Афған һуғышы (1979—1989) — Афғанстан Демократик Республикаһы (1978 йылдан Афғанстан Республикаһы) территорияһындағы бер яҡтан Афғанстан хөкүмәте көстәре һәм Совет ғәскәрҙәренең сикләнгән контингенты , икенсе яҡтан НАТО -ның алдынғы дәүләттәренең сәйәси, финанс, матди, хәрби һәм консерватив ислам донъяһының ярҙамын алған күп һанлы афған мөжәһиттәренең ҡораллы формированиелары («дошмандар») араһында барған хәрби низағ[11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18]
Ҡыҫҡа факттар Дата, Урыны ...
Афған һуғышы (1979—1989) Афғанстанда совет һалдаты, 1988 йыл Дата
25 декабрь 1979 —
Урыны
Афғанстан
Сәбәбе
СССР -ҙың Афғанстандың халыҡ демократик партияһына ярҙам итергә һәм үҙенең көньяҡ сиктәрендә хәүефһеҙлекте тәьмин итергә ынтылыуы
Нәтижә
Совет ғәскәрҙәренең сикләнгән контингенты мөжәһиттәр ҡаршылығын баҫтыра алмай; Женева килешеүҙәренә ҡул ҡуйыу (1988); совет ғәскәрҙәрен Афғанстандан сығарыу; Афғанстанда граждандар һуғышы дауам итә.
Ҡаршы тороусылар
Командирҙар
{{ {{{1}}}
| размер =
| alias = Совет Социалистик Республикалар Союзы
| shortname alias = СССР
| flag alias = Flag of the Soviet Union.svg
| flag alias-1923 = Flag of the Soviet Union 1923.svg
| flag alias-1955 = Flag of the Soviet Union.svg
| flag alias-ВМС = Naval Ensign of the Soviet Union.svg
| flag alias-ВМС-1924 = Naval Ensign of the Soviet Union 1924.svg
| flag alias-ВМС-1935 = Naval Ensign of the Soviet Union 1935.svg
| flag alias-армия = Red Army flag (Fictitious).svg
| flag alias-ВВС = Flag of the Soviet Air Force.svg
| var1 = 1923
| var2 = ВМС
| var3 = ВМС-1924
| var4 = ВМС-1935
| var5 = армия
| var6 = ВВС
| variant =
}} Л. И. Брежнев Ю. В. Андропов К. У. Черненко М. С. Горбачёв Бабрак Кармаль Мөхәммәт Нәжибулла
Ҡаршы тороусы көстәр
Ҡалып:22px 80—104 мең хәрби хеҙмәткәр[5] [6] [7]
1980 ) 1988 )[8] [9]
Юғалтыуҙар
Ҡалып:22px 15 052 һәләк булған, 753 яралаған, 000 до 243 900 һәләк булған, 000 яраланған.
000 алып 90 000 тиклем һәләк булған, 75 000 ашыу яраланған[10]
Дөйөм юғалтыуҙар
670 меңдән 2 млн тиклем һәләк булған
Афған һуғышы Викимилектә
Ябырға
«Афған һуғышы» — Советтар Союзының Афғанстандағы ҡораллы низағта ҡатнашҡан осорон совет һәм постсовет осорондағы әҙәбиәттә һәм киң мәғлүмәт сараларында билдәләү өсөн ҡулланылған термин. Афғанстанда низағ, 1979 йылға тиклем башланып, бөгөнгәсә дауам итә (2015 йыл ). Көнбайыш әҙәбиәтендә «советтарҙың баҫып алыуы» тигән һүҙбәйләнеш йыш ҡулланыла. СССР Афғанстанға хәрби контингентты 1979 йылдың 25 декабрендә индерә. Тиҙҙән БМО-ның Именлек Советы үҙенең ултырышында АҠШ әҙерләгән һәм Советтар Союзына ҡаршы булған резолюцияны ҡабул итә. СССР вето һала, уны Советтың биш ағза-дәүләте хуплай. СССР үҙенең ғәмәлдәрен Афғанстан хөкүмәтенең үтенесе һәм 1978 йылдың 5 декабрендәге Дуҫлыҡ, күршеләрсә мөнәсәбәт һәм хеҙмәттәшлек тураһындағы килешеүгә ярашлы индерелде, тип дәлилләй. 1980 йылдың 14 ғинуарында БМО-ның Генераль Ассамблеяһы үҙенең Ғәҙәттән тыш сессияһында «тәрән үкенес» һәм ҡасаҡтарҙың хәле буйынса борсолоу белдергән резолюция ҡабул итеп, «барлыҡ сит ил ғәскәрҙәрен» илдән сығарырға саҡыра, әммә резолюция мәжбүри көскә эйә булмай. Уның өсөн 108 — ыңғай, 14 кире тауыш бирелә[19]
Афғанстандың Евразияның ҡап уртаһындағы геосәйәси урыны уны быуаттар дауамында донъяның барлыҡ алдынғы державаларының милли мәнфәғәттәре киҫешкән бөтөн Үҙәк Азия төбәгендәге хәрби-сәйәси хәл-тороштоң тотороҡлолоғон тәьмин итеүсе мөһим төбәктәр рәтенә ҡуя.
XIX быуаттан башлап Рәсәй һәм Британия империялары араһында Афғанстанды контролдә тотоу өсөн «Ҙур уйын» (ингл. The Great Game ) атамаһы алған көрәш бара.
Британдар 1893 йылдың ғинуарында күрше Британ Һиндостанынан үҙ ғәскәрҙәрен ебәреп, көс ҡулланып Афғанстан өҫтөнән хакимлыҡ итергә тырыша. Беренсе инглиз-афған һуғышы шулай башлана. Тәүҙә инглиздәргә уңыш юлдаш була, улар әмир Дост-Мөхәммәтте ҡолатып, тәхеткә Шуджа-ханды ултырта. Әммә Шуджа-хандың хакимлығы оҙаҡҡа һуҙылмай, 1842 йылда уны алып ташлайҙар. Афғанстан Британия менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡала.
Шул уҡ ваҡытта Рәсәй империяһы көньяҡҡа әүҙем үтеп инә башлай. 1860—1880 йылдарҙа нигеҙҙә Урта Азияның Рәсәйгә ҡушылыуы тамамлана.
1878 йылда Рәсәй ғәскәрҙәренең Афғанстан сигенә тиҙ темптар менән яҡынлашыуынан хәүефләнгән британдар Икенсе англо-афған һуғышын башлай. Киҫкен көрәш ике йыл даум итә, һәм 1880 йылда британдар илде ташлап китергә мәжбүр була, әммә тәхеттә лояль ҡарашлы әмир Абдул-Рахманды ҡалдыра һәм шулай итеп ил өҫтөнән контроллек итә.
1880—1890 йылдарҙа Рәсәй һәм Британияның берлектәге килешеүҙәре һөҙөмтәһендә Афғанстандың хәҙергәсә үҙгәрешһеҙ ҡалған сиктәре билдәләнә.
1919 йылда Аманулла-хан Афғанстандың Бөйөк Британиянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. Шулай итеп Өсөнсө инглиз-афған һуғышы башлана.
Бойондороҡһоҙлоҡто таныусы беренсе ил Совет Рәсәйе була, ул Афғанстанға иҡтисади һәм хәрби ярҙам күрһәтә.
1929 йылда СССР Афғанстандың тәхетенән ҡолатылған короле Аманулла-ханға ярҙам йөҙөнән хәрби акция ойоштора. 1930 йылда баҫмасылар базаһына ҡаршы операция башлай.
XX быуат башында Афғанстан бөтөнләй сәнәғәтһеҙ, халҡының яртыһынан күберәген наҙандар һәм ярлылар тәшкил иткән артта ҡалған аграр ил була.
1973 йылда Афғанстан короле Заһир-шаһтың Италияға визиты ваҡытында илдә дәүләт түңкәрелеше яһала. Власты Заһир-шаһтың туғаны Мөхәммәт Дауд үҙ ҡулына ала һәм Афғанстанда беренсе республика иғлан итә.
Дауд авторитар диктатура урынлаштырып, реформалар үткәрергә тырыша, әммә уларҙың күпселеге уңышһыҙлыҡҡа осрай. Шул уҡ ваҡытта илдә ҡатын-ҡыҙҙарҙың — 96,3, ир-аттарҙың яынса 90,5 проценты наҙан була. Ғәмәлдә Афғанстанда ырыу-ҡәбилә общинаһы һәм феодализм эпохаһына хас тәртиптәр өҫтөнлөк итә. Афғанстан тарихының беренсе республика осоро көслө сәйәси тотороҡһоҙлоҡ, прокоммунистик һәм исламист төркөмдәр араһындағы көнәркәшлек менән ҡылыҡһырлана. Исламистар бер нисә тапҡыр ихтилалға күтәрелә, әммә улар барыһы ла хөкүмәт ғәскәрҙәре тарафынан баҫтырыла.
Даудтың идара итеүе 1978 йылда Саур революцияһы һәм президентты, уның барлыҡ ғаилә ағзаларын язалау менән тамамлана.
1978 йылдың 27 апрелендә Афғанстанда Апрель (Саур) революцияһы башлана һәм һөҙөмтәлә власҡа Афғанстандың Халыҡ-демократик партияһы (АХДР — НДПА) килеп, илде Афғанстан демократик республикаһы (АДР — ДРА) тип иғлан итә.
Етәкселектең Афғанстандың артта ҡалыуын еңеп сығыу мөмкинлеге бирәсәк яңы реформалар үткәрергә тырышыуы ислам оппозицияһының ҡаршылығына осрай. 1978 йылда илдә Граждандар һуғышы башлана.
Ҡабул урамдары революцияның икенсе көнөндә, 1978 йылдың 28 апреле. 1979 йылдың мартында Герат ҡалаһындағы фетнә ваҡытында афған етәкселеге совет ғәскәрҙәрен индереүҙе һорап, беренсе үтенесен белдерә. Һуңынан был үтенестәр һаны 20-гә етә. Әммә КПСС Үҙәк комитетының 1978 йылда уҡ ойошторолған Афғанстан буйынса комиссияһы Политбюроға бындай ҡыҫылыштың буласаҡ эҙемтәләре тураһында белдерә һәм үтенес кире ҡағыла.
Әммә Герат фетнәһе совет-афған сигендә совет ғәсәкрҙәрен көсәйтеүгә мәжбүр итә һәм оборона министры Д. Ф. Устиновтың бойороғона ярашлы, Афғанстанға 103-сө гвардия һауа-десант дивизияһының ултырыу ихтималлығына әҙерлек башлана. Афғанстанда ҡапыл совет советниктарының һаны арттырыла: ғинуарҙа улар 409 булһа, июнь һуңына 4500-гә етә[20] Джимми Картер Афғанстанда хөкүмәткә ҡаршы көстәрҙе финанслауға рөхсәт биргән йәшерен указға ҡул ҡуя[21] [22]
Афғанстандағы хәл-торош артабан шундай үҫеш ала — Ислам оппозицияһының ҡораллы сығыштары, армиялағы фетнәләр, партия эсендәге көрәш, бигерәк тә НДПА лидеры Нур Мөхәммәт Тараки ҡулға алынып һуңынан уны властан ситләткән Хафизулла Әмин бойороғо буйынса үлтерелгән 1979 йылдың сентябрендәге ваҡиғалар — совет еткәселеген хафаланырға мәжбүр итә. Ул Әминдең амбицияларын, шәхси маҡсаттарына өлгәшеү өсөн көрәшкәндә ҡанһыҙлығын белә һәм уның Афғанстанға етәкселек итеүен хәүефләнеп күҙәтә. Әмин ваҡытында илдә исламистарға ҡаршы ғына түгел, Тараки яҡлы булған НДПА ағзаларына ҡаршы террор башлана. Золом НДПА-ның төп терәге булған армияға ла ҡағыла һәм был уның былай ҙа саҡ торған түбән хәрби рухын төшөрә, дезертирлыҡҡа һәм фетнәләргә килтерә. Совет етәкселеге Афғанстандағы хәлдәрҙең артабан киҫкенләшеүе НДПА режимының ҡолауына килтерер һәм власҡа СССР-ға ҡаршы көстәрҙең ултырыуын тәьмин итер, тип хәүефләнә. Был ғына ла түгел, КГБ линияһы буйынса Әминдең 1960 йылдарҙа ЦРУ менән бәйлнеше булыуы һәм уның эмиссарҙарының Тараки үлтерелгәндән һуң Американың рәсми вәкилдәре менән йәшерен бәйләнештәре булыуы тураһында мәғлүмәт килә.
Һөҙөмтәлә Әминде ҡолатыу һәм уның урынына СССР-ға лояль ҡарашта булған лидерҙы ултыртыу тураһында ҡарар ҡабул ителә. Шундай лидер сифатында кандидатураһын КГБ рәйесе Ю. В. Андропов хуплаған Бабрак Кармаль ҡарала.
Әминде ҡолатыу буйынса операцияны әҙерләгәндә Әминдең үҙенең советтарҙан хәрби ярҙам һорауын файҙаланырға булалар. 1979 йылдың сентябренән декабргә тиклем шундай 7 мөрәжәғәт була. 1979 йылдың декабре башында Баграмға «мосолман батальоны» — ГРК-ның махсус тәғәйенләнештәге отряды — 1979 йылдың йәйендә Таракиҙы һаҡлау һәм Афғанстанда махсус бурыстарҙы үтәү өсөн Урта Азиянан булған хәрби хеҙмәткәрҙәрҙән тупланған совет хәрбиҙәре ебәрелә[23]
1979 йылдың декабренең беренсе көндәрендә СССР оборона министры Д. Ф. Устинов юғары хәрби етәкселектәге вазифалы тар диарә кешеләренә тиҙҙән Афғанстанға совет ғәскёрҙәрен индереү тураһында ҡарар ҡабул ителеү ихтималлығы хаҡында белдерә[24]
10 декабрҙән башлап Д. Ф. Устиновтың шәхси бойороғо буйынса Төркөстан һәм Урта Азия хәрби округтарындағы частарҙы һәм берләшмәләрҙе мобилизациялау башлана. «Сбор» сигналы буйынса 103-сө Витебск гвардия һауа-десант дивизияһы күтәрелә һәм уларға алда торған ваҡиғаларҙа төп һөжүм итеү бурысы йөкмәтелә[23] [25]
1979 йылдың 12 декабрендә Политбюро ултырышында ғәскәр индереү тураһында ҡарар ҡабул ителә.
В. И. Варенников күрһәтмәләре буйынса, 1979 йылда Афғанстанға совет ғәскәрҙәрен индереү тураһындағы ҡарарҙы хупламаусы берҙән-бер Политбюро ағзаһы А. Н. Косыгин була һәм ошо мәлдән алып уның Брежнев һәм уның диарәһе менән юлдары бөтөнләйгә айырыла[25]
Генштаб начальнигы Николай Огарков ғәскәр индереүгә ҡәтғи ҡаршы була һәм ошо нигеҙҙә КПСС Үҙәк комитеты Политбюроһы ағзаһы, СССР оборона министры Д. Ф. Устинов менән бәхәскә инә.
1979 йылдың 13 декабренән Оборона министрлығының Афғанстан буйынса Оператив төркөмө ойошторола. Уның еткәсеһе итеп Генераль штаб начальнигының беренсе урынбаҫары, армия генералы С. Ф. Ахромеев тәғәйенләнә. Ул 14 декабрҙә Төркөстан хәрби округында эш башлай. 1979 йылдың 14 декабрендә Баграм ҡалаһына 1979 йылдың 7 июленән Баграмда совет хәрби-транспорт самолеттарын һәм вертолеттарын һаҡлаған 105-се гвардия һауа-десант дивизияһының 11-се гвардия парашют-десант полкының батальонын көсәйтеү өсөн 345-се гвардия айырым парашют-десант полкы батальоны ебәрелә.
