Велес ғибәҙәтханаһы янында туҡтаған, йорт төҙөгән һәм Берестье тип аталған ҡалаға нигеҙ һалған.
Ошо уҡ башҡа сығанаҡтар урынлашҡан. тәҡмин сюжет мәжүсиҙәр түгел, ә православие сиркәү төҙөй, аҙаҡ легендаға интерпретация артыҡ тойола.
XII—XIII быуат йылъяҙмаларында ла Берестий атамаһы осрай, XVI быуат тарихи документтарында — Бе́ресть (әле бик күптән түгел был атама тирә-яҡ халҡы һөйләшендә ҡулланылған). XVII — XX быуат башында ҡала Брест-Литовский, ә һуңынан Брест-Литовск тип аталған[15], был уның Бөйөк Литва кенәзлегендә урынлашҡанын күрһәткән, шулай уҡ уны польша ҡалаһы мөмкинлек биреүен айырып Брест-Куявскийҙан айырыу мөмкинлеген дә биргән[16], Польша составында булған саҡта (1921—1939) ҡала Брест-над-Бугом (поляк. Brześć nad Bugiem, Бжещчь над Бу́гем тип әйтелә)[17], тип аталған, 1939 йылдың сентябренән — Брест[14][17].
Урта быуаттар (XI—XV быуаттар)
Көнбайыш Буг һәм уның һул тармағы Мухавец йылғаһы барлыҡҡа килтергән моронда алып барылғанархеологик ҡаҙыныуҙар һөҙөмтәһендә ҡаланың боронғо булыуы раҫланған. Ғалимдар боронғо Брест ҡаласығы булыуын асыҡлаған (хәҙер Брест ҡәлғәһенең Волынь нығытмаһы). Ул планында өс мөйөш формаһындағы, 1 гектарға яҡын майҙанлы, детинецтан, иҙәнгә терәлгән яғынан соҡор, ер ур һәм текә ҡойма һәм детинец ҡаршыһындағы утрауҙа урынлашҡан кескәй ҡаласыҡтан (посад) тора. Детинецта ағас менән түшәлгән урамдар, ағас түшәлгән, 200-ҙән ашыу йорт һәм хужалыҡ ҡаралтыһы ҡалдыҡтары — ылыҫлы бүрәнәләрҙән төҙөлгән бер ҡатлы буралар ҡаҙып сығарылған. Ҡаҙыныу эштәре барышында эш ҡоралдары, йорт һауыт-һабаһы, төрлө биҙәүестәр һәм металл, быяла, таш, ағас һәм тире эшләнмәләр табылған. Табыштар боронғо Русь һәм күрше илдәр менән һөнәрселек, сауҙа һәм мәҙәни бәйләнештәр үҫеше тураһында һөйләй. Археологик тикшеренеүҙәр Брест дрегович — көнсығыш славян ҡәбиләләре берләшмәһе биләмәләрендә барлыҡҡа килгән тигән һығымта яһарға мөмкинлек бирә. Берестейский ҡаласығы XI—XIII быуаттарҙа уҡ булған, детинецына X—XI быуаттар сигендә нигеҙ һалынған. Хәҙер уның территорияһында «Берестье» археологик музейы булдырылған.[18] [18]
XI быуатта Берестье поляк һәм литва биләмәләре араһындағы сауҙа үҙәге һәм ҡәлғә булған. Боронғо Берестье сауҙа юлдары киҫешкән ерҙә урынлашҡан. Уларҙың береһе Галич һәм Волынь Русенән Көнбайыш Буг буйлап Польшаға, Балтиҡ буйына һәм Көнбайыш Европаға, икенсеһе — Мухавец, Болота, Пина, Припять, Днепр йылғалары буйлап барып, Берестьены Киев, Ҡара диңгеҙ буйы, Яҡын Көнсығыш менән бәйләгән. Сик буйында урынлашҡанлыҡтан ҡала һәр ваҡыт эске үҙ-ара низағ һәм хәрби бәрелештәр объекты булған, ҡулдан-ҡулға күскән, таланған һәм емерелгән. 1016 йылда уны польша кенәзе Болеслав Храбрый баҫып алған. Бөйөк киев кенәзе Ярослав Мудрый Берестьеға 1017, 1022 һәм 1031 йылдарҙа поход ойошторған, һәм 1044 йылда уны Киев кенәзлегенә кире ҡайтарған. XII быуаттың икенсе яртыһында Берестье Владимир-Волынский кенәзлеге (1199 йылдан Галицкий-Волынский кенәзлеге) составына инә, йылъяҙмаларҙа 1153 йылдан кенәз Владимир Андреевич, 1173 йылдан — кенәз Владимир Мстиславич биләмәһе булараҡ телгә алынған. Иртә феодаль осорҙа Берестейский ерҙәренең иң ҙур ҡалаларының береһе булған, әммә урындағы юғары ҡатламдың тырышлығына ҡарамаҫтан, үҙаллы кенәзлек булып айырыла алмаған — ҡала сауҙа һәм һөнәрселек үҙәге булараҡ ҡына үҫешә.
XII быуатта, тағы ла поляктар яулап алған Берестьела, король Ғәҙел Казимир тарафынан ағас һарай (XIII быуаттың икенсе яртыһында яңынан ҡоролған), сауҙа каруандары өсөн нығытма төҙөлгән. Берестьела, тауарҙар үткәргән өсөн, мыт (пошлина) алғандар. Элеккесә предмет араһында ярыш ғибәрәт галицкий-волынский һәм поляк кенәздәре араһында бер-береһен уҙырға тырышыу предметы булған Берестейск ерҙәре 1240 йылдарҙа татар-монгол баҫып алыуы ҡурҡынысы аҫтында торған. XIII быуаттың икенсе яртыһында Берестье менән волынь кенәзе Владимир Василькович идара иткән, ул ҡәлғә территорияһында 1276—1288 йылдарҙа таштан башня-донжон, изге Пётр таш сиркәүен төҙөткән. Һуңынан был башня ҡала халҡына ҡаты ҡамауҙарҙа ҡотолоп ҡалыу мөмкинлеге биргән. 1319 йылда бөйөк литва кенәзе Гедимин «әллә ни ҙур ҡаршылыҡһыҙ» Берестейский ерҙәрен Бөйөк Литва кенәзлегенә ҡушҡан[14]
1379 йылда ҡала тевтон рыцарҙары һөжүменә дусар ителгән. Улар ҡәлғәне ала алмаған, тик ҡала талана һәм яндырыла. Тевтон орденының даими һөжүме менән бәйле һәм уға ҡаршы көрәш маҡсатында Бөйөк Литва кенәзлеге һәм Польша 1385 йылда союзы — Кревский унияһы төҙөгән.
