ҡарағай һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты From Wikipedia, the free encyclopedia
Аҡ шыршы, йә иһә шыж (лат. Abies) — ҡарағай һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған үҫемлек заты. Аҡ шыршыларҙың үҙенә генә хас үҙенсәлеге шунда: уларҙың тубырсыҡтары, ҡарағай ғаиләһенең башҡа ылыҫлыларынан айырмалы рәүештә, өҫкә ҡарай үҫә һәм ағастарҙа тарҡала, ә ылыҫы ялпаҡ.
Аҡ шыршы | |||||||||||||||
Аҡ шыршыtypus. Өлкән ағастың дөйөм күренеше. (Тюринген урманы, Германия) | |||||||||||||||
Фәнни классификация | |||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||||||||
Халыҡ-ара фәнни исеме | |||||||||||||||
Abies Mill. | |||||||||||||||
Бүлендек таксондар | |||||||||||||||
|
200—250 йәшкә етеүсе күләгәгә сыҙамлы мәңге йәшел ылыҫлы ағас. Сатыры ҡуйы, тар конус һымаҡ; ҡайыры шыма, сайырлы оролары бар, олоно төҙ, бейеклеге 24—35 м, диам. 0,5 м тиклем. Ылыҫы йомшаҡ, яҫы, үҙәк үренделә радиаль, ситендәгеләрҙә — ике рәтләп урынлашҡан, 8—10 йылға тиклем ҡойолмай. Ата тубырсыҡ һарыраҡ төҫтә, сатырҙың урта һәм өҫкө өлөшөндә барлыҡҡа килә. Май башында, ылыҫланыр алдынан, һеркәләнә. Инә тубырсыҡ сатырҙың өҫкө өлөшөндә барлыҡҡа килә, йәш тубырсыҡ — йәшел йәки көрәнһыу ҡыҙыл, өлгөргәне — көрән, цилиндр формаһында, оҙонлоғо 5—9 см, киңлеге 2—4 см, төҙ; көҙөн өлгөрә һәм айырым тәңкәләргә бүленә, ағаста үҙәге генә тороп ҡала. Орлоғо ваҡ, ҡанатлы.
150—200 йыл йәшәй[1].
Аҡ шыршы урмандарының дөйөм майҙаны яҡынса 18 млн га[1]. Улар уртаса кимәлдә киң таралған, ҡайһы бер осраҡтарҙа хатта уйһыулыҡтарҙа ла (ҡайһы бер бейеклектәрҙә, атап әйткәндә, Нормандияла) тайга һәм субтайга зоналарынан ситтә, уларҙан көньяҡтараҡ (мәҫәлән, Көнбайыш һәм Үҙәк Европала аҡ шыршы), Төньяҡ ярымшарҙың субтропик һәм тропик райондарында, шул иҫәптән Мексика, Гватемала, Гондурас һәм Сальвадорҙа таралған[2][3][4].
Яҡынса 50 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса бүлкәтендә таралған. Башҡортостанда себер аҡ шыршыһы үҫә.
Ағиҙел—Кама йылғалары араһында, Өфө яйлаһында, Башҡортостан (Көньяҡ) Уралының үҙәк өлөшөндә һәм көнбайыш битләүендә шыршы һәм киң япраҡлы ағас төрҙәре менән ҡомло балсыҡлы тупраҡта үҫә.
Үҙағасы аҡ төҫтә, үҙәге юҡ, һарғылт төҫтә, ыҫмала юлдары юҡ, кипһә — еңел, еңел ярыла һәм эшкәртелә[5].
Төҙөлөштә, целлюлоза-ҡағыҙ сәнәғәтендә һәм музыка ҡоралдары эшләү өсөн файҙаланыла. Утыны һәм күмер сифатһыҙ[5].
Ҡабағынан шыршы бальзамы, ә энәләренән шыршы майы алына. Орлоҡтарының 30 % -ҡа тиклем майлы булыуы лактар етештереүгә мөмкинлек бирә.
Сайырынан А.ш. бәлзәме (медицинала һәм оптик микроскопияла ҡулланыла[6]. Интродуценттар араһында аҡ шыршы бәлзәме айырыуса сыҙамлы.
Йәшелләндереүҙә ҡулланыла. Атмосфераның бысраныуына һиҙгер булыуы сәбәпле, аҡ шыршы фабрика һәм заводтар эргәһендә, автомагистралдәр буйлап һ.б. үрсетеү өсөн яраҡһыҙ. Аҡ шыршы урмандары климатты көйләүсе, һыу көйләүсе, һыу һаҡлау һәм тупраҡты һаҡлаусы әһәмиәткә эйә[1].
60-ҡа яҡын төрө бар{sfn|Баландин|2014}}[7], 10 төркөмсәгә бүленә[3][8].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.