Бер үк ваҡытта Кармаль һәм уның бер нисә арҡаҙашы 1979 йылдың 14 декабрендә Афғанстанға йәшерен рәүештә килтерелеп, Баграмда, совет хәрбиҙәре араһында йәшәтелә. 1979 йылдың 16 декабрендә Х. Әминде үлтереү ынтылышы була, әммә ул иҫән ҡала һәм Кармалде ашығыс рәүештә ҡабат СССР-ға оҙаталар. 1979 йылдың 20 декабрендә Баграмдан Ҡабулға «мосолман батальоны» ташлана һәм ул Әмин һарайының һаҡ бригадаһына инеп, һарайҙы штурмлауға әҙерлекте еңеләйтә. Был операцияны тормошҡа ашырыу өсөн декабрь урталарында Афғанстанға шулай уҡ СССР КГБ-һының 2 махсус төркөмө килә.
1979 йылдың 25 декабренә тиклем Төркөстан хәрби округында Афғанстанға индереү өсөн 40-сы дөйөм ғәскәр армияһының ялан идаралығы, 2 мотоуҡсылар дивизияһы, армия артиллерия бригадаһы, зенит-ракета бригадаһы, десант-штурмлау бригадаһы, хәрби һәм тыл тәьминәте частары, ә Урта Азия хәрби округында — 2 мотоуҡсылар полкы, ҡатнаш авиакорпус идаралығы, 2 истребитель-бомбардировщик авиаполкы, 1 истребитель авиаполкы, 2 вертолет полкы, авиация-техник һәм аэродром тәтминәте частары әҙерләнә.
Резерв сифатында ике округта ла тағы ла өс дивизия туплана. Частарҙы тулыландырыуға Урта Азия республикаларынан һәм Ҡаҙағстандан запастағы 50 меңдән ашыу кеше саҡыртыла, ауыл хужалығынан 8 мең автомобиль һәм башҡа техника тапшырыла. Был Совет Армияһының 1945 йылдан һуң ҙур мобилизация йәйелдереүе була. Бынан тыш, 14 декабрҙә үк Төрөкстан хәрби округы аэродромдарына килтерелгән Белоруссиянан 103-сө гвардия һауа-десант дивизияһы Афғанстанға индереү өсөн әҙерләнә.
1979 йылдың 23 декабре кисенә ғәскәрҙәрҙең Афғанстанға инергә әҙер булыуы тураһында рапорт бирелә. 24 декабрҙә Д. Ф. Устинов № 312/12/001 директиваһына ҡул ҡуя.
Афғанстанға совет ғәскәрҙәрен индереү, 1979 йылдың декабре. Совет ғәскәрҙәренең Афғанстан территорияһында хәрби хәрәкәттәре директива тарафынан ҡаралмай, хатта үҙеңде һаҡлау маҡсатында ла ҡорал ҡулланыу тәртибе билдәләнмәй. Хәйер, 27 декабрҙә Д. Ф. Устиновтың һөжүм иткән осраҡта фетнәселәрҙең ҡаршылығын баҫтырыу тураһында бойороғо донъя күрә. Совет ғәкәрҙәренең гарнизондар булдырып, мөһим сәнәғәт һәм башҡа объекттарҙы һаҡ аҫтына алыуы, шулай итеп афған армияһы частарын оппозиция отрядтарына һәм эске ҡыҫылыу ихтималлығына ҡаршы тороу өсөн бушатыуы күҙаллана. Афғанстан сиген 1979 йылдың 27 декабрендә Мәскәү ваҡыты менән сәғәт өстә (Ҡабул ваҡыты менән сәғәт 5-тә) сығырға бойороҡ була.
1979 йылдың 25 декабрендә АДР территорияһына беренселәрҙән булып 108-се мотоуҡсылар дивизияһының 781-се айырым разведка батальоны сығарыла. Уның артынса 56-сы айырым десант-штурм бригадаһының 4-се десант-штурм батальоны (4-се дшб) сығарыла, уға Саланг артылышын һаҡлау бурысы йөкмәтелә. Шул уҡ көндө Ҡабул һәм Баграм аэродромдарына 103-сө гвардия һауа-десант дивизияһы частары ташлана. Ҡабул аэродромына беренселәрҙән булып подполковник Г. И. Шпако командалығында 350-се гвардия парашют-десант полкы десантсылары ултыра. Ултырған ваҡытта десантсылар ултырған бер самолет ҡолай.
Ҡабулда 103-сө гвардия һауа-десант дивизияһы частары 27 декабрҙең көн үҙәгендә ултырып бөтә һәм афған авиацияһын һәм ПВО батареяларын ҡамап, аэропорт эшмәкәрлеген үҙ контроленә ала. Дивизияның башҡа бүлексәләре Ҡабулдың башҡа райондарында тупланып, төп хөкүмәт учреждениеларын, афған хәрби частарын һәм штабтарын, ҡаланың һәм уның тирә-яғындағы башҡа мөһим объекттарҙы ҡамау бурысын ала. Афған хәрби хеҙмәткәрҙәре менән бәрелештән һуң Баграм аэродромында 103-сө дивизияның 357-се гвардия парашют-десант полкы һәм 345-се гвардия парашют-десант полкы контроллек итә башлай. Улар шулай уҡ 23 декабрҙә ҡабаттан үҙенең арҡаҙаштары менән Ҡабулға килтерелгән Б. Кармалде һаҡлай[23]
СССР КГБ-һының Йәшерен разведкаһы идаралығының элекке начальнигы генерал-майор Ю. И. Дроздов, Афғанстанға совет ғәскәрҙәрен индереү объектив ихтыяж булды, сөнки илдә АҠШ (улар Ҡытай менән Афғанстан буйынса килешеү төҙөп, үҙҙәренең техник күҙәтеү постарын СССР-ҙың көньяҡ сиктәренә яҡынайта) эшмәкәрлеген әүҙемләштерә башлағайны, тип билдәләй. Бынан тыш, СССР элек тә бер нисә тапҡыр Афғанстанға ошондай уҡ миссия менән ғәскәр индерә һәм унда оҙаҡ тотҡарланырға уйламай. Дроздов һүҙҙәренсә, уның армия генералы С. Ф. Ахромеев менән берлектә әҙерләгән 1980 йылда Афғанстандан совет ғәскәрҙәрен сығарыу планы ла була. Был документ һуңынан СССР КГБ-һы Рәйесе В. А. Крючков ҡушыуы буйынса юҡ ителә[26]
Штурмдан һуң һарайҙың уң яҡ өлөшө. 27 декабрь кисендә совет махсус подразделениелары Әмин һарайын штрумлай, операция 40 минут дауам итә, уның барышында Әмин үлтерелә. «Правда» гәзитендә баҫылған рәсми версия буйынса, «асыулы халыҡ хәрәкәте һөҙөмтәһендә Әмин үҙенең ҡуштандары менән ғәҙел халыҡ суды алдына баҫты һәм язаланды»[27]
Төп объекттан башҡа 103-сө гвардия һауа-десант дивизияһы һәм 345-се айырым парашют-десант полкы бүлексәләре Ҡабул гарнизонының хәрби частарын, радио-телеүҙәкте, Хәүефһеҙлек һәм Эске эштәр министрлыҡтарын ҡамап, уларға контроллек итә башлай һәм шуның менән махсус подразделениелар алдына ҡуйылған бурысты үтәүҙе тәьмин итә. Әһәмиәте буйынса икенсе урында торған объектты — Афған армияһының генераль штабы бинаһы комплексын 250-се гвардия парашют-десант полкының 7-се парашют-десант ротаһы штурм менән ҡулға төшөрә. Афған армияһының генераль штабын Әминдең тоғро туғаны, Рязань һауа-десант команда училищеһын тамамлаусы Мөхәммәт Яҡуп етәкләй. Операция уңышлы үтһен өсөн уны нейтралләштереү талап ителә, сөнки ул афған армияһына ҡораллы ҡаршылыҡ күрһәтергә бойороҡ биреүе ихтимал була. Яҡубты нейтралләштереү 103-сө гвардия һауа-десант дивизияһы командиры генерал Иван Рябченкоға йөкмәтелә. Был бурыс шәхсән оборона министры маршал Устинов һәм КГБ рәйесе Андропов тарафынан ҡуйыла. «Шторм-333» операцияһы башланыр алдынан генерал Рябченко махсус һайлап алынған офицерҙар — бер туған Логовскийҙар менән Яҡубҡа, йәнәһе лә совет армияһы подразделениеларының урынлашыу урынын асыҡлар өсөн бара. Операция башлауға сигнал булып торған элемтә соҡоронда шартлау яңғырау менән Яҡуб барыһын да аңлай, ә генерал Рябченко етәкселегендәге офицерҙар төркөмө һаҡсыларҙы ҡыҫырыҡлап, Яҡупты нейтралләштерә һәм уға афған армияһы менән бәйләнешкә сығыу мөмкинлеген бирмәй. Әммә уның эш өҫтәлендә афған частары менән тура бәйләнештә эшләгән радиостанция тора. Генерал Рябченконың төркөмө үҙе Яҡуп бүлмәһендә ҡамауҙа ҡала. 350-се гвардия парашют-десант полкының 7-се парашют-десант ротаһы ҡараңғы, таныш булмаған ҡалала аҙашып, 40 минутҡа һуңлай. Ул килеп еткәс кенә беренсе ҡаттағы һаҡты алып алып ташлап, генштаб коридорҙарын үҙ контроле аҫтында тотҡан махсус подразделение составынан ойошторолған бәләкәй төркөм иркен тын ала. Уның составында ике кеше яраланып өлгөргән була. Улар десантсыларҙы: «Егеттәр, командирығыҙҙы ҡотҡарығыҙ! Ул Яҡуп бүлмәһендә ҡамауҙа», — тип ҡаршылай. Бер сәғәт тә үтмәй, бина тулыһынса десантсылар ҡулына күсә.
27 февралдән 28-енә ҡарай төндә Баграмдан Ҡабулға Б. Кармаль килә. Ҡабул радиоһы уның афған халҡына «революцияның икенсе этабы» иғлан ителгән мөрәжәғәтен тапшыра[23]
СССР Оборона министрлығының Афғанстандағы хәрби хәрәкәттәр тәжрибәһен дөйөмләштереү менән шөғөлләнгән офицерҙар төркөмө унда совет ғәскәрҙәренең булыу осорон дүрт этапҡа бүлә:
1979 йылдың декабренән 1980 йылдың февраленә тиклем — Афғанстанға совет ғәскәрҙәрен индереү һәм уларҙы гарнизондарға урынлаштырыу;
1980 йылдың мартынан 1985 йылдың апреленә тиклем — актив, шул иҫәптән киң масштаблы хәрби хәрәкәттәр алып барыу, АДР-ҙың Ҡораллы көстәрен үҙгәртеп ҡороу һәм нығытыу;
1985 йылдың апреленән 1987 йылдың ғинуарына тиклем — актив хәрәкәттәрҙән афған ғәскәрҙәренә совет авиацияһы, артиллерия һәм сапер подразделениелары менән ярҙам итеүгә күсеү. Был ваҡытта махсус тәғәйенләнештәге подразделениелар сит илдән ҡорал һәм һуғыш кәрәк-яраҡтары индереүҙе иҫкәртеү буйынса көрәш алып бара. Ошо осорҙа совет ғәскәрҙәренең бер өлөшө Афғанстандан сығарыла;
1987 йылдың ғинуарынан 1989 йылдың февраленә тиклем — совет ғәскәрҙәренең афған ғәскәрҙәренең хәрби эшмәкәрлегенә ярҙам итеү менән бер рәттән милли ярашыу сәйәсәтен үткәреүҙә ҡатнашыуы. Совет ғәсәкәрҙәрен сығарырға әҙерләү һәм уларҙың тулыһынса Афғанстандан сығыуы.[28]
Июлдә Баграмға 105-се һауа-десант дивизияһының 111-се гвардия парашют-десант полкының батальоны килә. 1979 йылдың көҙөндә ул таратылғандан һуң 345-се гвардия парашют-десант полкына ҡарай[29]
27 ноябрь — Афғанстанға Гостомель аэродромынан Ан-22 самолеттарында АДР Хәрби көстәре дивизиялары ҡарамағындағы хәрби советниктарҙың Ҡабулда булдырыласаҡ совет ғәскәрҙәре командованиеһы менән бәйләнеш булдырырға тейешле личный составтағы 120 кеше килә. Уларҙы ебәреү менән СССР Ҡораллы Көстәре генераль штабының 10-сы Идаралығы шөғөлләнә. Ахырғаса личный состав үҙҙәренең ҡайҙа ебәреләсәген дә белмәй. Уларҙың барыһы ла совет илендә тегелмәгән граждандар кейемендә була. Гостомелдән оҙатыу ваҡытында Киев хәрби округы командующийы армия генералы И. А. Герасимов үҙе ҡатнаша һәм самолеттарға ултырыр алдынан булған теҙелеүҙә: «Ватан һеҙгә иң ҡатмарлы бурыс йөкмәтә, һеҙ был хәрби бурысығыҙҙы ахырғаса үтәргә тейешһегеҙ», — тип белдерә. Самолетҡа ултырыр алдынан һәр кемгә йыл ярымға Афғанстанға виза булған СССР гражданинының сит ил паспорты тапшырыла. Улар Афғанстандың 10 провинцияһында 12 кешенән торған элемтә үҙәктәре ойоштора. Элемтә үҙәге начальниктан (прапорщик йәки офицер), ЗАС-та ике кешенән (офицер һәм прапорщик) һәм ваҡытлы хеҙмәттәге 9 һалдаттан тора. Һәр үҙәктә өс: КУНГ кузовлы аппаратлы ике (радиостанция һәм ЗАС) һәм кәрәкле урынға йөрөү өсөн тент менән көпләнгән ГАЗ-66 армия йөк машинаһы була. Барлыҡ һалдаттар ҙа Афғанстанда булғанда граждан кейемендә йөрөй. Элемтә үҙәктәренең дислокацияһы:
Ҡабул провинцияһы, Ҡабул ҡалаһы, Төп үҙәк;
Нангархар провинцияһы, Джелалабад ҡалаһы, дөрөҫөрәге — Самархель ҡасабаһы, афғандарҙың 25-се тау-пехота дивизияһы ҡарамағында;
Ҡондоҙ провинцияһы, Ҡондоҙ ҡалаһы;
Бадахшан провинцияһы, Файзабад ҡалаһы;
Балх провинцияһы, Мазари-Шәриф;
Газни провинцияһы, Газни ҡалаһы;
Баглан провинцияһы, Пули-Хумри ҡалаһы. 9-12 декабрь — Афғанстанға беренсе «мосолман батальоны» — 15-се махсус тәғәйенләнештәге айырым бригаданың 154-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряды килә.
14 декабрь — Баграмға тағы бер айырым батальон — 345-се парашют-десант полкы килә.