XIV быуат аҙағында йылъяҙма «Яҡын һәм алыҫ урыҫ ҡалалары исемлеге»ндә күрһәтелгән Берестье Бөйөк Литва кенәзлегенең сауҙа һәм һөнәрселек үҙәге булған, унда 2 меңгә яҡын кеше йәшәгән. Урындағы сауҙагәрҙәр Көнбайыш Европаға йәнлек тиреһе, күн, урман, пенька, иген сығарған, тоҙ, буҫтау, ебәк, ҡағыҙ һәм башҡа күп нәмәләр алып килгән. Вильна, Киев, Чернигов, Мәскәү сауҙагәрҙәре Берестье аша үтеп йөрөгәндәр. 1380 йылда ҡалала каруанһарай төҙөлгән, йәрминкәләр ойошторолған, һөнәрҙәр: көршәктәр яһау, тимерлектәр, күн, зәргәр ювелир, итек, тегеү, ағастан әйбеҙәр эшләү әүҙем үҫешкән. 1390 йылда магдебург хоҡуғы нигеҙендә белорус ҡалаларынан беренсе булып үҙидаралыҡ хоҡуғын алған. Ҡала менән идара итеү, сиратлап рәйес урынын биләгән лавниктарҙан, радецтарҙан, ике бурмистрҙан (католик һәм православиелы) торған рада тарафынан ғәмәлғә ашырылған. Бөйөк Литва кенәзе тәғәйенләгән войт ҡала башлығы, шулай уҡ суд башлығы ла булған. Ҡала власы уның эргәһендәге территорияға ла таралған. Гамотаға ярашлы, 1390 йылда магдебург хоҡуғына яҡынса 1500 гектар һөрөнтө ер, 1408 йылда — Козлович ауылы лайыҡ булған.[14].
Яңы заман. Күп һанлы һуғыштар (XV—XIX быуат)
1409-1411 йылдарҙағы Польша короллеге һәм Бөйөк Литва кенәзлегенең Тевтон орденына ҡаршы Бөйөк һуғышы йылдарында Берестьеның артабанғы иҡтисади үҫеше тотҡарланған. 1409 йылдың декабрендә поляк короле Ягайло һәм бөйөк литва кенәзе Витовтың йәшерен осрашыуында тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы генераль алыш планы төҙөлгән. 1410 йылдың 15 июлендә булып үткән Грюнвальд ҡаты алышында Тевтон ордены тар-мар ителә; берләшкән армия составында Берестейск хоругвы һуғышҡан. 1441 йылғы Привилей Берестьены рәсми рәүештәБөйөк Литва кенәзлегенең төп ҡалаларының береһенә индергән.
XV быуат аҙағына Берестьела 5 меңдән ашыу кеше, 928 иҫәпләнгән торлаҡ участкалары иҫәпләнгән. Ҡала һалым түләүҙән бер генә тапҡыр ҡотолоп ҡалмай. Был 1500 йылдан йылда ҡала ҡырым ханы Миңлегәрәй I ғәскәрҙәре тарафынан таланған. 1520 йылдан Берестье Подляшский воеводствоһының повет (өйәҙ) үҙәге, 1566 йылдан — Брест воеводствоһы үҙәге булып торған. 1554 йылда Сигизмунд Август II-нең бойороғо буйынса Берестьегә ике йылға ҡушылған урында сатырлы башня һүрәте төшөрөлгән герблы мисәт ҡулланыу мөмкинлеге бирелә. 1566 йылғы мәғлүмәттәр буйынса, ҡала 3 өлөштән: боронғо Берестье детинецында ҡоролған һарайҙан, «урындан» — Көнбайыш Буг һәм уның тармағы Мухавец йылғаһы ҡушылған ерҙә барлыҡҡа килгән утрауҙа урынлашҡан һәм күпер менән һарайға тоташтырылған һәм «Замухавечье» — Мухавец йылғаһының уң яҡ ярындағы территриянан торған. Ҡаланың 6-7 мең халҡы булған. Үҙәк (һарай) өлөшөндә магистрат һәм суд биналары, баҙар майҙаны, баҙар майҙаны, хәлле ҡала кешеләренең йорттары, сиркәү һәм монастырҙар урынлашҡан. Урамдар ағас менән тшәлгән, 1588 йылда суйырташлы түшәлгән юлдар барлыҡҡа килгән.[14].
XVI быуатта Берестье Бөйөк Литва кенәзлегенең мөһим сауҙа-һөнәрсеек үҙәге булған. Брест сауҙагәрҙәре Көнсығыш Европаның мөһим сауҙа үҙәктәре: Слуцк, Минск, Могилёв, поляк ҡалалары Варшава, Познань, Торунь, Ломжа, Люблин, Урыҫ дәүләте ҡалалары менән тығыҙ сауҙа бәйләнештәре урынлаштырылған. XVI быуаттың беренсе яртыһында ҡаланың йыллыҡ тауар әйләнеше 750 мең һумға еткән, ә брест таможняһы дәүләт ҡаҙнаһы килемендә икенсе урын биләгән. В 1550-се йылдарҙа берестье старостаһы Николай Радзивилл Чёрный ҡалала типографияға, хәҙерге Белоруссия территорияһында тәүге типографияға нигеҙ һалған. 1563 йылда бында китап баҫыу эшенең күренекле ҡомартҡыһы, Берестье Тәүраты, баҫылған. XVI быуаттың икенсе яртыһы — XVII быуаттың беренсе яртыһында ҡала халҡының ижтимағи-сәйәси тормошонда католик монастырҙарҙа һәм православие сиркәүҙәрендә ойошторолған православие дини йәмғиәте ҙур әһәмиәткә эйә булған. Улар халыҡ мәҙәниәтен һәм телен һаҡлап ҡалырға ынтылған, типографиялар һәм дини йәмғиәт мәктәптәрен асҡан. 1596 йылда Брестта үткән сиркәү соборында Брест унияһы — Речь Посполитая территорияһында католик һәм православие церквей сиркәүҙәре берләшмәһе.[14]
XVII быуаттың икенсе яртыһына ҡала үҙәге утрауҙа барлыҡҡа килгән (хәҙер Брест ҡәлғәһе цитаделе). Бында ратушаһы һәм кибеттәре, иезуит, базилиан, бернардинлы, униат сиркәүҙәре һәм синагогаларҙың таш биналары менән бергә сауҙа майҙаны ла булған. 1659 йылда Брест аҡса һуғыу йортона нигеҙ һалынған, һәм унда 1664—1666 йылдарҙа, Бөйөк Литва кенәзлеге гербы, «погони» һүрәте, төшөрөлөп, ваҡ баҡыр аҡса — солид — сүкелгән. XVII быуатта Брест-Литовский хәрби конфедерацияларын (1605, 1612), Речь Посполитая сеймын йыйыу урыны булған (1653)[14]. Ул ваҡытта Речь Посполитаяның баш ҡалаларының береһе булып торған Брест-Литовский сәскә атҡан. Быуат уртаһында ҡалала яҡынса 11 мең кеше иҫәпләнгән, ул илдең «ҡапҡаһы» тип һаналған. 1654-1667 йылдарҙағы рус-поляк һуғышы дәүерендә һәм 1655 йылда Речь Посполитаяға, ә 1656 йылда Рәсәйгә ҡаршы Швеция башлаған һуғыш осоронда Брест-Литвовский бер нисә тапҡыр хәрби хәрәкәттәр һыҙатында ҡалған. 1655 йылдың 15 ноябрендә новгород воеводаһы кенәз С А. Урусов командованиеһы аҫтындағы урыҫ ғәскәре Брест-Литовский янында Бөйөк Литва кенәзлеге гетманы П. Я. Сапега ғәскәрен тар-мар итә, ләкин ҙур гарнизоны булған нығытылған ҡаланы яулап ала алмай. 1657 йылда шведтар Брест ҡәлғәһен баҫып алған һәм ҡаланы бөлгөнлөккә төшөргән. 1660 йылдың ғинуарында Хованский етәкселегендәге урыҫ ғәскәре баҫып алған һәм ҡәлғә эсендә йәшеренгән бөтә кешене лә юҡ иткән. 1661 йылда уны тағы ла поляк-литва ғәскәре биләгән. Хованский ҡарымтаһы һөҙөмтәһендә Брест-Литовский ҡалаһы урыҫ ғәскәрҙәренең оҙайлы рейды барышында, башҡа ҡалалар кеүек үк, «һуңғы ҡаралтыһына тиклем туҙҙырылған һәм яндырылған», ҡала халҡынан «бик бәләкәй генә төркөм» тере ҡалған, магистраттың бөтә ағзалары лә һәләк булған, цех документтары һәм магистрат китаптары янып юҡҡа сыҡҡан.[14].
1700—1721 ылдарҙағы Төньяҡ һуғышында Саксония курфюрсы һәм польша короле Август II Көслө менән килешеүгә ярашлы, урыҫ армияһы 1705 йылда Речь Посполитая территорияһына инә. Ҡалала урыҫ армияһы тәьмин итеүсе провиант келәттәре булған. 1706 йылда сигенеүсе батша Пётр I ғәскәрҙәрен эҙәрлекләүсе швед ғәскәрҙәре Брест-Литовскийҙы баҫып алған һәм талаған. XVII быуаттың икенсе яртыһы — XVIII быуаттың беренсе яртыһы ҡала тарихында оҙаҡҡа һуҙылған һуғыш, аслыҡ һәм эпидемиялар арҡаһында иҡтисадтың киҫкен түбән тәгәрәүе менән һыҙатланған. Халыҡ һаны кәмей, һөнәрселек етештереүе һәм сауҙа ла түбән кимәлгә төшкән. Фәҡәт XVIII быуаттың икенсе яртыһында иҡтисадҡа йән өрөлә. Брест-Литовский Көнбайыш Бугта, иген, пенька, урман һ. б. сығарыу өсөн ҡулайлашҡан төп йылға порты булған. 1770-се йылдарҙа литва һарай яны подскарбийы Антоний Тизенгауз Брест-Литовскийҙа 7 туҡыу станогы булған буҫтау фабрикаһына нигеҙ һалған.[14]
XVIII быуат аҙағында ҡалала 3,5 мең халыҡ йәшәгән. 1792 йылда бында Тарговицкая конфедерацияһы етәкселәренең резиденцияһы булған. 1795 йылда Речь Посполитаяны өсөнсө тапҡыр бүлеү һөҙөмтәһендә Брест-Литовск Рәсәйгә ҡушылған. Башта өйәҙ ҡалаһы булараҡ, Слонимский, 1797 йылдан — Литовский, 1801 йылдан — Гродненский губернияларына ингән. Ҡала яйлап төҙөкләндерелгән, 1797 йылда унда 623 йорт, шуларҙың 21 таш булған, буҫтау фабрикаһы һәм араҡы ҡыуыусы винокуренный завод булған. Ҡалаға янғындар бик ҙур зыян килтергән: 1802 йылда 160-ҡа саҡлы йорт, 1822 йылда — ҡаланың сауҙа өлөшө (150 кибет) һәм 70 кеше йәшәгә торлаҡ янған[14].
XIX быуат башында Францияның баш маршалы Мориц Саксонский, Брест тураһында әйткәндә, билдәләй: «кто владеет в военное время этою твердыней, тот имеет великие выгоды над прилежащею страною». 1807 йылда инженер-генерал Пётр Корнилович Сухтелен, Ғали йәнәптәренең, Брест-Литовск империяның көнбайыш сиктәрен һаҡлау буйынса терәк пунктына әйләнергә тейеш тип ҡушыуы буйынса, яңы ҡәлғәнең проектын төҙөй, сөнки быға тиклем сик ысынбарлыҡта асыҡ торған. ОӘммә Наполеондың баҫып инеүе ниәтте тормошҡа ашырыуға ҡамасаулаған[19].
1812 йылғы Ватан һуғышы. XIX быуат
1812 йылғы Ватан һуғышы йылдарында брест ере территорияһында француз армияһы генерал Александр Петровича Тормасов командалығындағы Өсөнсө көнбайыш урыҫ армияһының етди ҡаршылығына осрай. 25 июлдә Брест-Литовск янында генерал-майор А. Г. Щербатов етәкләгән урыҫ ғәскәрҙәренең алдынғы частары дошмандың кавалерия частарына һиҙелерлек зыян килтергән һәм француз ғәскәрҙәрен ҡаланы ҡалдырып китергә мәжбүр иткән. Ҡала эргәһендә хәрби бәрелештәр 1812 йылдың октябрь — ноябрь айҙарында ла дауам иткән[14].
Һуғыш тамамланғандан һуң, урыҫ хәрбиҙәрҙе Брест-Литовскиҙа илдең көнбайышындағы нығытмалар системаһы элементы булараҡ ҡәлғә төҙөргә ҡарар итәләр. Брест-Литовск ҡәлғәһе 1830 йылда раҫланған проект буйынса ҡала территорияһында төҙөлгән. Һөҙөмтәлә 500 йыл буйы йәшәп килгән элекке ҡала ысынбарлыҡта юҡҡа сыҡҡан. 1835 йылда ҡала төҙөлөшө 2 километрға көнсығышҡа күсерелгән, ҡала һәм ҡәлғә ерҙәре араһында ыҙан билдәләре межевые знаки — бут ташынан эшләнгән бағаналар (уларҙың береһе Ленин һәм Гоголь урамдары мөйөшөндә һаҡланған) ҡуйылған. 1842 йылдың 26 апрелендә яңы ҡәлғәне асыу тантанаһы булған[20]. Брест-Литовск ҡәлғәһе 1845 йылда раҫланған Брест-Литовск гербында үҙенең һынланышын тапҡан: ике йылға ҡушылған моронда көмөш ҡалҡандарҙан түңәрәк, уның өҫтөндә ҡәлғә штандарты, гербтың өҫкө өлөшөндә — зубр — ул ваҡытта Брест-Литовск ингән Гродно губернаһының герб билдәһе[21].