25 декабрь — Төркөстан хәрби округының 40-сы армияһы колонналары Аму-Дарья йылғаһы аша Тажикстандың ғәскәри бурыслы кешеләрен йәнәһе лә күнекмәләргә тип туплап төҙөлгән хәрәкәтте тәьмин итеү ротаһы (201-се МСД САВО) төҙөгән понтон күпер аша Афғанстан сиген үтә. Х. Әмин СССР етәкселегенә рәхмәт белдерә һәм АДР Ҡораллы көстәренең Генераль штабына индерелгән ғәскәргә ярҙам күрһәтеү тураһында күрһәтмә бирә[30]
27 декабрь — кисен «Шторм» — Әмин һарайын штурмлау[31]
29 декабрь — 201-се МСД САВО составындағы хәрәкәтте тәьмин итеү отрядының айырым ротаһы Мазари-Шәриф ҡалаһынан 5 км алыҫлыҡта база лагеры ойоштора һәм юл менән артылышты контролгә ала.
7 ғинуар — СССР КГБ-һы сик буйы ғәсәкәрҙәренең Пяндж йыйылма хәрби отряды (6 БТР-ы булған 204 кеше) вертолеттарҙа һәм йөҙөү ҡорамалдарында Пяндж йылғаһы аша сыға һәм Нусай ҡышлағында гарнизон ойоштороп, Калаи-Хумб совет район үҙәген һәм Дүшәнбе — Хорог сик буйы юлын һаҡлап тора. Һуңынан ул Шерхан афған йылға портына десантланып, уны фетнәселәрҙең баҫып алыу хәүефенән аралай. Тиҙҙән Афғанстан территорияһына сик буйы ғәскәрҙәренең башҡа йыйылма хәрби отрядтары ла килеп төпләнә. Совет-афған сик буйының һәр участкаһында 100—120 кеше булған өсәр йыйылма хәрби отряд ҡуйыла[32]
9-11 ғинуар — 108-се мотоуҡсылар дивизияһының 186-сы мотоуҡсылар полкы подразделениелары (2-се батальон, көсәйтелгән танк ротаһы, танк взводы булған 1-се батальондың 2-се ротаһы, миномёт батареяһы, артиллерия дивизионы, вертолет ярҙамы) 4-се афған артиллерия полкы Баглан провинцияһының фетнә күтәргән Нархин ҡышлағын ала. Фетнә ваҡытында барлыҡ совет советниктары үлтерлә. Фетнәселәрҙең юғалтыуы 100 кеше, 7 орудие һәм 5 автомобиль тәшкил итә. Совет ғәскәрҙәре ихтилалды баҫтырғанда ике кешеһен юғалта, икәү яралана һәм бер БМП-1 сафтан сыға.
10-11 ғинуар — 20-се афған дивизияһының артполктары Ҡабулдағы хөкүмәткә ҡаршы фетнә ойошторорға тырыша. Алыш ваҡытында фетнәселәрҙең 100 самаһы кешеһе үлә. Совет ғәсәкәрҙәрендә ике кеше үлә, икеһе яралана. Шунда уҡ оборона министры Д. Устиновтың хәрби хәрәкәттәр башлауҙы планлаштырыу һәм башлау — Афғанстандың советтар менән сиктәш төньяҡ райондарында көсәйтелгән фетнәселәр отрядтарының ҡаршылығын[23]
14 февраль — СССР Оборона министрлығының 1980 йылдың 21 ғинуарындағы № 314/1/00160 директиваһына ярашлы, яңы штатҡа күсерелгән һәм Төркөстан хәрби округының 40-сы армияһы составына индерелгән 201-се Гатчина мотоуҡсылар дивизияһы яңыртылған составта СССР-ҙың Дәүләт сиген Хайратон һәм Айваджа райондарында понтон күперҙәр аша үтеп, «Хайратон — Ҡондоҙ» маршын яһай һәм даими дислокация урынында нығына башлай. 201-се мотоуҡсылар дивизияһының яуаплылыҡ зонаһына Афғанстандың төньяҡ-көнсығыш өлөшө инә (Каттаган провинцияһының тарихи өлөшө: Ҡондоҙ, Балх, Саманган, Баглан, Таһар һәм Бадаһшан провинцияһының айырым өлөшө).
20-24 февраль — Ҡабулда Хөкүмәткә ҡаршы ихтилал (иң актив фазаһы — 22—23 февраль). Ихтилал барышында совет илселеге утҡа тотола, бер нисә совет гражданы һәләк була.
23 февраль — Саланг артылышындағы тоннелдәге фажиғә. Уны үткән саҡта комендант хеҙмәтенең булмауы һәм юл-транспорт ваҡиғаһы һөҙөмтәһендә тығын барлыҡҡа килә. Һөҙөмтәлә 2-се зенит-ракета бригадаһының 16 хәрби хеҙмәткәре тонсоғоп үлә. Афған һалдаттары буйынса мәғлүмәттәр юҡ.
29 февраль — 12 март — Кунар һөжүме — Совет армияһының өс батальонының Кунар провинцияһындағы рейды. Шигал ҡышлағы эргәһендәге алыш — Афған һуғышы тарихында Һауа-десант ғәскәрҙәренең беренсе тапҡыр мөжәһиттәр менән бәрелеше. Һөҙөмтәлә 37 совет яугиры һәләк була, 1 хәбәрһеҙ юғала, 26 кеше яралана. Рейд барышында дөйөм алғанда 52 кеше һәләк була һәм 43-ө яралана.
Апрель, көҙ — Панджшер тарлауығында 1-се һәм 2-се хәрби операциялар.
20-24 апрель — Ҡабулдағы Хөкүмәткә ҡаршы демонстрациялар реактив самолеттарҙың түбән осошо ярҙамында таратыла.
Май — Кунар провинцияһындағы 2-се дөйөм ғәскәри операция.
11 май — Кунар провиницяһының Хара ҡышлағы эргәһендә 66-сы айырым мотоуҡсылар бригадаһының (Джелалабад) 1-се мотоуҡсылар ротаһы һәләкәте.
19 июнь — КПСС Үҙәк комитеты Политбюроһы Афғанстандан ҡайһы бер танк, ракета һәм зенит-ракета частарын сығарыу тураһында ҡарар ҡабул итә.
3 август — Шаеста ҡышлағы эргәһендә 783-сө разведка батальоны һәм 201-се Гатчина мотоуҡсылар дивизияһының 149-сы гвардия мотоуҡсылар полкының 3-сө мотоуҡсылар батальонының миномёт батареяһы Бадаһшан провинцияһы Кишим өйәҙендәге Машһад тарлауығында мөжәһиттәрҙең күп һанлы формированиеһы менән бәрелешә. 201-се мотоуҡсылар дивизияһының подразделениелары хәрби бурыстарын үтәгәндә дошмандың ут боҫҡанына эләгә һәм оборона алышында юғалтыуҙар кисерә — 49 кеше һәләк була, шуларҙың 37-һе — 783-сө айырым разведка батальоны разведчиктары һәм 149-сы гвардия мотоуҡсылар полкының 12 гвардеецы. Яраланыусыларҙың дөйөм һаны 48-гә етә. Был Афған һуғышы (1979—1989) тарихындағы иң ҡан ҡойошло эпизодтарҙың береһе.
12 август — илгә СССР КГБ-һының «Карпаты»[33]
23 сентябрь — 40-сы армия командующийы итеп генерал-лейтенант Борис Ткач тәғәйенләнә.
14 ноябрь — 5 декабрь — «Центр» зонаһында (Ҡабул, Парван һәм Бамиан провинцияларында) «Удар» («Удар-1») шартлы атамаһы аҫтында операция уҙғарыла. Унда 16 меңгәсә совет һәм афған яугиры, 600 танк һәм бронетранспортер, 300-ҙән ашыу орудие һәм миномёт, 100 тирәһе самолет һәм вертолет ҡатнаша. Совет мәғлүмәттәре буйынса, мөжәһиттәрҙең 500 кешеһе һәләк була, 736-һы яралана. Операция барышында 861 берәмек ҡорал һәм 25 мең боеприпас ҡулға төшөрөлә.
Апрель — Панджшер операцияһы.
Май — Әхмәд Шаһ Масуд отрядтарының хәрәкәте һөҙөмтәһендә Ҡабул тирәләй хәл-торош киҫкенләшә.
18-19 июнь — Нангархар провинцияһында, Джелалабадтан көньяҡҡараҡ 85-се километрҙа Афған-Пакистан сиге районында советтарҙың 66-сы мотоуҡсылар бригадаһы менән афғандарҙың 11-се Джелалабад пехота дивизияһы мөжәһиттәрҙең Тора-Боралағы нығытма районын штурм менән ала.
Август — 1-се Мармоль операцияһы. Балх провинцияһында Мазари-Шәрифтән 30 км көньяҡтараҡ фетнәселәрҙең база райондарын тар-мар итеү.
Август-сентябрь — 4-се Панджшер операцияһы.
Сентябрь — Фарах провинцияһының Луркох тауындағы алыш.
5 сентябрь — генерал-майор Хахалов[34]
29 октябрь — майор Керимбаев («Ҡара-майор») [35] Декабрь — совет һәм афған ғәскәрҙәре генерал-майор Н. Г. Тер-Григоряндың дөйөм етәкселегендә оппозицияның Джакзджан провинцияһының Дарзаб тарлауығында урынлашҡан база пунктын ҡыйрата.
Ғинуар-февраль — Кандагар, Парван, Камиса провинцияларында актив хәрби хәрәкәттәр. Бигерәк тә Парван провинцияһының Панджшерск тарлауығы эргәһендә урынлашҡан Джабаль-ус-Сирадж ауылы тирәһендә алыш ҡаты була.
10 февраль — Гератта губернатор резиденцияһында шартлау һөҙөмтәһендә бер нисә совет белгесе һәләк була.
5 апрель — Афғанстандың көнбайышындағы хәрби операция барышында совет ғәскәрҙәре яңылышлыҡ менән Иран территорияһына барып инә. Ирандың хәрби авиацияһы ергә ултырған вертолеттарға һөжүм итә. Экипаж, машиналар ирандар ҡулына эләкмәһен өсөн, уларҙы юҡ итергә ҡарар ҡыла[36] [37]
Апрель — Нимроз провинцияһында ғәскәри операция.
Май-июнь — 5-се ҙур масштаблы Панджшер операцияһы үткәрелә, уның барышында Афғанстанға күпләп десант төшөрөлә: тәүге өс көндә генә вертолеттарҙан 4 мең хәрби десантлана. Барлығы был операцияла төрлө ғәскәрҙәрҙән 12 мең совет ғәскәре ҡатнаша. Операция бер юлы тарлауыҡтың 120 км арауығында бара. Һөҙөмтәлә Панджшер яулана. Панджшер тарлауығын өлөшләтә контролдә тотоу өсөн Руха ҡышлағына 12 июндә 500 хәрби тупланған 177-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд индерелә һәм шунда ҡалдырыла. Уға ярҙамға 177-се мотоуҡсылар полкының 108-се мотоуҡсылар дивизияһы, шулай уҡ 108-се мотоуҡсылар дивизияһының артиллерия подразделениелары, йәмғеһе 1000-гә яҡын кеше ярҙамға ҡалдырыла. Операцияла ҡатнашҡан башҡа совет ғәскәрҙәре частары тралауыҡты ҡалдыра. Рухалағы йыйылма төркөм 1983 йылдың мартында[38]
Август-сентябрь — 6-сы Панджшер операцияһы: совет ғәскәрҙәре ҡабаттан тарлауыҡты ваҡытлыса контролгә ала. Декабрҙә операцияла ҡатнашыусы барлыҡ подразделениелар тарлауҡыты ҡалдырып китә.
3 ноябрь — Саланг артылышында тоннелдән ситтә барлыҡҡа килгән тығын һөҙөмтәһендә тоннелдә 176 кеше, шул иҫәптән 64 совет хәрби хеҙмәткәре[38]
15 ноябрь — Ю. Андропов менән Зия уль-Хак Мәскәүҙә осраша.
Афған хөкүмәтенең рәсми мәғлүмәттәре буйынса, 1981 йыл менән сағыштырғанда, 1982 йыл дауамында дошмандар ҡуйған мина һәм фугастарҙың һаны 8 тапҡырға арта. Йыл дауамында дошман формированиелары Америкала, Пакистанда, Мысырҙа эшләнгән[39]
1 ғинуар — ТАСС-тың Афғанстан буйынса белдереүендә, «Совет ғәскәрҙәренең сикләнгән контингенты тыштан йоғонто туҡтаған осраҡта ғына сығарыласаҡ» һәм президент Р. Рейгандың СССР-ҙың Афғанстанда химик ҡорал ҡулланыуы тураһындағы раҫлауы ҡабат инҡар ителә. АҠШ президенты Рональд Рейган 1983 йылда Аҡ йортта афған мөжәһиттәре делегацияһы менән осраша. 2 ғинуар — Мазари-Шәрифтә мөжәһиттәр 16 совет граждан белгесенән торған төркөмдө урлай.
2 февраль — Мазари-Шәрифтә урланған һәм Вахшак ҡышлағында (Мазари-Шәрифтән 98 км көньяҡҡараҡ, Балх провинцияһы) тотолған аманаттар азат ителә, әммә операция барышында 6-һы һәләк була. Ҡышлаҡты штрумлағанда 10 совет һәм 22 афған һалдаты һәләк була, 3 вертолет һәм 4 бронеторанспортер юҡ ителә[40]
Март — 2-се Мармоль операцияһы.
8 март — 40-сы армия етәкселеге һәм Әхмәд Шаһ Масуд менән ваҡытлыса тыныслыҡ килешеүе төҙөлә, уның һөҙөмтәһендә 177-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд һәм уға бирелгән подразделениелар Руха ҡышлағын ҡалдыра. Дөйөм алғанда 177-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд Панджшер тарлауығында Әхмәд Шаһ Масуд[35]
28 март — БМО-ның Перес де Куэльяр һәм Д. Кордовес етәкселегендәге делегацияһы Ю. В. Андропов менән осраша.
Апрель
Нимроз провинцияһында совет ғәскәрҙәре Рабати-Джали мөжәһиттәренең бер үк ваҡытта наркотиктар етештереү һәм тейәү буйынса база булып торған нығытма районын баҫып алып тар-мар итә.
Каписа провинцияһының Ниджраб тарлауығында оппозиция отрядтарын тар-мар итеү буйынса дөйөм ғәскәри операция. Совет подразделениелары 14 кешеһен юғалта, 63 кеше яралана[41]
16 май — Сирканай районы Кунар провинцияһының Ганджагал тарлауығында алыш: мөжәһиттәр 66-сы айырым мотоуҡсылар бригадаһының (ППД Асадабад) 3-сө мотоуҡсылар батальоны 7-се мотоуҡсылар ротаһының 2-се взводын ҡамауға алып, ҙур зыян килтерә — алыш барышында 17 хәрбиҙең 16-һы, шул иҫәптән взвод командиры лейтенант Г. А. Демченко (СССР Геройы), 7-се рота замполиты дейтенант С. А. Амосов (РФ Геройы), рядовой Н. О. Гаджиев (РФ Геройы) һәләк була.
19 май — Пакистандағы совет илсеһе В. С. Смирнов СССР-ҙың һәм Афғанстандың "совет ғәсәкәрҙәре контингентын сығарыу ваҡытын билдәләү"гә[41]
Июль — мөжәһиттәр Хостҡа һөжүм итә. Ҡаланы ҡамауға алыу ынтылышы уңышһыҙ тамамлана.
10 июль — Бадахшан провинцияһының Коран-о-Мунджан ауылы эргәһендә уңышһыҙ тамамланған операция һөҙөмтәһендә 860-сы айырым мотоуҡсылар полкының 1-се мотоуҡсылар батальоны бер алышта ғына 12 хәрби хеҙмәткәрен, шул иҫәптән полктың инженер хеҙмәте начальнигын юғалта. Тауға киткәндә ул яғыулыҡһыҙ ҡалған хәрби техниканы шартлатырға мәжбүр була[42]
Август — Д. Кордовестың Афған проблемаһын тыныс юл менән көйләү буйынса килешеү әҙерләү миссияһы тамамлана тиерлек: илдән ғәскәр сығарыуҙың 8 айлыҡ программаһы әҙерләнә, әммә Андроповтың ауырыуынан һуң Политбюро ултырышының көн тәртибенән низағ тураһындағы мәсьәлә алып ташлана. Хәҙер һүҙ бары тик «БМО менән диалог» тураһында ғына бара.
Август — 16 ғинуар (1984) — Пактика провинцияһының Ургун ҡалаһын мөжәһиттәр ҡамауға ала. Мөжәһиттәр зенит артиллерияһын һәм ПЗРК ҡулланыуы һөҙөмтәһендә ҡамауҙа ҡалыусыларға һауанан ярҙам итеү мөмкинлеге булмай. Блокаданы өҙөү өсөн совет һәм афған хөкүмәте ғәскәрҙәренең ҙур көстәре ташлана.
2 октябрь — Ҡабулдың көньяҡ биҫтәһендә шартлау: 13 совет белгесе һәләк була, 12-һе яралана.
Ҡыш — Ҡабул провинцияһының Суроби районында һәм Джелалабад үҙәнендә (сводкаларҙа бик йыш Лагман провинцияһы иҫкә алына) хәрби хәрәкәттәр әүҙемләшә. Оппозицияның ҡораллы отрядтары беренсе тапҡыр Афғанстан территорияһында тулыһынса ҡышҡы осорға ҡала. Илдә нығытма райондары һәм ҡаршылыҡ базалары төҙөлә башлай[43]
Пактия провинцияһы, Даджи районы, 1984 йыл. Мөжәһиттәр хөкүмәт ғәскәрҙәренән Пактия провинцияһының Даджи районында СССР-ҙа эшләнгән танктарға ҡаршы ЗИС-2 57 миллиметрлы пушкалар менән, август 1984 йыл. Йыл башында 40-сы армия командованиеһы шартлы рәүештә «Завеса» тип аталған план әҙерләй, уға ярашлы, мөжәһиттәрҙең каруан маршруттарын ябыу һәм уларҙы даими ҡорал һәм боеприпас сығанағынан мәхрүм итеү күҙаллана. Был эшкә 11 мотоуҡсылар батальоны, 3 разведка батальоны, ГРУ-ның 3 (1985 йылдың мартынан — 8) батальоны һәм махсус тәғәйенләнештәге ротаһы, 11 разведка ротаһы һәм 60 разведка взводы йәлеп ителә. Улар бер үк ваҡытта 180 боҫҡон (засада) ҡуя ала. Ғәмәлдә иһә көнөнә 30-40 самаһы боҫҡон ҡуйыла. Һәр бер спецназ батальонына 8 вертолет, саперҙар взводы, сигнал средстволары ротаһының бүлексәһе беркетелә. Хәрби хәрәкәттәр киңлеге — 100—300, оҙонлоғо 1000 километрғаса етә. 15 километр радиусында артиллерия подразделениелары бүленә. Әммә, барлыҡ сараларға ҡарамаҫтан, каруан юлдарын һөҙөмтәле ябыу мөмкин булмай: каруандарҙың ни бары 12-15 проценты ғына эләктерелә.
16 ғинуар — мөжәһиттәр «Стрела-2М» ПЗРК-һынан Су-25 самолетын бәреп төшөрә. Был Афғанстанда ПРЗК ҡулланыуҙың беренсе уңышлы осрағы[49].
16 ғинуар — март — Ҡабул, Парван, Лагман һәм Каписа провинцияларында операциялар үтә.
Ғинуар — февраль — 3-сө Мармоль операцияһы.
2 март — Ҡабул провинцияһының Суроби ауылы эргәһендә үткәрелгән ҙур операциянан һуң 40-сы армияның Хәрби-һауа көстәре вертолеттары кискеһен совет подразделениеларын эвакуациялай. Вертолет экипажының эвакуация сираты тәртибендә хаталаныуы һәм эвакуацияны планлаштырғандағы етешһеҙлектәр һөҙөмтәһендә 191-се айырым мотоуҡсылар полкының 13 хәрби хеҙмәткәре төп көстәрҙән айырылып, дошман ҡамауында ҡала. 3 март таңында эҙләү-ҡотҡарыу командаһы уларҙы үлтерелгән килеш таба (4 офицер, 9 һалдат) [44]
21 март — Ҡабулдың Собор мәсетендә шартлау: был ваҡытта мәсеттә һалдаттар булмай, тыныс халыҡ араһында үлеүселәр була.
11 апрель
хөкүмәт тарафынан Ҡабулдағы АҠШ илселеге хеҙмәткәре Ричард С. Вандайвер[51] «нон грант» персонаһы тип иғлан ителеп, 12 апрелдә илдән һөрөлә.
Ҡабул провинцияһының Суроби ауылы эргәһендә 66-сы айырым мотоуҡсылар бригадаһының 3-сө мотоуҡсылар батальонының (ППД Джелалабад) 7-се мотоуҡсылар ротаһының личный составы засадаға эләгеп, юғалтыуҙар кисерә. 15 хәрби хеҙмәткәр һәләк була, шуларҙың 11-е СССР Оборона министрының шул йылдың 26 мартындағы бойороғо буйынса демобилизацияланған була.
19 апрель — 5 май — 7-се киң масштаблы дөйөм ғәскәри Панджшер операцияһы.
30 апрель — Панджшер провинцияһының Панджшер тарлауығында киң масштаблы планлы дөйөм ғәскәри операция барышында Хазара тарлауығында 108-се Невельск мотоуҡсылар дивизияһының 682-се полкының 1-се батальоны боҫҡонға эләгеп, ҙур юғалтыуҙар кисерә.
3 май — Панжшер тарлауығындағы киң масштаблы дөйөм ғәскәри операция барышында Арзу тарлауығында 201-се мотоуҡсылар дивизияһының 783-сө айырым разведка батальонының 3-сө разведка-десант ротаһы боҫҡонға эләгә. Ҡамауҙа ҡалып, рота ҡаты алыша, һөҙөмтәлә 13 совет хәрби хеҙмәткәре, шул иҫәптән 3 офицер һәләк була.
3 июнь — Ҡабул уртаһында пассажирҙар менән автобус шартлатыла.
31 август — мөжәһиттәр Ҡабул аэропортына һөжүм итә.
17 сентябрь — Регистан сүллегендә ГРУ спецназының 173-сө отряды ике «Datsun» джибынан торған һәм Пакистан территорияһынан Афғанстанға үтеп инергә маташҡан автоколлонаны юҡ итә. Атыш һөҙөмтәһендә өс совет һалдаты яралана, машинала булған Франция гражданины Жак-Мишель Абушар (Jaques Abouchar)[45]
27 октябрь — мөжәһиттәр Ҡабул өҫтөндә «Стрела-2М» ПЗРК-һы менән Ил-76[46]
Декабрь — генерал-майор Г. П. Касперович командалығындағы 5-се гвардия мотоуҡсылар дивизияһы Фарах провинцияһындағы Луркох тауында мөжәһиттәрҙең нығытма районын ҡыйрата.
Кунар провинцияһы, август, 1985 йыл. ЦРУ мәғлүмәттәре буйынса, 1985 йылдың сентябрендә Афғанстанда оппозиция көстәре. «Завеса» сик буйы зонаһын булдырыуҙа ҡатнашҡан махсус тәғәйенләнештәге формированиеларҙың дислокацияһы һәм ғәскәр составы. 7 март — Гераттың көнбайыш провинцияһына Балтика буйы хәрби округынан 5-се гвардия мотоуҡсылар дивизияһы составына 12-се гвардия мотоуҡсылар полкы индерелә.
21-29 март — СССР Оборона министрлығы Генераль штабы (ГШ МО СССР) ГРУ-һының махсус тәғәйенләнештәге 15-се һәм 22-се айырым бригадаларын Нангархар (Джелалабад) һәм Гильменд (Лашкаргах) провинцияларына индереү һәм урынлаштырыу. Уларға буйһонған махсус тәғәйенләнештәге отрядтарҙы Пакистан һәм Иран сигендәге (15-се махсус тәғәйенләнештәге айырым бригада (154-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд — Джелалабад, 177-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд — Газни, 334-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд — Асадабад (Кунар провинцияһы), 668-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд — Бараки-Барак (Логар провинцияһы)), 22-я махсус тәғәйенләнештәге айырым бригада (173-сө махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд — Кандагар, 186-сы махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд — Шахджой (Забуль провинцияһы), 370-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд — Лашкаргах, 411-се махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд — Фарах)) каруан юлдарына һәм дошмандарҙың тупланыу урындарына йүнәлтеү. Афғанстанда ГРУ спецназының дөйөм һаны 4 мең кешенән артып китә.
Май-июнь — Кунар операцияһы.
21 апрель — Кунар провинцияһында ГРУ-ның 15-се махсус тәғәйенләнештәге бригадаһының 334-се отрядының (334-й махсус тәғәйенләнештәге айырым отряд) Маравар ротаһы һәләк була.
26 апрель — Пакистанда, Пешаварҙан 10 км көньяҡтараҡ һәм Афғанстан сигенән 24 километр алыҫлыҡта урынлашҡан Бадабер лагерында совет һәм афған хәрби әсирҙәре баш күтәрә.
25 май — Кунар провинцияһының Асадабад ҡалаһы эргәһендә Печдара тарлауығында киң масштбалы дөйөм ғәскәри Кунар операцияһы барышында Коньяк ҡышлағы эргәһендә 149-сы гвардия мотоуҡсылар полкының 4-се ротаһы ҡаты һуғыштар алып бара. 4-се мотоуҡсылар ротаһы, 2-се мототуҡсылар батальонының гранатомет һәм миномёт взводы гвардиясылары билдәләнгән рубежға сыҡҡанда үҙҙәренән күпкә артығыраҡ мөжәһиттәр формированиелары һәм Пакистандың «Черный аист» ялланма һалдаттарының боҫҡонона эләгә. Дошман һөжүмен кире ҡаҡҡанда совет хәрбиҙәре юғалтыуҙар кисерә — 23 кеше һәләк була, 28-е яралана.
Май-июль, көҙ — Панджшер тарлауығында 8-се һәм 9-сы киң масштаблы дөйөм ғәскәри операция.
11 июндән 12-һенә ҡараған төн — Герат провинцияһының Шинданде авиабазаһында диверсия: АДР Хәрби-һауа көстәренең 19 самолеты (13 — Миг-21, алты Су-17) ҡыйратыла һәм 13 самолет зыян күрә.
13 июль — 29 август — Хост эргәһендә алыш (Хост операцияһы). АДР Ҡораллы көстәре Генштабының мәғлүмәттәре буйынса, операция барышында 2,4 мең самаһы мөжәһит юҡ ителгән.
Йәй — КПСС Үҙәк комитеты Политбюроһының «Афған проблемаһын» сәйәси хәл итеү буйынса яңы курсы.
Сентябрь — 4-се Мармоль операцияһы. 201-се Гатчина мототуҡсылар дивизияһы частары һәм КСАПО сик буйы ғәскәрҙәре мөжәһиттәрҙең ялан командирҙары Забиулло һәм Мөхәммәт Атта Нур етәкселегендә Балх провинцияһының Мазари-Шәрифтән көньяҡтараҡ һәм көньяҡ-көнбайыштараҡ булған Тангимармоль һәм Шадиан тарлауыҡтарындағы ҡеүәтле нығытма райондарын (Альбрус, Агарсай, Шорча, Байрамшаһ) ҡулға төшөрә.
Октябрь — Баглан провинцияһы Хинджан районының Вальян һәм Баджга тарлауыҡтарында ялан командиры Сәид Мансур етәкселегендә ИПА-ның күп һанлы ҡораллы формированиеларына ҡаршы уңышлы ғәскәри операция. Уның һөҙөмтәһе булып күп һанлы ҡорал, боеприпас һәм разведка документтарын ҡулға төшөрөү тора.
16-17 октябрь — Шутуль фажиғәһе: 16 октябрҙә Панджшер тарлауығында Руха ҡышлағына табан юлда 108-се мотоуҡсылар дивизияһының 682-се полкының төркөмө боҫҡонға эләгә. Тиҙ тамамланған алышта 3 кеше һәләк була, 10-ы яралана, 5 БМП һәм 6 йөк машинаһы яндырыла. Шул уҡ көндөң кисендә 682-се полктың икенсе төркөмө Шутуль тарлауығының боҙлоғона етә, әммә билдәләнгән арауыҡтың яртыһын да үтмәгәс, кире боролмай, шунда төн уҙғарырға була. Һөҙөмтәлә 17 кеше туңып үлә, 30-ҙан ашыуы төрлө дәрәжәлә туңа[47]
40-сы армияның төп бурысы булып СССР-ҙың көньяҡ сиген һаҡлап тороу була һәм бының өсөн яңы мотоуҡсылар подразделениелары килтерелә.
Илдең барып етеүе ауыр булған райондарында нығытмалар төҙөү башлана.
22 декабрь — бурыстарын үтәгәндә СССР КГБ-һының Көнсығыш сик буйы округының Панфилов сик буйы отрядының мотоманеврҙар төркөмө (ММГ) заставаһы боҫҡонға эләгә. Бадаһшан провинцияһының Зардевск тарлауығының Афридж ҡышлағы эргәһендәге алышта 19 сик буйы һаҡсыһы һәләк була. 1979—1989 йылғы Афған һуғышында был - бер һуғышта ғына сик буйы һалдаттарының иң ҙур юғалтыуы.
Афғандарҙың Оброна министрлығын һәм Генштабты урынлаштырыу өсөн файҙаланылған «Дар уль-Аман» һарайы эргәһендә торған "Волга"лар (ГАЗ-24), фото автомобиль китеп барған ыңғайы төшөрөлгән. 1986 йыл. НДПА Генераль секретаре Нәжибулла (һулда) совет һалдатына АДР наградаһын тапшыра, 1 октябрь, 1986 йыл. Совет һалдаттары Афғанстандан Тыуған илгә ҡайта, 15 октябрь, 1986 йыл. Февраль — КПСС-тың XXVII съезында М. С. Горбачев ғәскәрҙәрҙе этаплы сығарыу планы эшләнә башлауы хаҡында белдерә.
29 март — ГРУ спецназының 15-се бригадаһының хәрби хәрәкәттәре барышында 154-се Джелалабад батальоны 334-се Асадабад батальоны ярҙамы менән мөжәһиттәрҙең ҙур «Карера» базаһын (Кунар провинцияһы, Асадабадтан 20 км көньяҡҡараҡ)[48]
Апрель — ялан командиры Исмаил-хандың күп һанлы отрядтары Герат тирәләй «хәүефһеҙлек зона»һын өҙөргә уңышһыҙ ынтылыштар яһай. Ҡондоҙ һәм Балх провинцияларында СССР КГБ-һының сик буйы ғәскәрҙәре планлы операция үткәрә.
4-20 апрель — Джавар базаһын ҡыйратыу буйынса операция: мөжәһиттәрҙең ҙур еңелеүе.
15 апрель — Рустака районында дошмандарҙың сигенеүсе төркөмөн ҡамау сигенә ҡыҫырыҡлағанда фугаста 117-се Мәскәү погранотрядының 4-се мотоманевр төркөмө БТР-ы фугасҡа эләгеп шартлай. Һөҙөмтәлә 8 сик буйы һаҡсыһы һәләк була.