_(1845).png)
Рәсәй империяһы составында ҡала, ахырҙа, бөткөһөҙ һуғыш һәм баҫҡындарҙан ял итеү мөмкинлеген алған. Ләкин өйәҙ ҡалаһы Брест-Литовск элек Мухавец һәм Буг ике йылға араһында торған Речь Посполитаяның уңышлы һәм әһәмиәтле ҡалаһының тик тоноҡ күсермәһе генә булған. Иҡтисад аҡрын үҫешкән, ысынбарлыҡта ҡала стратегик ҡәлғәнең «ҡушымтаһы» ғына булған, уның тормошо тулыһынса хәрбиҙәр менән бәйләнгән. 1825 йылда ҡалала 11 меңгә яҡын кеше, 1845 йылда — 18 меңгә яҡын кеше йәшәгән. Брест-Литовскиҙа 250 кибет булған, аҙнаға 3 тапҡыр сауҙа ойошторолған, йыл һайын 2 йәрминкә уҙғарылған. Капитализм үҫеше менән бергә XIX быуаттың икенсе яртыһында — XX быуат башында элек өстән дүрте ағас өйҙәрҙән һәм барактарҙан торған ҡала яңынан төҙөлә башланған, таштан торлаҡ һәм йәмәғәт биналары, төрлө предприятиелар һәм оҫтаханалар һалынған, уның территорияһы киңәйгән. 1860-сы йылдарҙа Брест-Литовскиҙа 5 тәмәке фабрикаһы, 8 шәмдәр етештереүсе заводтар, күн, тегеү, буяу һәм башҡа оҫтаханалар эшләгән. 1861 йылда ҡалала 178 кибет, 60 харчевня, 5 туҡтап китеү йорто постоялый двор һәм 22 юл ыңғайы инеү йорто заезжий дом, корчма, кондитерскийҙар; халыҡ һаны — 20,9 мең кеше тәшкил иткән.[14]
XIX быуат аҙаында ҡаланың үҫеше Брест-Литовск ҡәлғәһен (1878—1888) масштаблы модернизациялау менән һәм, айырым алғанда, Брест-Литовскиҙы үҙәк һәм Рәсәйҙең көньяҡ-көнбайышы, Польша менән бәйләйәсәк тимер юлдарҙы тиҙләтеп төҙөү менән бәйле. 1869 йылда Брест-Литовск — Варшава, 1871 году — Мәскәү — Брест-Литовск, 1873 йылда — Киев — Брест-Литовск, 1886 йылда — Брест-Литовск — Гомель тимер юлдары эксплуатацияға тапшырылған. 1886 йылда Брест үҙәк тимер юл вокзалы бинаһы төҙөлгән, һәм ул 1888 йылдан электр уты (залдарҙа, хеҙмәткәрҙәр өсөн бүлмәләрҙә һәм перрондарҙа 160 лампочка ҡуйылған) менән яҡтыртылған.
1889 йылда ҡалала 2663 бина, шуның 248 — таштан булған[14]. 1895 йылғы һәләкәтле янғын ҡала төҙөлөшөнөң күпселек өлөшөн, шул иҫәптән торлаҡ йорттарҙы, предприятиеларҙы һәм оҫтаханаларҙы, кибеттәрҙе, дауаханаларҙы һәм училищеларҙы, тимер юл вокзалын юҡҡа сығарған, ҡаланың үҙәге лә янған; зыян 5 миллион һум тәшкил иткән.
1897 йылғы бөтә рәсәй йәниҫәп алыу мәғлүмәттәре буйынса, ҡала халҡы барыһы 46568 кеше, шулар араһында 25509 ир-ат һәм 21059 ҡатын-ҡыҙ. Шуларҙан 30260 кеше - иудейҙар һәм 12141 кеше — православие динен тотоусылар[22]. Туған телдәре тип: йәһүд — 30109, урыҫ — 10217, поляк — 3358, белорус — 1231, украин — 704 кеше күрһәткән[23]. Шуға ҡарамаҫтан, ҡалала һыу үткәргес тә, канализация ла булмаған; халыҡтың барыһы тиерлек Мухавец йылғаһының һыуы менән файҙаланған, 1896 йылда ҡалала 5 ҡойоноң ғына һыуы эсәргә яраған. 15 карауат урынлы бер дауахана эшләгән. 1865 йылда дүрт класлы гимназия, 1870-се йылдар аҙағында — дүрт класлы ҡала һәм сиркәү-мәхәллә училищелары, күркәм холҡло ҡыҙҙар хосуси пансионы эшләгән, 1874 йылдан — хосуси китапхана, 1885 йылдан — музыка-драматик һәүәҫкәрҙәр йәмғиәте булған, 1903—1904 йылдарҙа ике гимназия төҙөлгән.
XX быуат. Беренсе һәм Икенсе донъя һуғышы
Мельтюхов М. И. Советско-польские войны. Военно-политическое противостояние 1918—1939 гг. — М.: Вече, 2001.
В ходе Первой мировой войны 26 августа (8 сентября) 1915 года город был почти полностью сожжён отступающими русскими войсками[24]. С 9 (22) декабря 1917 года по 3 марта 1918 года в Брест-Литовске происходили мирные переговоры между Советской Россией и Германией, по итогам которых были подписаны Брест-Литовский мир между Советской Россией и Центральными державами, а также Брест-Литовский мир между Украиной и Центральными державами, согласно последнему соглашению Германия и Австро-Венгрия передавали Украинской Народной Республике территории современной Белоруссии к югу от линии Каменец — Пружаны с последующим уточнением границы смешанной германо-украинской комиссией с учётом этнического состава и пожеланий местного населения[25], что привело к тому, что Брест-Литовск отошёл в состав Украины в качестве уезда Холмской губернии.
Во время советско-польской войны в феврале 1919 года Брест-Литовск уже находился под контролем Польши. 2 августа 1920 года, в результате контрнаступления, его заняли части Красной армии. А 18 августа, после поражения Красной армии под Варшавой город снова был занят польскими соединениями. По результатам Рижского договора отошёл к Польше. С этого момента город известен как Брест-над-Бугом, центр Полесского воеводства.
 Тышҡы видеофайлдар | |
|---|---|
|
Совместный парад гитлеровцев и красноармейцев в Бресте |
14 сентября 1939 года в ходе вторжения в Польшу немецкий 19-й моторизованный корпус атаковал город и занял его; утром 17 сентября немцами была занята и крепость. 22 сентября Брест передан 29-й танковой бригаде Красной армии во время импровизированного парада[26], и вошёл в состав СССР как центр новообразованной Брестской области БССР[27] в соответствии с Договором о ненападении между Германией и Советским Союзом, известным также как «Пакт Молотова — Риббентропа»). По реке Западный Буг пролегла советско-германская демаркационная линия.
22 июня 1941 года, в начале Великой Отечественной войны, город и крепость одними из первых подверглись атаке германских войск. Оборона Брестской крепости, в которой в момент атаки находилось около 6—7 тысяч советских воинов, а также члены семей командиров, стала символом стойкости, мужества и воинской доблести. Вместо нескольких часов, отводимых немецким командованием на овладение крепостью, 45-й дивизии вермахта пришлось, неся значительные потери, воевать здесь полную неделю, а отдельные очаги сопротивления просуществовали в течение месяца.
Впоследствии двум участникам героической обороны — лейтенанту А. М. Кижеватову (посмертно) и майору П. М. Гаврилову были присвоены звания Героев Советского Союза, многие другие из легендарного гарнизона были отмечены орденами и медалями.
Оккупационными властями Брест был включён в состав рейхскомиссариата Украина. За годы немецкой оккупации было уничтожено около 40 000 жителей города[28]. Экономика Бреста фактически перестала существовать.
Евреи Бреста были согнаны в организованное нацистами Брестское гетто и практически полностью уничтожены.
28 июля 1944 года в ходе Люблин-Брестской операции город был освобождён войсками 1-го Белорусского фронта. В честь этого события названа одна из улиц города (ул. 28 Июля). Также 28 июля отмечается День города[29].
По результатам Ялтинской конференции, прошедшей в феврале 1945 года, Брест оказался на территории, включённой в состав БССР.
Һуғыштан һуңғы йылдарҙа
После окончания Второй мировой войны Брест начал быстро развиваться как промышленный центр. Население города быстро увеличивалось. В феврале 1947 года был открыт первый автобусный маршрут «Железнодорожный вокзал — Волынка — Южный городок». С августа 1955 года по апрель 1959 года брестскую областную организацию коммунистической партии Белоруссии возглавлял П. М. Машеров — будущий первый секретарь ЦК КП Белоруссии[30].
С 1967 года началось строительство нового крупного жилого микрорайона «Восток». В 1981 году начато троллейбусное движение. В 1986 году построен современный аэровокзальный комплекс[30].
Хәҙерге осорҙа
С распадом Советского Союза и образованием Белоруссии, в составе которой Брест остался областным центром, поток туристов в Брест уменьшился[31]. Вместе с тем Брестская крепость лидер по посещаемости в 2012 году и второе место после музея «Несвиж» в 2013 году[32]. В 2013 году в этом историческом месте побывали 390 тысяч человек.
В 2000-х годах ведётся благоустройство улиц города, строительство крупных жилищных объектов. Продолжается массовое жилищное строительство.
В 2001 году открыт Рождество-Богородичный монастырь.
2010-е годы отмечены развитием дорожной инфраструктуры[33][34][35]. Активно развивается левобережная («заречная») часть города[36].
В 2011 город затронули события Революции через социальные сети.С 8 июня там стали проходить молчаливые митинги.[37] Ответом милиции стали задержания митингующих, но их численность все равно росла.[38][39] Однако власти приняли меры (ограничивали доступ на точки сбора митингующих, арестовывали митингующих и т. д.) и численность брестских демонстрантов стала падать. После акций 27 июля, которые прошли на рынках и площадях, был сделан перерыв. В сентябре они снова возобновились[40],но из-за их малочисленности стали неэффективны и вскоре прекратились.
Так же в 2011 рядом с Брестом прошла акция Стоп-бензина.[41]
Акции протеста в Белоруссии 2017 года снова затронули Брест. 19 февраля собралось около 100 участников[42], 26 февраля — 300 участников[43], а 5 марта уже 1000 до 2000 человек[44].
Брестағы йәһүд общинаһы тарихы
В 1388 году князь Витовт даровал Брестской еврейской общине привилей, обеспечивший евреям свободу вероисповедания и определённые права в финансовом деле и торговле.
На протяжении XIV—XVII вв. Брест являлся главным центром еврейских общин Великого княжества Литовского.
В 1411 году князь Витовт позволил берестейским евреям построить синагогу и даже выделил бесплатно кирпич и глину. Большая каменная синагога славилась по всей Европе своей архитектурой и отделкой (в 1842 году она была разрушена при строительстве Брест-Литовской крепости). Местная еврейская община получила компенсацию, которая вместе с частными пожертвованиями позволила построить новую синагогу в 1862 году. Фундамент и стены бывшей Большой синагоги ныне — кинотеатр «Беларусь».
По переписи 1860 года, в Бресте проживало 19 343 человека, в том числе 10 320 евреев. По переписи 1897 года в городе насчитывалось 46 586 жителей, из них 30 608 евреев (65,8 %). В 1939 году в Бресте проживало 21 518 евреев (41,3 % от всего населения)[45].
В мае 1937 года в городе имел место еврейский погром, входе его было убито 3 еврея, более 50 евреев получили ранения. Еврейский квартал был разгромлен. Польский военный гарнизон города никак не препятствовал погрому, который продолжался 16 часов. Также городские власти и полиция не встали на защиту евреев[46].
Географияһы
Географически центр Брестской области располагается в 320 км к юго-западу от Минска[47], на западной окраине Полесья, представляющего собой заболоченную плоскую низину, достаточно обезлесенную вследствие воздействия человека. Рельеф территории, на которой лежит Брест, ровный (абсолютные высоты от 123 м, высоты уреза Западного Буга, до 130 м), слабо понижающийся к пойме Мухавца. На западной окраине города Мухавец впадает в Западный Буг, раздваиваясь на два рукава. На территории Бреста Мухавец притоков не принимает. По северной окраине Бреста протекает небольшая река Лесная, правый приток Западного Буга.
Брест находится в часовом поясе, обозначаемом по международному стандарту как восточноевропейское летнее время (UTC+3)[48].
Площадь города — 14,527 тыс. га, достаточно велика доля зелёных насаждений[49]. Город расположен в окружении лесопарковой зоны, занимающей площадь 2500 га. На территории Бреста имеется ряд парков (в том числе парк имени 1 мая, парк воинов-интернационалистов и др.) и скверов. Начиная с 15 октября 2012 года границы города и Брестского района были изменены Решением Брестского областного совета депутатов от 11 сентября 2012 г. № 219[3], согласно которому в черту города Бреста были включены расположенные до этого в Брестском районе (Тельминский сельсовет) земельные участки общей площадью 85,8281 га (0,86 км²), в том числе 85,7071 га — земли коммунального унитарного сельскохозяйственного предприятия «Совхоз Брестский» и 0,1210 га — земли коммунального унитарного предприятия «Брестское городское управление капитального строительства», в результате чего территория города в настоящий момент составляет 14,612 тыс. га или 146,12 км².