17 апрель — 13 июнь — Пактия провинцияһының Даджи районындағы операция.
4 май — НДПА Үҙәк комитетының XVIII пленумында Б. Кармаль урынына генераль секретарь итеп элек ХАД афған контрразведкаһын етәкләгән М. Нәжибулла һайлана. Пленум Афғанстан проблемаларын сәйәси ысулдар менән хәл итеүҙе иғлан итә. Июнь — Ҡондоҙ, Таһар, Бадаһшан провинцияларында «Маневр» киң масштаблы дөйөм ғәскәри операция үтә.
17-18 июнь — Джарав тарлауығында 201-се мотоуҡсылар дивизияһының 783-сө айырым разведка батальоны Яфсадж тауында оҙайлы һуғыш алып бара. Уның барышында 18 яугир һәләк була, 22-һе яралана. Был — Ҡондоҙ разведбатының ҙур юғалтыуҙар кисергән икенсе алышы.
28 июль — Владивостокта М. С. Горбачев Афғанстандан тиҙҙән 40-сы армияның 6 полкын сығарыу (7 мең самаһы кеше) тураһында белдерә. Һуңғараҡ хәрбиҙәрҙе сығарыу ваҡыты кисектерелә. Мәскәүҙә, ғәскәрҙе тулыһынса сығарырғамы-юҡмы, тигән бәхәстәр бара. Август — Масуд Таһар провинцияһының Фахрар өйәҙендә хөкүмәт ғәскәрҙәренең базаһын ҡыйрата.
18-26 август — армия генералы В. И. Варенников командалығында «Западная» киң масштаблы дөйөм ғәсәкри операция. Афғанстандың көнбайышындағы стратегик әһәмиәтле — ялан командиры Исмаил-хандың Герат провинцияһындағы нығытма районын һәм «Кокари-Шаршари» базаһы ҡыйратыла.
25 сентябрь — «Стингер» ПЗРК-һы беренсе тапҡыр ҡулланыла. Джелалабад районында ике (совет мәғлүмәттәре буйынса[49] [50]
Көҙ — 22-се махсус тәғәйенләнештәге айырым бригаданың 173-сө махсус тәғәйенләнештәге айырым отрядының майор Белов етәкләгән разведка төркөмө Кандагар[51]
15-31 октябрь — М. С. Горбачевтың 28 июлдәге белдереүенә ярашлы, 40-сы армия өлөшләтә ҡыҫҡартыла. Ғәмәлдә белдереү пропаганда характерына эйә була, сөнки сығарылған полктар хәрби хәрәкәттәрҙә актив ҡатнашҡан формированиелар булып тормай, ғәскәрҙәрҙе лә һаҡламай, ә артыҡ була. Мәҫәлән, 5-се гвардия мотоуҡсылар дивизияһынан 220-се мотоуҡсылар гвардия полкы, 24-се гвардия танк полкы, 1122-се зенит-ракета полкы, 201-се мотоуҡсылар дивизияһынан — 620-се мотоуҡсылар полкы һәм 990-сы зенит артиллерия полкы, 108-се мотоуҡсылар дивизияһы составынан — 1415-се зенит ракета полкы сығарыла. 5-се гвардия һәм 201-се мотоуҡсылар дивизияларынна сығарылған мотоуҡсылар полктары сит дәүләттәрҙең полктарҙы сығарыуҙы яҡтыртҡан киң мәғлүмәт сараларын алдауға ҡорола. Мәҫәлән, 620-се мотоуҡсылар полкы Ҡондоҙ ҡалаһы гарнизоны хәрби частарының ваҡытлы хеҙмәткә саҡырылған һәм запасҡа ебәрелергә тейешле хәрби хеҙмәткәрҙәрҙән, ә 342-се Инженер эштәре идаралығының (40-сы армия составында хәрби-төҙөлөш ғәсәкәрҙәре берләшмәһе) 1630-сы айырым хәрби-төҙөлөш батальоны (45951-се хәрби часть) яугирҙарынан ойошторола. 1986 йылдың сентябренә тиклем 201-се мотоуҡсылар дивизияһы составында — 620-се мотоуҡсылар полкы (65290-сы хәрби часть), 5-се гвардия мотоуҡсылар дивизияһында 220-се мотоуҡсылар полкы (73938-се хәрби часть) булмай[52] [53]
13 ноябрь — КПСС Үҙәк комитеты Политбюроһы ултырышында Михаил Горбачев: «Афғанстанда алты йыл һуғышабыҙ. Әгәр алымдарҙы үҙгәртмәһәк, тағы ла 20-30 йыл һуғышасаҡбыҙ», — ти. Генштаб начальнигы маршал С. Ф. Ахромеев: «Алға ҡуйылған һәр хәрби бурыс үтәлә, ә һөҙөмтә юҡ. … Беҙ Ҡабулды һәм провинция үҙәктәрен контролдә тотабыҙ, әммә яуланған территорияла власть урынлаштыра алмайбыҙ. Беҙ афған халҡы өсөн көрәштә еңелдек» [54]
30-31 декабрь — НДПА Үҙәк комитетының ғәҙәттән тыш киңәйтелгән XXI пленумы милли татыулыҡ сәйәсәтен һәм туған-ара үлтерешеү һуғышын тиҙ арала туҡтатыу курсын иғлан итә.
Кунар провинцияһы, 1987. Гардезда дислокацияланған десант-штурм бригадаһы яугирҙары. Афғанстандың Ислам партияһы мөжәһиттәре, 1987 йыл. 2 ғинуар — Ҡабулға СССР Хәрби көстәре Генштабы начальнигының беренсе урынбаҫары етәкселегендә СССР Оборона министрлығының оператив төркөмө ебәрелә.
4 февраль — 11 март — «Шквал» эре дөйөм ғәскәри операция, Кандагар провинцияһы.
16-21 февраль — «Удар» ("Удар-2) операцияһы, Ҡондоҙ провинцияһы.
26-27 февраль — Афғанстан Хәрби-һауа көстәре самолеттары бер нисә тапҡыр Пакистандың һауа киңлегенә үтеп инә һәм ике ауылды һәм ҡасаҡтарҙың ике лагерын утҡа тота. Һөҙөмтәлә 66 кеше һәләк була, 250 кеше яралана[55]
Яҙ — 40-сы армия командующийы генерал-лейтенант В. П. Дубинин «Барьер» планын эшләй: уға ярашлы Пакистан менән Иран сигендәге айырым участкалар тотош боҫҡон сылбыры менән ҡаплана һәм уларға каруандарҙы юлда булғанда түгел, ә уларҙың хәрәкәт итеүенә һәм йөк тейәү базаларында йөк туплауына юл ҡуймау, артабан авиация һөжүме менән юҡ итеү бурысы ҡуйыла.
2-21 март — «Гроза» операцияһы, Газни провинцияһы.
8 март — Таджик ССР-ының Пяндж ҡалаһын мөжәһиттәр утҡа тота.
8 — 21 март — «Круг» операцияһы, Ҡабул һәм Логар провинциялары.
8-9 апрель төнө — «инженер Башир» етәкселегендәге 50-60 кешенән торған дошман отряды 11-се һәм 12-се застава сигенә ҡуйылған 117-се сик буйы һаҡсылары отрядын ҡамауға алып һөжүм итергә тырышып ҡарай. Совет территорияһына Мир Әхмәд һәм Нур Али командалығында ике төркөм боевик сыға, өсөнсө төркөм пулемёттар менән йылға уртаһындағы утрауҙа урынлаша һәм һөжүмгә күтәрелеүселәргә ярҙам итеү өсөн ут нөктәләре булдыра. Ике сәғәт алышҡандан һуң дошмандар афған территорияһына сигенергә мәжбүр була. Улар 20 кешеһен юғалта, берәү (Мөхәммәт Аюз) әсирлеккә алына. Шулай уҡ ике сик буйы һаҡсыһы — рядовойҙар А. С. Артамонов менән А. П. Куркин һәләк була[56]
11-21 апрель — Герат провинцияһында дөйөм ғәскәри операция.
12 апрель — Милов фетнәселәре базаһы тар-мар ителә, Нангархар провинцияһы.
12-24 апрель — «Весна» операцияһы, Ҡабул провинцияһы.
20 май — август — «Залп» дөйөм ғәскәри операция, Логар, Пактия, Ҡабул провинциялары.
21 май — сентябрь — «Юг-87» дөйөм ғәскәри операция, Кандагар провинцияһы.
31 октябрь — Забуль провинцияһының Дадури ҡышлағы янында 22-се айырым махсус тәғәйенләнештәге бригаданың «Каспий-724» разведка төркөмө тар-мар ителә.
23 ноябрь — 10 ғинуар (1988) — Хост ҡалаһын ҡамауҙан азат итеү буйынса «Магистраль» дөйөм ғәскәри операция.
Махсус тәғәйенләнештәге совет төркөмө заданиеға сығыр алдынан. Афғанстан, 1988. Афған мөжәһите Стрела-2 күсмә зенит-ракета комплексы менән, 1988 йылдың 26 авгусы.
* 7-8 ғинуар — 3234 бейеклегендәге алыш. 7 апрель — Ташкентта КПСС Үҙәк комитеты Генераль секретары М. С. Горбачев менән Афғанстан Президенты М. Нәжибулла осрашып, Женева килешеүенә ҡул ҡуйыу мөмкинлеге бирәсәк һәм Афғанстандан совет ғәскәрҙәрен сығара башлау тураһында ҡарарҙар ҡабул итә.
14 апрель — БМО ҡатнашлығында Швейцарияла Афғанстан һәм Пакистан сит ил эштәре министрҙары осрашып, АДР тирәләй килеп тыуған хәл-торошто сәйәси көйләү тураһында Женева килешеүенә ҡул ҡуя. Килешеү гаранттары булып СССР һәм АҠШ сығыш яһай. СССР 15 майҙан алып 9 ай эсендә үҙенең контингентын сығарып бөтөү йөкләмәһен ала; АҠШ менән Пакистан, үҙ сираттарында, мөжәһиттәргә ярҙам итеүҙе туҡтатырға тейеш була[57]
13 май — Мармоль ҡышлағы районында (Балх провинцияһындағы Мазари-Шәрифтән 18 км көньяҡҡараҡ), 81-се Термез погранотрядының («База» нөктәһе) «Мармоль» 1-се мотоманевр төркөмө (ММГ-1) колоннаһын 1534-се нөктәгә күсергәндә 8 саперҙан торған төркөм боҫҡонға эләгә һәм алышта «Мармоль» ММГ-1 пограничниктарынан 6 сапер һәләк була.
15 май — 15 август — Афғанстандан совет ғәскәоҙәрен сығарыуҙың беренсе этабы.
25 май — Панджшер тарлауығынан 108-се мотоуҡслар дивизияһының 682-се мотоуҡсылар полкы һәм 345-се айырым гвардия парашют-десант полкының 2-се парашют-десант батальоны сығарыла. Улар Панджшерҙа дөйөм алғанда 4 йыл була.
24 июнь — оппозиция отрядтары Вардак провинцияһының үҙәге — Майданшахр ҡалаһын баҫып ала. Сентябрҙә совет ғәскәрҙәре Майданшахр эргәһендә Хуркабуль база районын тар-мар итеү буйынса операция үткәрә. Июль — мөжәһиттәрҙең Забуль провинцияһының административ үҙәге Калатты ҡулға төшөрөргә тырышыуы уңышһыҙлыҡҡа осрай.
4 август — Паҡстандың F-16 истрибителе Су-25 совет штурмовигын бәреп төшөрә. Уның пилоты, Хәрби-һауа көстәренең 40-сы армияһы командующийы урынбаҫары Александр Руцкойҙы мөжәһиттәр әсирлеккә ала.
7 — 8 август — мөжәһиттәр һуғышһыҙ ғына Ҡондоҙ, Ханабад (Ҡондоҙ провинцияһы), Талукан (Тахар провинцияһы) ҡалаларын ала.
10 август — Пули-Хумриҙа артиллерия складтары шартлай.
15 август — Афғанстандан совет ғәсәкәрҙәрен сығарыуҙың 1-се этабы таммалана. СССР-ға 50,2 мең кеше — ОКСВ-ның шәхси составының 50 проценты ҡайта. Составында 50,1 мең кеше булған Совет ғәскәрҙәре Ҡабул, Герат, Парван, Саманган, Балх, Баглан провинцияларында, бынан тыш Афғанстанда Хәрби-һауа көстәренең 40-сы армияһының 55 проценты ҡала.
28-се сентябрь — МиГ-23МЛД совет истрибителдәре Афғанстан өҫтөнән Ирандың ике AH-1J «Кобра»[65] хәрби вертолетын бәреп төшөрә.
29 октябрь — Луна-М ТРК-һы менән ҡоралланған 47-се айырым ракета дивизионы (47-се ордн) афған мөжәһиттәренең позицияларын утҡа тотоу буйынса хәрби эшмәкәрлек башлай. Был — СССР Ҡораллы көстәре тарихында тактик ракеталарҙы хәрби ҡулланыу буйынса берҙән-бер прецедент. Совет ғәсәкәрҙәре сығарылып бөткәнгә тиклем өс ай эсендә шундай 92 ракета ҡулланыла[59][66]. Ноябрь — КГБ, ГРУ, 40-сы армия штабы һәм ХАД мәғлүмәттәре буйынса, Бамиан, Пактика, Кунар провинциялары тулыһынса мөжәһиттәр ҡулына күсә. Нәжибулла хөкүмәте 30191 ҡышлаҡтың 8,5 мең самаһын (28 процент), 27 провинция үҙҫгенең — 22-һен, Хост ҡалаһын, 39 районды һәм 290 район үҙәгенең 91-ен генә контролдә тота.
15 ноябрь — 15 февраль (1989) — Афғанстандан совет ғәсәкәрҙәрен сығарыуҙың икенсе, йомғаҡлау этабы.
23- 26 ғинуар — Парван, Баглан, Ҡондоҙ провинцияларында «Тайфун» операцияһы. Афғанстанда Совет армияһының һуңғы ғәскәри операцияһы.
13 февраль — Совет Армияһының һуңғы подразделениеһы Ҡабулды ҡалдыра.
15 февраль — Афғанстандан совет ғәсәкәрҙәре тулыһынса сығарыла. 40-сы армия ғәсәкрҙәрен сығарыу менән Сикләнгән хәрби контингенттың һуңғы командующийы генерал-лейтенант Б. В. Громов еткәселек итә. Рәсми версия буйынса, ул Амударья (Термез ҡалаһы)[58] [59] [60] [61] [62]
40-сы армияның һуңғы командующийы генерал-полковник Б. В. Громов үҙенең «Ограниченный контингент» китабында Совет Армияһының Афғанстандағы хәрби хәрәкәттәре йомғаҡтары тураһында былай тип яҙа[63]
«Я глубоко убежден: не существует оснований для утверждения о том, что 40-я армия потерпела поражение, равно как и о том, что мы одержали военную победу в Афганистане. Советские войска в конце 1979 года беспрепятственно вошли в страну, выполнили — в отличие от американцев во Вьетнаме — свои задачи и организованно вернулись на Родину. Если в качестве основного противника Ограниченного контингента рассматривать вооруженные отряды оппозиции, то различие между нами заключается в том, что 40-я армия делала то, что считала нужным, а душманы — лишь то, что могли».