На территории города расположен один памятник природы республиканского значения, уникальное дерево: ель обыкновенная змеевидной формы в городском парке[50].
Ландшафты, окружающие город, в основном антропогенные — сельскохозяйственные угодья, дачные посёлки, встречаются отдельные лесные массивы (сосна, осина и т. п.).
Вблизи Бреста расположен ландшафтный заказник республиканского значения «Прибужское Полесье», а также три заказника местного значения:
Климаты
Метеонаблюдения в Бресте ведутся с 1834 года[53]. Климат в районе города — умеренно континентальный[53]. Из-за влияния морских воздушных масс характерна мягкая зима и умеренно тёплое лето. Циклоны, которые являются причиной этого, перемещаются с Атлантического океана с запада на восток. Средняя температура января −2,6 °C, июля +19,3 °C. Годовое количество осадков 609 мм. Среднегодовая температура воздуха в Бресте составляет +8,2 °C, среднегодовая скорость ветра — 2,6 м/с, среднегодовая влажность воздуха — 76 %. Вегетационный период длится 214 суток[54].
В году в среднем 160 дней идет дождь, 68 дней — снег. Туманы наблюдаются в течение 33 дней, грозы — 27 дней[55].
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 11,6 | 17,2 | 22,6 | 30,7 | 32,1 | 33,0 | 36,6 | 36,7 | 31,5 | 26,4 | 19,0 | 14,5 | 36,7 |
| Уртаса максимум, °C | −0,1 | 1,2 | 6,3 | 14,0 | 20,1 | 22,6 | 24,9 | 24,2 | 18,4 | 12,5 | 5,4 | 0,9 | 12,5 |
| Уртаса температура, °C | −2,6 | −1,9 | 2,2 | 8,7 | 14,5 | 17,1 | 19,3 | 18,5 | 13,3 | 8,3 | 2,7 | −1,3 | 8,2 |
| Уртаса минимум, °C | −4,9 | −4,5 | −1,2 | 3,8 | 9,0 | 12,0 | 14,2 | 13,3 | 9,1 | 4,8 | 0,4 | −3,5 | 4,4 |
| Абсолют минимум, °C | −35,5 | −28,1 | −22,6 | −6,2 | −4,2 | 2,1 | 5,8 | 1,3 | −2,8 | −9,9 | −19,2 | −25,1 | −35,5 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 34 | 33 | 33 | 37 | 63 | 68 | 74 | 72 | 56 | 37 | 42 | 41 | 590 |
| Сығанаҡ: Погода и климат | |||||||||||||
Экологик хәл
Экологическая обстановка в городе оценивается как одна из наиболее благополучных среди белорусских городов. Основные загрязнители — автотранспорт (около 78 % выбрасываемых в атмосферу загрязняющих веществ) и теплоэнергетика[51]. Как сообщает горрайинспекция природных ресурсов и охраны окружающей среды Бреста, автотранспорт выбрасывает в атмосферу города более 10 тысяч тонн загрязняющих веществ в год[56].
В 2004 году в атмосферу от стационарных источников выброса, расположенных на территории города, было выброшено 2276 тонн загрязняющих веществ. Всего на территории Бреста на 2004 год имелось 3015 источников выброса загрязняющих веществ, из них 452 источника оснащены очисткой[51].
14 предприятий Бреста имеют выпуски сточных вод. Помимо этого, на территории города имеется 26 выпусков ливневой канализации, в том числе 18 выпусков в реку Мухавец, 5 в реку Лесная и 3 в пойму реки Западный Буг[51].
Население города интенсивно росло в период после окончания Великой Отечественной войны и на 1 октября 2015 года достигло 337 577 человек[57]. Динамика роста населения Бреста представлена в следующей таблице:
Женщины составляют более 54 % населения Бреста. Население города составляют представители 61 национальности, в том числе белорусы — более 82 %, русские — 10,7 %, украинцы — более 4 %, поляки — около 1 %, евреи — 0,07 %[5].
Брест в административном отношении делится на два района: Ленинский и Московский[62]. Существуют также традиционные наименования ряда микрорайонов: Адамково, Аркадия, Берёзовка, Бернады, Восток, Волынка, Вулька-Подгородская, Вычулки, Гершоны, Граевка, Дубровка, Заводская, Катин Бор, Киевка, Ковалёво, Козловичи, Лысая Гора, Мощенка, Новые Задворцы, Плоска, Пугачёво, Речица, Старые Задворцы, Тришин, Южный. До включения в городскую черту в 1929 году Граевка и Киевка были посёлками, население которых было в основном занято в обслуживании железнодорожного узла Бреста[63].
Брест — крупный центр обрабатывающей промышленности юго-запада Белоруссии. В числе машиностроительных предприятий города нужно выделить Брестский электромеханический завод, электротехнический и электроламповый заводы, завод газовой аппаратуры «Брестгазоаппарат» (торговая марка «Гефест»), предприятие «Цветотрон» (производство микроэлектронных компонентов), завод «Брестсельмаш». Имеются предприятия лёгкой (чулочно-носочная фабрика, ковровый комбинат, трикотажное, швейное производство) промышленности. Развито пищевое производство (мясокомбинат, ликёроводочный, пивобезалкогольный заводы). Имеются мебельная, сувенирная фабрики, завод бытовой химии. Производство стройматериалов представлено комбинатом строительных материалов (выпускает кирпич, облицовочную плитку) и заводом железобетонных конструкций и деталей. Работает типография[64][65].
По данным на 2006 год, наибольший вес в промышленном производстве города играли предприятия пищевой промышленности (45,92 %), на втором месте — предприятия отрасли машиностроения и металлообработки (37,34 %), третье место занимает вклад лёгкой промышленности (8,71 %)[66]. В 2012 году промышленными предприятиями отгружено продукции в действующих ценах на сумму 15 267 млрд белорусских руб.
На территории Бреста и Брестского района расположена крупнейшая свободная экономическая зона страны. На территории СЭЗ на начало 2010 года работало 65 предприятий (в том числе по производству продуктов питания, оборудования и материалов для дорожной разметки и др.), общий объём накопленных инвестиций составил около 620 млн $. Суммарный объём произведённой здесь продукции в 2009 году вырос по сравнению с 2008 годом в 1,2 раза и составил 560 млн $.[67]
Торговая сеть города по состоянию на февраль 2007 года включала в себя 580 магазинов и около 1000 киосков и павильонов. Значительную роль, отчасти обусловленную приграничным положением Бреста, в его экономике играют вещевые и продуктовые рынки, в частности ЦУМ, «Юбилейный», «Варшавский», «Лагуна» (всего 13 рынков)[68].
В 2007 году темп роста промышленного производства предприятий города составил 119,8 %, розничного товарооборота — 128 %. За этот год введено в эксплуатацию почти 200 тыс. м² жилья. Расходная часть городского бюджета на 2008 год, согласно принятому решению Брестского городского Совета депутатов, составит 274,4 млрд белорусских руб., дефицит бюджета — 182 млн руб. (в 2007 году предельный размер дефицита составлял 900 млн руб.)[69].
Уровень зарегистрированной безработицы на 1 июля 2017 года составил 1 %[70].
Город Брест является важнейшим транспортным узлом на юго-западе Белоруссии, а также значительным транзитным пунктом на государственной границе с Польшей. В городе функционируют три таможенных терминала[71].
Брест — важный железнодорожный узел на магистрали Москва — Берлин, имеются также линии на Ковель, Высоко-Литовск, Влодаву. Действуют крупные грузовые терминалы, локомотивное депо. На территории города расположены: железнодорожный вокзал Брест-Центральный, станции Брест-Северный, Брест-Восточный, Брест-Полесский, Брест-Южный, Брест-Южный, Юго-Запад. В Бресте осуществляется замена вагонных тележек составов, пересекающих границу между Белоруссией и Польшей в связи с различным размером железнодорожной колеи. Станции Бреста и прилегающие участки железных дорог обслуживаются Брестским отделением Белорусской железной дороги.
Через Брест проходит международный автомобильный транспортный коридор E30 (Корк — Берлин — Варшава — Брест — Минск — Москва — Челябинск — Омск), также имеются автомобильные дороги на Каменец, Малориту и др. Вблизи Бреста расположены автомобильные пропускные пограничные переходы «Варшавский мост» и «Козловичи». В течение 2006—2007 годов построен южный автомобильный обход города с мостами через реку Мухавец[69].
В 12 км к востоку от города находится международный (с 1986 года) аэропорт Брест с современным аэровокзальным комплексом, таможенным терминалом и таможенным складом. Во времена СССР воздушные линии связывали Брест с 15 городами, в том числе Москвой, Минском, Минеральными Водами и др.[72] В связи с резким падением пассажиропотока регулярные пассажирские авиарейсы были в начале 1990-х годов отменены и с тех пор осуществлялись эпизодически. С октября 2009 года регулярные (три раза в неделю) рейсы в Москву из Бреста выполняла авиакомпания «Атлант-Союз»[73], однако они были прекращены. На 2017 год из аэропорта совершаются регулярные рейсы Брест — Калининград, кроме них, аэропорт используется чартерными рейсами[74].
На реке Мухавец действует Брестский речной порт. В годы существования СССР порт специализировался в основном на перегрузке железной руды, поставлявшейся через Днепровско-Бугский канал с криворожских месторождений на металлургические комбинаты ГДР, на железнодорожный транспорт (в устье Мухавца находится глухая плотина, в силу чего транзитное судоходство невозможно). После объединения Германии немецкие металлурги переориентировались на руду, добываемую в Германии, и грузооборот порта сильно снизился[75].
Общественный транспорт Бреста представлен автобусной (на август 2017 года действует 62 маршрута[76]) и троллейбусной (9 маршрутов) сетями. Помимо этого, действует сеть маршрутных такси. Работает крупный автовокзал (регулярно выполняются 25 международных, около 50 междугородных и более 200 пригородных рейсов[77]).
В городе работают 65 дошкольных учреждений, в которых воспитывается более 12 тыс. детей, в том числе один санаторный сад и специальное учреждение для детей с особенностями психофизического развития. Среднее образование представлено начальной школой, 31 средней школой, 6 гимназиями, 2 лицеями (областным и общегородским). Два учебно-производственных комбината дают возможность профессиональной ориентации почти 4 тысячам учащихся. Помимо этого, работает две музыкальные, одна художественная и одна хореографическая школы[71][78].
Среди высших и средне-специальных учебных заведений города:
- Брестский государственный технический университет;
- Брестский государственный университет имени А. С. Пушкина;
- Брестский государственный политехнический колледж;
- Брестский государственный колледж железнодорожного транспорта;
- Брестский государственный колледж сферы обслуживания;
- Брестский государственный колледж связи;
- Брестский государственный музыкальный колледж имени Г. Ширмы;
- Брестский государственный медицинский колледж;
- Брестский государственный профессионально-технический колледж торговли.
- Колледж бизнеса и права (Брестский филиал);
В образовательных учреждениях города работает 18 музеев различных профилей: историко-краеведческие, этнографические, военной славы, мемориальные, в том числе музей Боевой Славы гимназии № 1, музей «Мальчишки бессмертного Бреста» поста Памяти у Вечного огня мемориального комплекса «Брестская крепость-герой», страноведческий музей «Амистад» гимназии № 5[78].
Брест является одним из важных культурно-исторических центров Белоруссии.
Сеть учреждений культуры города включает в себя 16 домов культуры и клубов, а также 3 кинотеатра[79]. В составе библиотечной сети — 14 библиотек, в том числе центральная городская библиотека имени А. С. Пушкина[80]. По состоянию на октябрь 2005 года библиотечный фонд города составлял 3 847 700 экземпляров[81]. В Бресте работают академический театр драмы, кукольный театр. В городе проводятся региональные и международные фестивали: международный театральный фестиваль «Белая Вежа», фестиваль белорусского национального кино, фестиваль драматического искусства «Театральный калейдоскоп»[82], международный театральный фестиваль инвалидов «Непратаптаны шлях»[83], международный фестиваль архитектуры и дизайна интерьера «Под крышей дома…»[84], международный фестиваль классической музыки «Январские музыкальные вечера»[85][86], а также международный байк-фестиваль («Брест 2009»[87], 2011 год)[88] и международный фестиваль ретротехники (автомобилей, мотоциклов и велосипедов) «Планета железяка»[89].
Действуют историко-археологический музей «Берестье» (на территории Брестской крепости; сохранены остатки 224 деревянных строений XIII века), краеведческий музей, музей спасённых ценностей, музей железнодорожной техники под открытым небом (48 натурных образцов железнодорожной техники), художественный музей[90], музей «Евреи Бреста».
В Бресте издаются городские газеты: «Брестский курьер», «Всё для Вас», «Заря», «Вечерний Брест», «Брестский вестник», «Брестская газета» и т. д.
Сфера здравоохранения Бреста представлена следующими врачебными учреждениями: 7 больниц (в том числе Центральная городская больница, Городская больница № 1, Психиатрический стационар, Больница скорой медицинской помощи со станцией скорой помощи в своей структуре), 5 поликлиник для взрослых (4-я поликлиника в 2008 году получила статус центральной городской поликлиники), двумя детскими поликлиниками, 4 стоматологическими поликлиниками, 9 диспансерными учреждениями, центром пластической хирургии и косметологии и лечебно-консультативной поликлиникой[91]. Функционирует обширная аптечная сеть. Также на территории города, в районе Вычулки расположена Брестская областная больница, обслуживающая жителей как областного центра, так и всего региона в целом. Брестская областная психиатрическая больница находится вне Бреста, в деревне Могилёвцы.