Совет ғәсәкәрҙәрен 1988 йылдың майында сығара башлағанға тиклем мөжәһиттәр бер генә ҙур операция үткәрә, бер генә ҙур ҡаланы баҫып ала алмай. Шул уҡ ваҡытта Громовтың, 40-сы армия алдына хәрби еңеү бурысы ҡуйылманы, тиеүе ҡайһы бер башҡа авторҙарҙың баһаһы менән тап килмәй. Атап әйткәндә, 1985—1987 йылдарҙа 40-сы армия штабының оператив бүлеге начальнигы урынбаҫары булған генерал-майор Евгений Никитенко, бөтә һуғыш дауамында СССР бер маҡсатты — ҡораллы оппозиция ҡаршылығын еңеүҙе һәм афған хөкүмәте власын нығытыуҙы[64] [65] [66] [67]
Афғанстандан совет ғәскәрҙәре сыҡҡандан һуң совет-афған сигендәге хәл-торош ҡатмарлаша: СССР территорияһын утҡа тотоу, СССР территорияһына үтеп инергә тырышыу осраҡтары күҙәтелә (1989 йылда ғына шундай 250 осраҡ теркәлә), совет сик буйы һаҡсыларына һөжүм яһала, совет территорияһы миналана (1990 йылдың 9 майына тиклем сик буйы һаҡсылары 17 мина: инглиздәрҙең Mk.3, американдарҙың M-19, итальяндарҙың TS-2,5 и TS-6,0 зарарһыҙландыра)[68]
1988 йылдың 7 июнендә БМО генераль Ассамблеяһы ултырышындағы сығышында Афғанстан президенты Нәжибулла, 1978 йылда башланған хәрби хәрәкәттәрҙән алып әлегә тиклем» (йәғни 1988 йылдың 7 июленә тиклем) илдә хөкүмәт ғәскәрҙәренән, именлек хеҙмәтенән, дәүләт хеҙмәткәрҙәренән, тыныс халыҡтан 243,9 мең кеше һәләк булды, шул иҫәптән 208,2 мең ир-ат, 35,7 мең ҡатын-ҡыҙ, 20,7 мең 10 йәшкә тиклемге бала; 77 мең кеше, шул иҫәптән 17,1 мең ҡатын-ҡыҙ, 10 йәшкә тиклемге 900 бала яралана[78], тип белдерә. Икенсе мәғлүмәттәр буйынса 18 мең хәрби хеҙмәткәр һәләк була[69]
Һуғышта һәләк булған афғандарҙың аныҡ һаны билдәһеҙ. Йыш ҡына 1 миллион тигән һан осрай; баһалар 670 мең ябай халыҡтан алып дөйөм һан 2 миллионға тиклем тирбәлә[70] [71]
БМО-ның 1980 йылдан 1990 йылға тиклем Афғанстандың демографик хәл-торошо тураһындағы статистика мәғлүмәттәренә ярашлы, илдең дөйөм үлем күрһәткесе 614000 кеше тәшкил иткән. Шул уҡ ваҡытта был осорҙа Афғанстанда халыҡтың вафат булыуы башҡа йылдар менән сағыштырғанда кәмегән[72]
Ентеклерәк мәғлүмәт Осор, Үлем күрһәткесе ...
Осор
Үлем күрһәткесе
1950—1955
313 000
1955—1960
322 000
1960—1965
333 000
1965—1970
343 000
1970—1975
356 000
1975—1980
354 000
1980—1985 323 000
1985—1990 291 000
1990—1995
352 000
1995—2000
429 000
2000—2005
463 000
2005—2010
496 000
Ябырға
1978—1990 йылдарҙағы хәрби хәрәкәттәр һөҙөмтәһендә афған ҡасаҡтары Иранға һәм Пакистанға ағыла. 1985 йылда National Geographic журналының тышлығына Шарбат Гулының «Афған ҡыҙы» атамаһы аҫтында баҫтырылған фотоһы бөтөн донъяла афған низағы һәм ҡасаҡтар проблемалары символы булып тора.
1979—1989 йылдарҙа Афғанстан демократик республикаһы армияһы хәрби техникала 362 танк, 804 бронетранспортер һәм пехотаның хәрби машинаһын, 120 самолет, 169 вертолет юғалта[73]
Һуғыш бөткәндән һуң СССР-ҙа йылдар буйынса һәләк булған совет һалдаттарының һаны баҫыла:
1979 йыл 86 кеше
1980 йыл 1484 кеше
1981 йыл 1298 кеше
1982 йыл 1948 кеше
1983 йыл 1448 кеше
1984 йыл 2343 кеше
1985 йыл 1868 кеше
1986 йыл 1333 кеше
1987 йыл 1215 кеше
1988 йыл 759 кеше
1989 йыл 53 кеше
Был мәғлүмәттәр «Правда» гәзитендә 1989 йылдың 17 авгусында донъя күрә. Һуңынан был һан бер ни тиклем арта. 1999 йылдың 1 ғинуарына ҡарата афған һуғышында һәләк булыусылар, яраларҙан, ауырыуҙарҙан һ.б. вафат булыусылар, хәбәрһеҙ юғалыусылар түбәндәгесә баһалана[74]
Совет Армияһы — 14427
КГБ — 576 (шул иҫәптән сик буйы ғәсәкрҙәренең 514 хәрби хеҙмәткәре[86])
МВД — 28 Санитар юғалтыуҙар — 53753 яралы, контузия алыусы, травмаланыусы; 415932 ауырыусы[75]
Сәләмәтлек торошо буйынса хәрби хеҙмәттән азат ителеүсе 11294 кешенең 10751-е инвалид булып ҡала, шуларҙың 672-һе — беренсе, 4216-һы — икенсе, 5863-ө өсөнсө төркөм инвалиды[76]
Санкт-Петербургтың Хәрби-медицина академияһы профессоры Владимир Сидельников мәғлүмәттәре буйынса, йомғаҡлау мәғлүмәттәрендә СССР территорияһында яраларҙан һәм ауырыуҙарған госпиталдәрҙә вафат булған хәрби хеҙмәткәрҙәр иҫәпкә алынмаған[77]
Профессор Валентин Рунов[78]
йыл яҡынса йәмғеһе шул иҫәптән офицерҙар
1979 йыл 150-гә тиклем 15-кә тиклем
1980 йыл 2800 самаһы 320 самаһы
1981 йыл 2400 самаһы 300 самаһы
1982 йыл 3650 самаһы 400 самаһы
1983 йыл 2800 самаһы 350 самаһы
1984 йыл 4400 500-гә тиклем
1985 йыл 3500 самаһы 380 самаһы
1986 йыл 2500 самаһы 300-гә тиклем
1987 йыл 2300 самаһы 280-гә тиклем
1988 йыл 1400 самаһы 130 самаһы
1989 йыл 100-гә тиклем 15-кә тиклем
Йәмғеһе 26 000 2990
Рәсми статистика буйынса, Афғанстан территорияһында хәрби хәрәкәттәр барған ваҡытта 417 кеше әсирлеккә эләгә һәм хәбәрһеҙ юғала (шуларҙың 130-ы совет ғәсәкрҙәре сығарылғанға тиклем азат ителә). 1988 йылғы Женева килешеүендә совет әсирҙәрен азат итеү шарттары теркәлмәй[79]
1989 йылдың 28 ноябрендә Пакистан территорияһында, Пешавар ҡалаһында СССР вәкилдәренә ике совет һалдаты — Андрей Лопух менән Валерий Прокопчук тапшырыла[80] [81] Әсирлеккә эләгеүселәрҙең яҙмышы төрлөсә: 8 кеше дошман яғына сыға, 21-е илгә ҡайтыуҙан баш тарта, 100-ҙән ашыуы һәләк була[82]
1983 йылда АҠШ-та рус эмигранттары тырышлығы менән Афғанстандағы Совет әсирҙәрен ҡотҡарыу комитеты ойошторола. Комитет вәкилдәренә афған оппозицияһы менән осрашырға һәм уларҙың ҡайһы берҙәрен, бигерәк тә Көнбайышта ҡалырға теләүселәрҙе (СССР Сит ил эштәре министрлығы мәғлүмәттәре буйынса 30 самаһы кеше) азат итергә күндереү мөмкин була. Шуларҙың өсәүһе, СССР генераль прокуроры, элекке әсирҙәр енәйәти эҙәрлекләүҙәргә думар булмаясаҡ, тигән белдереүенән һуң Советтар Союзына ҡайта[83] [84] [85]
1992 йылдың мартында хәрби әсирҙәр һәм хәбәрһеҙ юғалыусыларҙың эштәре буйынса Рәсәй-Америка берлектәге комиссияһы ойошторола. Уның эше барышында АҠШ Рәсәйгә Афғанстанда хәбәрһеҙ юғалған 163 Рәсәй гражданы тураһында мәғлүмәт бирә[86]
Һәләк булған совет генералдары һаны матбуғат сараларында дүртәү тип бирелһә, ҡайһы берҙә уларҙы бишәү тиҙәр.
Ентеклерәк мәғлүмәт Исем-шәрифе, Ғәскәр төрө ...
Исем-шәрифе Ғәскәр төрө Дәрәжәһе, вазифаһы Урыны Дата Шарттары
1. Вадим Николаевич Хахалов Хәрби-һауа көстәре генерал-майор, Төркөстан Хәрби округының Хәрби-һауа көстәре командующийы урынбаҫары Луркох тарлауығы 5 сентябрь 1981 Мөжәһиттәр бәреп төшөргән вертолетта һәләк була
2. Пётр Иванович Шкидченко Ҡоро ер ғәскәрҙәре генерал-лейтенант, Афғанстан Оборона министры ҡарамағындағы хәрби хәрәкәттәр идаралығы төркөмө начальнигы Пактия провинцияһы 19 ғинуар 1982 Бәреп төшөрөлгән вертолетта һәләк була. Үлгәндән һуң Рәсәй Федерацияһы Геройы исеме бирелә (4.07.2000)
3. Анатолий Андреевич Драгун Ҡоро ер ғәскәрҙәре генерал-лейтенант, СССР Ҡораллы Көстәре Генераль штабының идаралыҡ начальнигы ДРА, Ҡабул-? 10 ғинуар 1984 Афғанстанға командировкаһы ваҡытында кинәттән вафат була
4. Николай Васильевич Власов Хәрби-һауа көстәре генерал-майор, Афғанстан Хәрби Һауа Көстәре командующийы советнигы АДР, Шинданд провинцияһы 12 ноябрь 1985 МиГ-21 самолетында осҡанда ПРЗК атып төшөрә
5. Леонид Кириллович Цуканов Ҡоро ер ғәскәрҙәре генерал-майор, Афғанстан Хәрби Көстәре артиллерияһы командующийы советнигы АДР, Ҡабул 2 июнь 1988 Ауырыуҙан вафат була
Ябырға
Киң таралған рәсми мәғлүмәттәр буйынса, техникала юғалтыуҙар 147 танк, 1314 бронялы машиналар (БТР, БМП, БМД, БРДМ-2), 510 инженер машинаһы, 11369 йөк машинаһы һәм бензовоз, 433 артсистема, 118 самолет, 333 вертолет тәшкил итә[5] [87] [88]
Файл:Воин-интернационалист СССР гос.нагр.знак.jpg «СССР-ҙың яугир-интернационалисы» билдәһе Ҡабул хөкүмәтенә ярҙамға СССР хөкүмәте бюджетынан йыл һайын 800 миллион АҠШ доллары [89] [89] [90] [91]
Пакистан Хәрби-һауа көстәре һауа һуғышында бер самолетын юғалта. Шулай уҡ Пакистан властары мәғлүмәте буйынса, 1987 йылдың тәүге дүрт айында афған авиацияһының Пакистан территорияһына һөжүме һөҙөмтәһендә 300-ҙән ашыу ябай халыҡ һәләк була[92] [93]
Һуғыш осоронда АҠШ һәм Бөйөк Британия СССР-ға ҡаршы «Фарадей» атамаһы аҫтында йәшерен операцияһы алып бара. Был эш ошо илдәрҙең Оборона министрлыҡтары етәкелегендә Британияның SAS махсус подразделениеһы һәм АҠШ ОМ-ның разведка идаралығы хеҙмәткәрҙәре тарафынан тормошҡа ашырыла. Операцияның маҡсаты күнекмә лагерҙары ойоштороу (шул иҫәптән Пакистан һәм Шотландия территорияларында ла); Кандагар — Баграм — Ҡабул райондарында разведка үткәреү өсөн махсус тәғәйенләнештәге частарҙан Америка һәм британ диверсанттарын ебәреү; ҡорал, боеприпастар, мина-шартлатыу средстволары индереүҙе ойоштороу; афған мөжәһиттәренә диверсия эшмәкәрлеге тактикаһы буйынса инструктаж[94]
«The New York Times» Америка гәзите хәбәр итеүенсә, 1982 йылдың декабрендә АҠШ ЦРУ-һы АҠШ хөкүмәтенән мөжәһиттәрҙе ауыр ҡоралланыу, шул иҫәптән атҡандан һуң кире типмәүсе ҡоралдар, миномёттар һәм танкыларға ҡаршы гранатометтар[95] [96]
«Эйдженси Афган Пресс» мәғлүмәт агентлығы ойошторола. Уның директоры -Пакистан гражданины Мөхтәр Хәсән, Шабир Хуссейн, Әхтәр Рашид, А. Х. Ризви һ.б. Пакистан журналистары хеҙмәткәрҙәр була.
«Афғанстан документтар үҙәге»[97] 1985 йылда Америка сенаторы Гордон Хамфри инициативаһы буйынса Мюнхенда АҠШ хөкүмәте структуралары тарафынан финансланған «Азат Афғанстан» радиостанцияһы ойошторола. Тәүҙә ул аҙнаһына 6 сәғәт дари телендә бара; 1987 йылдың сентябренән эфир ваҡытын ике тапҡырға арттырып, аҙнаһына 6 сәғәт пушту телендә лә эшләй башлай[98]
1983 йыл башында, Афғанстан территорияһында операцияның бер-нисә ҡатнашыусыһын ҡулға алғандан һуң, Афғанстанға ЦРУ ойошторған ҡорал индереү каналы мәғлүм була: Бөйөк Британия территорияһында ойошторолған «Интерармз компани оф Манчестер» фирмаһы Манчестерҙан Карачиға, артабан Пакистан-афған сигендәге Пешеварҙағы һәм Парачинарҙағы[95]
1983 йылдың 5 майында АҠШ Дәүләт департаменты вәкиле мөжәһиттәргә ярҙам күрһәтелеүен рәсми таный[95] [95] [95]
1986 йылдың июнендә АҠШ армияһының махсус тәғәйенләнештәге ғәскәрҙәренең отставкалағы подполковнигы Джеймс «Бо» Грайд афған мөжәһиттәре төркөмөн АҠШ-та, Невада штатында уҡытыуҙы ойоштора. «Махсус хәрби әҙерлек» программаһы бер ай дауам итә һәм разведка алып барыуға, шартлатыу эшенә һәм элемтә средстволарын, төнөн күрһәтеүсе приборҙарҙы ҡулланырға өйрәтеүҙе үҙ эсенә ала[99]
АҠШ оборона министрлығы эксперттары мәғлүмәттәре буйынса, АҠШ ЦРУ-һы мөжәһиттәрҙе 1000 «Стингер» ракетаһы менән тәьмин итә, шул иҫәптән афған һуғышы барышында 350 самаһы файҙаланыла. Һуғыш тамамланғас, АҠШ конгресы ПЗРК һәм ракеталарға түләп алыуға 65 миллион доллар бүлә, уларҙың күпмелер өлөшө алына, әммә 400 «Стингер» Афғанстанда ҡала[115].