В окрестностях Бреста расположены санатории («Буг», «Берестье»), зоны отдыха (Белое озеро к югу от города с многочисленными базами отдыха и др.).
5—6 марта 2009 года город Брест был выбран местом для проведения заседания Координационного совета служб крови государств Содружества Независимых Государств[92], в работе которого приняли участие специалисты Белоруссии, Российской Федерации, Таджикистана, Узбекистана и Украины.
Город разделён на две части рекой Мухавец (через реку переброшены четыре автодорожных и два железнодорожных моста). К северу от реки находятся кварталы исторического центра (застроенного одно-двухэтажными домами конца XIX — начала XX века), обширные кварталы, застроенные частными домами, застроенный многоэтажными жилыми домами микрорайон Восток, а также районы заводской застройки. К югу от Мухавца активно развиваются новые районы массовой застройки Ковалёво, Вулька.
Главная улица города — проспект имени П. М. Машерова (переходит в улицу Московскую). Основная пешеходная улица Бреста — улица Советская, прорезающая центр города, пересекаемая бульварами. Ведётся либо планируется в ближайшее время реконструкция ряда основных центральных улиц (Советской, бульваров Космонавтов и Шевченко, проспекта Машерова и др.). Общая протяжённость улиц, дорог и проездов города на середину 2005 года — 231,2 км[93].
Главным туристическим объектом Бреста традиционно считается мемориальный комплекс «Брестская крепость-герой», а также археологический музей «Берестье» и Музей спасённых ценностей. В Бресте сохранилось несколько зданий, являющихся памятниками архитектуры: массивный Свято-Николаевский гарнизонный собор (1856—1879)[94], железнодорожный вокзал (1886, сильно перестроен), Свято-Николаевская братская церковь (1904—1906), Свято-Симеоновский кафедральный собор (1865—1868), Крестовоздвиженский костёл (1856) и др. Определённый интерес, как памятники средневекового города, представляют также руины монастыря бернардинок (XVII—XVIII в.), коллегиума иезуитов и Петропавловской базилианской церкви (конец XVIII в.), в здании которой впоследствии был подписан Брестский мир.
Среди памятников в городе выделяется Памятник Тысячелетия Бреста, открытый в 2009 году.
Поблизости, в деревне Чернавчицы на шоссе Брест — Каменец — один из старейших памятников средневекового белорусского зодчества — Троицкий костёл (конец XV — 80-е годы XVI века). В городе Каменец — оборонно-сторожевая башня XIII века. Близ северо-запада города, в деревне Скоки, находится усадьба Немцевичей, построенная в 1770 году в стиле барокко.
К северу от Бреста — национальный парк «Беловежская пуща».
Важнейшие городские спортивные клубы Бреста:
- футбольный «Динамо-Брест» (выступает в Высшей лиге Белоруссии, обладатель Кубка Белоруссии 2007 года, 2016/2017 и бронзовый призёр 1992 года);
- хоккейный «Брест» (выступает в экстралиге);
- команда по хоккею на траве «Строитель»;
- гандбольный клуб имени Мешкова (девятикратный чемпион Республики Беларусь[95]);
- бейсбольная команда «Брестские зубры»;
- «Аматар» (Мини-футбол).
В городе хорошо развита спортивная инфраструктура. Существуют центры олимпийского резерва (ЦОР): по игровым видам спорта (отделения гандбола, волейбола, баскетбола), по гребле, по конному спорту. Работает 20 спортивных школ, в том числе олимпийского резерва. В городе действуют лыжероллерная трасса, теннисные корты, 2 легкоатлетических манежа, 4 стадиона, 6 плавательных бассейнов, 155 спортивных залов, множество физкультурно-спортивных клубов и секций[79].
Действуют крупные спортивные объекты международного класса:
Наибольшую известность получили произведения литературы и искусства, посвящённые подвигу защитников Брестской крепости. Среди них — книга «Брестская крепость» (1957 год, расширенное издание 1964 года, Ленинская премия 1965 года) советского писателя Сергея Смирнова, впервые прославившая подвиг защитников крепости[98]. Судьба вчерашнего курсанта, вмиг ставшего героем — в центре повествования другой известной книги о героях Брестской крепости — романа Бориса Васильева «В списках не значился» (1974).
На киноэкране о мужестве защитников цитадели было рассказано в таких фильмах как «Бессмертный гарнизон» (1956) режиссёров Захара Аграненко и Эдуарда Тиссэ, по сценарию Константина Симонова; «Я — русский солдат» (1995) режиссёра Андрея Малюкова, по мотивам романа «В списках не значился».
Истории Брестской крепости, трагической судьбе её защитников и возвращению памяти о них посвящён художественно-публицистический фильм режиссёра Дениса Скворцова «Брестская крепость» белорусской телекомпании «Воен-ТВ», вышедший в 2006 году по сценарию Сергея Зарубы[99]. Одним из основных литературных источников сценария послужила книга «Брестская крепость на ветрах истории» (автор А. М. Суворов, Брест, 2004)
В начале 2007 года стало известно, что Телерадиовещательная организация Союзного государства России и Белоруссии планирует снять новый игровой фильм об обороне Брестской крепости. Съёмки прошли в Бресте под руководством режиссёра Александра Котта и завершились премьерой 22 июня 2010 года в Брестской крепости[100][101].
Бяла-Подляска, Польша (05 сентября 1991)- Люблин, Польша (14 марта 2002)
Плевен, Болгария (09 июля 1997)
Пор-сюр-Сон Франция (15 мая 2004)- Брест, Франция (10 декабря 2012)
Вайнгартен, Германия- Равенсбург, Германия
- Союз общин Средней Шуссентали, Германия (20 сентября 1989)
Луцк, Украина (23 августа 2003)- Ивано-Франковск (24 августа 2004)
Лудза, Латвия (18 мая 2007)
Батуми, Грузия (с 24 апреля 2015)
Сяогань, Китай
Нахичевань, Азербайджан
Орёл, Россия- Дорогомиловский район Москвы, Россия
- Калининград, Россия
- Тюмень, Россия
- Астрахань, Россия
- Петрозаводск, Россия
- Ковров, Россия
- Нижний Тагил, Россия
- Рязань, Россия (с 2012)
- Новороссийск, Россия (с 2014)
- Малгобек, Россия (с 10 мая 2015)[102]
- Ижевск, Россия (с 2 ноября 2016)[103]
- Брестская крепость
- Брестское гетто
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