1981 йылдың башында Американың «Солдат удачи» («Soldier of Fortune») журналы мөжәһиттәрҙең лидерҙары менән интервьюлар серияһын баҫтырып сығара, унда улар «бөтөн донъя ирекмәндәрен» үҙәренә ҡушылырға саҡыра. Был журналдарҙа һуғышта ҡатнашырға теләүселәр өсөн адрестар һәм бәйләнештәр бирелгән «шәхси иғландар» ҙа донъя күрә. Һуңынан, АДР-ҙың Именлек хеҙмәте органдары, 1981 йылдың ғинуары һуңында Афғанстанда Лихтенштейнда теркәлгән «Monte Franco Scandinabia Est.» фирмаһының филиалы асылыуын һәм уның аша Пакистанға АҠШ-тан һәм Бөйөк Британиянан мөжәһиттәрҙе хәрби әҙерләүҙә туранан-тура ҡатнашҡан кәм тигәндә 5 инструкторҙың килеүен белдерә[100]
Һуғыштың башланған осоронда Мысырҙан Зия эд-дин Махмуд[117] ҡулға алына;
1980 йылдың 25 мартында Гераттан төньяҡ-көнбайышҡа 1,086 бейеклегендә 27 боевиктан торған төркөм ҡыйратыла (24-е үлтерелә, 3-һө әсирлеккә алына). Әсирҙәрҙең береһе сит ил гражданины Махди Бахрам Али Наджад була[101]
Бер ни тиклем һуңыраҡ Иран гражданы Мохсен Резаи ҡулға алына. Матбуғат конференцияһында ул, Иран территорияһында Кахреманшаре мосолман үҙәгендә вербовкаланыуы, унан Мешхед ҡалаһына килеүе, Пакистан территорияһында Кветта әҙерлек үткәндән һуң «джамаате исламие» отряды составында Ҡабул һәм Гератты[102]
1981 йылда Мехтарлама район үҙәгендә Афған армияһы һалдаттары афған милли кейемендә булған, «джамаате исламие» төркөмө оҙатыусыһы менән бергә Пакистан менән Афғанстан сиген рөхсәтһеҙ үткән Франция гражданины Жан-Поль Сильвты (Француз армияһының парашют-десант частарының элекке хәрби хеҙмәткәре) ҡулға ала. Ж.-П. Сильв сикте рөхсәтһеҙ үткәне өсөн 5 йылға иркенән мәхрүм ителә, әммә 9 айҙан һуң иреккә сығарыла[103]
1982 йылдың авгусы һуңында Афғанстан территорияһында Кветтағы хәрби-десант училищеһын тамалаусы, Лахорҙағы[121] курстарҙа өҫтәмә рәүештә тел, илде өйрәнеү һәм махсус әҙерлек буйынса белем алған Пакистан армияһы офицеры Саид Мөхәммәт Али ҡулға алына. Али Пакистандан Афғанстандың Нимруз провинцияһында хәрәкәт иткән Алауддин отрядын тәьмин итеү менән шөғөлләнгән. Ҡабулдағы матбуғат конференцияһында ул шулай уҡ АДР хәрби ҡеүәте, ҡоралланыуы, афған армияһы частарының дислокацияһы тураһында разведка мәғлүмәте йыйыу бурысын да үтәүен белдерә. Шул уҡ сарала АДР Сит ил эштәре министрлығы вәкилдәре Пакистан территорияһында диверсанттар һәм террорсылар әҙерләү буйынса 80 үҙәк, мәктәп һәм лагерь эшләүен белдерә[104]
1983 йылдың июлендә Параван провинцияһының Баграм өйәҙендә мөжәһиттәрҙең бер төркөмөн ҡыйратҡандан һуң, һуғыш урынында Бөйөк Британия гражданины Стюарт Боудмен (Stuart Bodman) исеменә документтары, шулай уҡ уның совет һәм афған ғәскәрҙәренең дислокацияһы[105] [106]
1984 йыл башында АДР Сит ил эштәре министрлығы 1983 йылдың декабрендә ил территорияһында француз гражданины «хөкүмәткә ҡаршы емереү эштәрендә туранан-тура ҡатнашҡан»[107] 1984 йылдың октябрендә Ҡабулда матбуғат конференцияһында сит ил журналистар алдына Афғанстан территорияһында тотолған Пакистан армияһы капитаны Зульфикар Хайдар (Zulficar Khaider)[108]
1985 йылдың ғинуарында Нангархар провинцияһында Пакистан хәрби разведкаһы хеҙмәткәре, Пешаварҙағы разведка үҙәген тамамлаусы һәм 9 айлыҡ әҙерлек үткәндән һуң үҙәкте тамамлаусы ике кеше менән Афғанстанға сығарылған Джамиль ҡулға алына. Ул афған армияһы подразделениеларының ҡоралланыуы, һаны һәм дислокацияһы тураһында мәғлүмәт йыйыу менән шөғөлләнә[109]
1985 йылдың 19-нан 20-һенә ҡараған төндә Кандагар провинцияһының Шаһваликот өйәҙендә бер нисә джиптан торған мөжәһиттәр колоннаһы спецназ боҫҡонона эләгә һәм тар-мар ителә. Тикшереү ваҡытында машиналарҙың береһендә АҠШ гражданины Чарльз Торнтондың мәйете, уның мөжәһиттәр менән бәйләнешен раҫлаусы документтар, ҡағыҙҙар һәм фотоматериалдар табыла[129][130].
1985 йылдың 23 февралендә Барикот районында Пакистан армияһының 400 самаһы кешенән торған подразделениеһы АДР армияһы подразделениеһын утҡа тота, афған хәрби хеҙмәткәрҙәренең 5-е һәләк була, 4-е яралана[110]
1986 йылдың апрелендә Кандагар районында хөкүмәткә ҡаршы көрәшеүҙәрен туҡтатырға ҡарар иткән боевиктар төркөмө тарафынан АДР-ның именлек хеҙмәте органдарына ГФР хәрби контрразведкаһы агенты, сығышы менән Төркиәнән булған Осман Демир тапшырыла. Ул 1983 йылдан ГФР гражданины булыуын, 1986 йылдың мартынан Пакистан территорияһынан Афғанстанға ебәрелгәнгә тиклем шымсы полицейский булыуын белдерә[111] 1987 йылдың ноябрендә Фарьяб провинцияһында хөкүмәткә ҡаршы көрәшеүҙәрен туҡтатырға ҡарар иткән боевиктар төркөмө АДР-ның Именлек хеҙмәте органдарына үҙҙәренең отрядында булған һәм разведка мәғлүмәте йыйыу менән шөғөлләнгән Франция гражданины Ален Гийоны тапшыра[112]
1987 йылдың декабрендә Хоста районында Афғанстандың хөкүмәт армияһы менән дошмандар алышы барышында бер европалы үлтерелә, әсирлеккә алынған боевиктар уны «Американың хәрби инструкторы» булараҡ таный. Пентагон вәкиле уның Американың хәрби советнигы булыуы тураһындағы мәғлүмәтте кире ҡаға; АҠШ дәүләт департаментының рәсми вәкиле Ф. Оукли, һәләк булыусы АҠШ гражданины булыуы мөмкин, әммә Американың хәрби советнигы түгел — Афғанстан территорияһында ул «үҙ аллы, шәхси кеше булараҡ йөрөгән», тип белдерә[134].
Бынан тыш, Афғанстан территорияһында Turgit Uzala исемле Төркиә һәм Abdus Ali[45] Дөйөм алғанда, контрразведканың тырышлығы һөҙөмтәһендә, АҠШ-тың, Пакистандың, Францияның һәм башҡа илдәрҙең махсус хеҙмәттәренең 44 агенты асыҡлана.
Афғанстандағы совет ғәскәрҙәренә ҡаршы пропаганда алып барыу менән Халыҡ-хеҙмәт союзы, ОУН, «Халыҡтарҙың большевиктарға ҡаршы блогы» һәм башҡа ойошмалар шөғөлләнә. Францияла Красная звезда гәзитенең ялған һаны миллион тираж менән баҫыла һәм һуңынан Афғанстанда таратыла. Мөжәһиттәрҙең ҡайһы бер отрядтары Ирандан -атап әйткәндә, Герат районында хәрәкәт иткән «һыңар ҡуллы Кари» («Кяри-якдаста») отрядынан һәм Мешхедтың тирә-йүнендә хәрәкәт иткән Туран Исмаил отрядынан ярҙам ала[113]
Совет хәрби хеҙмәткәрҙәрен совет хәрби трибуналдары афғандарҙы үлтергән, афған ҡатын-ҡыҙҙарын көсләгән өсөн төрлө язаға, шул иҫәптән үлем язаһына ла хөкөм итеү осраҡтары була[114] [115]
1989 йылдың ноябрендә СССР Юғары Советы Афғанстанда совет хәрби хеҙмәткәрҙәре ҡылған барлыҡ енәйәттәр буйынса ла амнистия иғлан итә[116]
Хәрби прокуратура мәғлүмәттәре буйынса, 1979 йылдың декабренән 1989 йылдың февраленә тиклем АДР-да 40-сы армия составынан 4307 кеше енәйәти яуаплылыҡҡа тарттырыла. СССР Юғары Советының ҡарары көсөнә ингәндә 420 элекке яугир-интернацилоналист иректән мәхрүм итеү урындарында була[117]
АҠШ властарының 1982 йылдың мартында совет ғәскәрҙәре тарафынан Афғанстанда химик ҡорал ҡулланыуы тураһындғы белдереүе[118] [119]
Афған мөжәһиттәре ҡулға алынған совет хәрби хеҙмәткәрҙәрен[62]
Һуғышҡа ҡаршы совет диссиденттары сығыш яһай. 1980 йылда академик А. Д. Сахаров асыҡтан-асыҡ һуғышҡа ҡаршы белдереүе өсөн һөргөнгә оҙатыла.
1987 йылға тиклем һәләк булыусыларҙың мәйеттәре һалынған цинк табуттарҙы ярым йәшерен рәүештә ерләйҙәр, ә урынлаштырылған һәйкәлдәргә һалдаттың Афғанстанда һәләк булыуы[120]
Совет киң мәғлүмәт сараларына башта бары тик бер взвод ҡатнашлығындағы хәрби хәрәкәттәрҙе яҡтыртырға, бары тик рядовойҙарҙың ғына фамилияларын атарға, ә һәләк булыусылар тураһында — берәм-бөртөк осраҡта ғына яҙырға рөхсәт ителә. 1985 йылдың 19 июнендә В.Варенников менән В. Кирпиченко ҡултамғаһы аҫтында «АДР территорияһында совет ғәсәкрҙәренең сикләнгән контингентының хәрәкәттәренә ҡағылышлы, асыҡтан-асыҡ нәешр итергә рөхсәт ителгән мәғлүмәттәр исемлеге» донъя күрә.
1989 йылға тиклем «яугир-интернационалистарҙың» образын ҡаһарманлаштырыу өҫтөнлөк итә һәм һуғыштың үҙен үк ыңғай яҡтан күҙалларға тырышыу бара. Асыҡлыҡ сәйәсәтенә бәйле совет матбуғатында был һуғышта советтарҙың ҡатнашыуын тәнҡитләгән мәҡәләләр күренә башлай[120] [121]
1989 йылдың декабрендә үткәрелгән социологик һорау алыу мәғлүмәттәре буйынса (унда 15 мең самаһы кеше ҡатнаша, шуларҙың яртыһы — Афғанды үтеүеселәр), «афғандарҙың» 35 проценты һәм һуғышта булмаған респонденттарҙың 10 проценты совет хәрбиҙәренең сик буйындағы илгә инеүен «интернациональ бурыс» үтәү, тип баһалай. Уны «Интернациональ бурыс төшөнсәһен дискредитациялау» тип «афғандарҙың» 19 проценты һәм башҡаларҙың 30 проценты белдерә. 17 процент «афған» һәм 46 процент башҡа респонденттар «беҙҙең ғәрлек» тип баһалаһа, 17 процент «афған» һәм башҡа яуап биреүселәрҙең 6 проценты «Ғорурланам!», тип белдерә.
1991 йылда СССР тарҡалғандан, социаль-иҡтисади система алышынғандан һуң килеп тыуған иҡтисади көрсөк һөҙөмтәһендә тамамланған һуғышҡа ҡыҙыҡһыныу яйлап кәмей[120]
1979 йылдың 25 декабренән 1989 йылдың 15 февраленә тиклем Афғанстан территорияһындағы ғәскәрҙәрҙә 620 мең кеше хәрби хеҙмәт үтә, шул иҫәптән Совет Армияһы частарында — 525 мең, СССР КГБ-һының сик буйы ғәскәрҙәрендә һәм башҡа частарында — 90 мең, СССР Эске эштәр министрлығының эске ғәскәрҙәрендә — 5 мең. Бынан тыш, совет ғәскәрҙәрендә эшсе һәм хеҙмәткәр вазифаларында 21 мең кеше иҫәпләнә. Совет ғәскәрҙәренең сикләнгән контингент составындағы һаны 80 меңдән 104 мең хәрби хеҙмәткәр һәм 5 — 7 мең эшсе һәм хеҙмәткәр (ялланған хеҙмәткәр) була. Башҡа сығанаҡтар Афған аша миллион самаһы кеше үткән, тип белдерә[122]
Бары тик бик һирәктәр генә алда нимә көткәнен аныҡ күҙаллай. Ҡаһарманлыҡ, һуғыш, үҙеңде «ысын ир-егет» итеп күрһәтеү теләге лә була. «Әгәр йәш егетәр эргәһендә өлкәнерәк берәйһе булһа, был файҙаға ғына булыр ине, — тип иҫләй батальон командиры М. М. Пашкевич. — Ул ваҡытта йәшлек ынтылышы һәм энергияһы тормош аҡылы һәм тыныслыҡ менән компенсацияланыр ине. Әммә һалдатҡа — 18-20, взвод командирына — 21-23, рота командирына — 23-25, ә батальон командирына иң яҡшы осраҡта 30-33 йәш. Барыһы ла йәш, барыһы ла ҡаһарманлыҡ һәм дан көҫәй. Һәм был кешелек сифаттары ҡайһы бер ваҡытта юғалтыуҙарға ла килтерҙе»
— [123]
.
Һалдаттар афған халҡына ышанмай. Совет спецназы тәжрибәһе күрһәтеүенсә, әгәр ниндәйҙер операция барышында ҡулға алынған афғанды иреккә ебәрһәң, ул, ғәҙәттә, партизан отряды менән килә. Спецназдың күпселеге афған халҡы теге йәки был дәрәжәлә мөжәһиттәргә ярҙам итте, тип иҫәпләй. Шундай миҫал да килтерелә. Спецназ еңелеү кисергән бер алыштан һуң, эргәләге ҡышлаҡтың ҡарттары һәм үҫмерҙәре тирә-яҡты ентекләп ҡарап сығып, яралы спецназсыларҙы тәпке һәм көрәктәр менән бәргеләп үлтереп ҡуялар. Урындағы халыҡ совет һалдаттарына ялған мәғлүмәт бирә, уларҙы боҫҡонға индерә[124] [125] [126] [127] [128] [129]
Төрлө сәйәси көстәр йәш ветерандарҙы халыҡтың социаль актив ҡатламы булараҡ, үҙ мәнфәғәтендә файҙаланырға тырыша. Дошманлашыусы яҡтар барлыҡ милләт-ара низағтарҙа үҙ сафтарына боевиктарҙы вербовкаларға тырыша. Уларҙың күптәре ойошҡан енәйәти төркөмдәргә инә.
1989 йылдың ноябренә ҡарата, афған һуғышының 3700 ветераны иректән мәхрүм итеү урындарында була, «афғандарҙың» ғаиләләрендә киҫкен ғаилә низағтары һәм айырылышыуҙар 75 процентҡа етә; ветерандарҙың 2/3 өлөшө эше менән ҡәнәғәтһеҙлек белдерә һәм килеп тыуған низағтар арҡаһында эш урынын йыш алмаштыра, студент-«афғандар» ҙың 90 процентының академик бурысы була йәки улар насар өлгәшә, 60 проценты алкоголизм һәм наркоманиянан интегә. 1989 йылда «афғандарҙың» кәйефен уларҙың бер вәкиленең "Комсомольская правда"ла баҫылып сыҡҡан түбәндәге хат асыҡ сағылдыра:
«Беләһегеҙме, әгәр хәҙер Союз буйынса : „Теләүселәр! Кире Афғанға!“- тигән оран ташлаһалар, мин китер инем… Бында йәшәп ошо бөтөн бысраҡлыҡты, кабинет ҡомаҡтарының май баҫҡан йөҙҙәрен, кешеләрҙең уҫаллығын, бөтөн нәмәне күрә алмауын, бер кемгә лә кәрәкмәгән лозунгыларҙы күргәнсе, кире китер инем! Унда барыһы ла ябай ғына»
.
1990 йылдар башында уҙғарылған тест тикшереүе афған һуғышында ҡатнашыусыларҙың кәм тигәндә 35-40 проценты профессиональ психологтар ярҙамына мохтаж булыуын күрһәтә[130]
Элекке Советтар Союзының күпселек ҡалаларында Вильнюста , Киевта , Одессала , Ульяновскиҙа, Нежинда, Запорожьела, Хабаровскиҙа, Краснотурьинскта, Пермдә, Орелда, Екатеринбургта[131]
Һуғышта ҡатнашыусы яугирҙарға һәйкәлдәр
Йәш уртауы — афған һуғышы яугирҙарына һәйкәл,
Минск Һәләк булған яугир-интернационалистарға обелиск,
Афған һуғышында һәләк булыусыларға һәйкәл, Тольятти
Афған яугирҙарына һәйкәл, Тирасполь
Афған яугирҙарына һәйкәл, Ильичёвск
Яугир-интернационалистар иҫтәлегенә монумент, Усть-Каменогорск
Башҡортостандың Салауат районы Лағыр ауылында яугир-интернационалистарға һәм чечендарға ҡуйылған һәйкәл
Башҡортостандың Салауат районы Лағыр ауылында яугир-интернационалистарға һәм чечендарға ҡуйылған һәйкәлдәге исемлек
Афған һуғышы һәм уға бәйле ваҡиғалар монументаль һәм һынлы сәнғәттә, шиғриәттә, кинофильмдарҙа, нәфис әҙәбиәттә, публицистика әҫәрҙәрендә, шулай уҡ филателияла ла сағылыш таба.
Беларустәге почта маркаһы , 2009 йыл Хәлил Һөйөндөков. Тау тотҡоно. — Өфө: «Шоңҡар». — ???
Эдуард Тополь. Красная площадь (1983)
Эдуард Тополь. Русская Семёрка. — М.: Молодая гвардия, 1992. — ISBN 5-235-02027-8
Фридрих Незнанский. Операция «Фауст». — Смоленск: Полиграмма, 1994. — ISBN 5-87264-029-3
Николай Иванов. Операцию «Шторм» начать раньше. — М.: Эксмо, 1996.
Андрей Дышев. Разведрота. — M.: Эксмо, 2006. — ISBN 5-699-14711-X
Дышев Сергей. Потерянный взвод. — M.: Эксмо, 2006. — ISBN 5-699-15709-3
Михаил Евстафьев. В двух шагах от рая. — M.: Эксмо, 2006. — ISBN 5-699-18424-4
Николай Прокудин. Рейдовый батальон. — M.: Эксмо, 2006. — ISBN 5-699-18904-1
Сергей Скрипаль, Геннадий Рытченко. Обречённый контингент. — M.: Эксмо, 2006. — ISBN 5-699-16949-0
Глеб Бобров. Солдатская сага. — M.: Эксмо, 2007. — ISBN 978-5-699-20879-1
Александр Проханов. Дерево в центре Кабула. — М.: Советский писатель, 1982. — 240 с.
Светлана Алексиевич . Цинковые мальчики. — M.: Время, 2007. — ISBN 978-5-9691-0189-3 (ошибоч.)Фролов И. А. Прогулки с борттехником. Вертолётчик. — M.: ЭКСМО, 2007. — ISBN 978-5-699-21881-3
Виктор Николаев. Живый в помощи. Записки «афганца». — M.: Софт Издат, 2006. — ISBN 5-93876-026-7
Павел Андреев. Двенадцать рассказов. «Афганская война 1979—1989 гг.», 1998—2002.
Александр Сегень. Заблудившийся БТР. — М.: Армада-Пресс, 2001. — 224 с. — ISBN 5-309-00098-4
Олег Ермаков. Афганские рассказы. Знак зверя.
Игорь Моисеенко. Сектор обстрела. — М.: Эксмо, 2008. ISBN
Андрей Волос. Победитель.-Аст,2008
Олег Ермаков. Арифметика войны.- Аст,2011
Андрей Константинов, Борис Подопригора. Если кто меня слышит. Легенда крепости Бадабер.- Астрель-Спб, 2013, сетевая публикация- «Фонтанка.ру»
Миргазиян Динмухаметов. Верность воинской присяге (тат. Хэрби антка тугрылык). — М.: Азн, 2014
Анджей Сапковский. Змея — роман Анджея Сапковского в жанре военной фэнтези. Действие произведения происходит вовремя войны в Афганистане.
Алексей Иванов. Ненастье. — М.: АСТ, 2015. ISBN 978-5-17-089923-4 «Жаркое лето в Кабуле» (1983, ДРА — СССР) — фильм режиссёров Али Хамраева и Вали Латифи[155];
«Человек, который брал интервью» (1987, СССР) — фильм режиссёра Юрия Марухина[156];
«Рэмбо 3» (1988, США) — фильм режиссёра Питера МакДональда;
«Зверь войны» (также: «Зверь») (1988, США) — фильм режиссёра Кевина Рейнольдса;
«За всё заплачено» (1988, СССР) — фильм режиссёра Алексея Салтыкова;
«Шурави» (1988, СССР) — фильм режиссёра Сергея Нилова;
«Сержант» (1988, СССР) — фильм режиссёра Станислава Гайдука (киноальманах «Мостик»);
«Груз 300» (1989, СССР) — фильм режиссёра Георгия Кузнецова;
«Опалённые Кандагаром» (1989, СССР)
«Мы» (1989, СССР, Великобритания) — документальный фильм режиссёра Юриса Подниекса.
«Два шага до тишины» (1991, СССР) — фильм режиссёра Юрия Тупицкого;
«Ущелье духов» (1991, СССР, Туркменистан) — фильм режиссёра Сергея Нилова;
«Афганский излом» (1991, СССР, Италия) — фильм режиссёра Владимира Бортко;
«Нога» (1991, СССР) — фильм режиссёра Никиты Тягунова;
«Караван смерти» (1991, СССР) — фильм режиссёра Ивана Соловова;
«Афганец» (1991, Украина) — фильм режиссёра Владимира Мазура;
«Тридцатого уничтожить!» (1992, Россия) — фильм режиссёра Виктора Доценко;
«Чёрная акула» (1993, Россия) — фильм режиссёра Виталия Лукина
«Афганец 2» (1994, Украина) — фильм режиссёра Владимира Мазура;
«Пешаварский вальс» («Побег из Афганистана») (1994, Россия) — фильм режиссёров Т. Бекмамбетова и Г. Каюмова;
«Мусульманин» (1995, Россия) — фильм режиссёра Владимира Хотиненко;
«Дезертир» («Русский Рэмбо») (1996, Молдова-Болгария-Россия) — фильм режиссёра Юрия Музыки;
«Рикошет» (1997, Молдова-Россия) — фильм режиссёра Игоря Талпы;
«Господа офицеры» (2004, Россия) — 8-серийный фильм режиссёра Андрея Кравчука
«Сармат» (2004, Россия) — 12-серийный фильм режиссёра Игоря Талпы;
«9 рота» (2005, Россия-Украина-Финляндия) — фильм режиссёра Фёдора Бондарчука;
«Звезда солдата» (2006, Франция, Германия, Афганистан) — фильм режиссёра Кристофа де Понфилли;
«Война Чарли Уилсона» (2007, США) — фильм режиссёра Майка Николса;
«Афганский призрак» (2008, Россия) — 8-серийный фильм режиссёров Павла Малькова и Олега Фомина;
«Афганская война» (2009, Россия) — документальный фильм режиссёров Алексея и Татьяны Крол;
«Охотники за караванами» (2010, Россия-Украина) — 4-серийный фильм режиссёра Сергея Чекалова.
«Возвращение в „А“» (2011, Казахстан-Россия) — фильм режиссёра Егора Кончаловского
«Афган» (2014, Россия) — документальный фильм Андрея Кондрашова Группа «Алиса» (Константин Кинчев) «Завтра может быть поздно» (альбом «Нервная ночь», 1984)
Группа ДДТ (Юрий Шевчук) Не стреляй, Война бывает детская
Группа Наутилус Помпилиус «Мой брат Каин» (альбом «Раскол», 1988)
Группа «Ария»: Бой Продолжается
«Голубые береты»: Наш Афган, Афганский излом, Серебристый самолёт, Война не прогулка, Границы
«Ростов» Синева, Память
«Каскад»: Кукушка, Мы выходим на рассвете, На Баграмской дороге, Я вернусь, Мы уходим, Воинам-автомобилистам, Кому нужна была эта война?
«Контингент»: Кукушка, Пленным, Метр на два
«Эхо Афгана»: Я убит под Кандагаром, Дым сигареты
«Любэ»: За тебя
«Инструкция по выживанию»: «Афганский синдром» (Конфронтация в Москве, 1988)
Игорь Тальков: Баллада об афганце
Максим Трошин: Афганистан
Валерий Леонтьев. Афганский ветер (И. Николаев — Н. Зиновьев)
Александр Розенбаум. Монолог пилота «Чёрного тюльпана», Караван, В горах Афгани, На перевале дождь, Мы вернёмся
Группа «Кино» (Виктор Цой) Группа крови, (1986)
Н. Анисимов. Последний монолог Ми-8, Песня бортстрелка вертолёта
М. Бессонов. До боли сжимается сердце
И. Бурляев. Памяти вертолётчиков Афганистана
В. Верстаков. Аллах Акбар
В. Верстаков. Джелалабад
А. Дорошенко. Афган
В. Горский. Афганец
С. Кузнецов. Случай в дороге
И. Морозов. Конвой Талукан-Файзабад, Полночный тост, Вертолётчикам
А. Смирнов. Водителям КамАЗов
И. Баранов. Случай в бою, В горах под Пешаваром
Спринт. Афганистан
Несмеяна. «Шуба из Афгана», «Бутылочка», «Лифт любви»
Сборник афганских песен «Время выбрало нас», 1988
Глеб Самойлоff & The Matrixx «Афганец», 2013
Константин Силко «Алый трассер» Squad Battles: Soviet-Afghan War
Rambo III
9 рота
Правда о девятой роте
Линия фронта. Афганистан’82
Call of Duty: Black Ops II
Medal of Honor
Metal Gear Solid V: The Phantom Pain 2014 йылдың 15 февралендә «Днестр буйы маркаһы» предприятиеһы Афғанстандан Совет ғәскәрҙөре сығарылыуҙың 25 йыллығына арнап маркалар серияһын баҫтырып тарата. Почта блогында Амударъя аша һалынған күперҙән совет бронетехникаһы үтеүе, шулай уҡ Тирасполдәге яугир-интернационалист һәйкәле һәм Бендералағы «Ҡара ләлә» монументы һүрәтләнгән маркалар бар. Тиражы — 8000 дана[132] [133]
в т.ч. учебные лагеря для боевиков
40-я армия, численность которой в различное время колебалась от 100 до 120 тыс. солдат и офицеров. Всего же советские и афганские вооружённые силы (с учётом войсковых подразделений всех силовых структур) не превышали 300 тыс. См. Валентин Ютов. Каскадёры // «НВО», 22.09.2000 Никитенко Е. Г. Афганистан: От войны 80-х до прогноза новых войн. — М.: Астрель; АСТ, 2004. — ISBN 5-17-018154-X , 5-271-07363-7 — С. 94, 110.Antonio Giustozzi. War, politics and society in Afghanistan, 1978–1992. — Hurst, 2000. — ISBN 1-85065-396-8 .
Оригинал текст (инг.)
A tentative estimate for total mujahideen losses in 1980-02 may be in the 150–180,000 range, with maybe half of them killed.
Kepel Gilles. Jihad: The Trail of Political Islam. — Belknap Press of Harvard University Press, 2002. — P. 143.
Total aid from the CIA is estimated at $3 billion. The precise figures as well as a description of the mechanics of the aid process are given in Barnett R. Rubin, The Fragmentation of Afghanistan. Yale University Press, 2002
According to Milton Bearden, former CIA chief in charge of the Afghan department, "The Saudi dollar-for-dollar match with the US taxpayer was fundamental to the success [of the ten-year engagement in Afghanistan]" (from Milton Bearden Interview. PBS Frontline.) Kinsella, Warren. "Unholy Alliances", Lester Publishing, 1992
М.Гареев. Моя последняя война. (Афганистан без советских войск)
Марковский В. Ю., Мильяченко В. В. Афганистан: война разведчиков , М., ООО «Издательский центр Экспринт», 2001, 72 с.: ил. 4 цвет., ISBN 5-94038-014-X Фотоальбом с подробными текстами. А. Ахмедзянов. Афганистан: факты о необъявленной войне // «Известия», № 86 (20432) от 27 марта 1983. стр.5
Рустэм Галиуллин. ЦРУ против Азии: тайные операции против Индии и Афганистана. М., «Прогресс», 1988. стр.128
Afghan Bombers Strike Pakistan Again; 31 Die. // Los Angeles Times, February 28, 1987.
А. Карпов, Д. Мещанинов. На границе вступили в бой с бандой душманов советские воины // «Известия», № 112 (21919) от 24 апреля 1987. стр.6
Никитенко Е. Г. Афганистан: От войны 80-х до прогноза новых войн. — М.: Астрель; АСТ, 2004. — С. 278.
Оценки численности оппозиции см: Никитенко Е. Г. Афганистан: От войны 80-х до прогноза новых войн. — М.: Астрель; АСТ, 2004. — С. 94—110.
Никитенко Е. Г. Афганистан: От войны 80-х до прогноза новых войн. — М.: Астрель; АСТ, 2004. — С. 105.
В. А. Меримский. Загадки Афганской войны. — М.: Вече, 2006. — С. 341.
капитан В. Филин. Стой, кто идёт? Уже больше года, как наши войска ушли из Афганистана. Но на советско-афганской границе по-прежнему неспокойно // «Комсомольская правда» от 9 мая 1990. стр.3
Mark Kramer. «The Soviets Nearly Won Afghan War». 26.12.2004, N.Y.
А. Ляховский. Трагедия и доблесть Афгана. Приложение № 14. Таблица основных показателей безвозвратных санитарных потерь личного состава и техники советских и афганских войск в Республике Афганистан в период с 25 декабря 1979 года по 15 февраля 1989 года.
Россия и СССР в войнах XX века. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2001. — С. 537.
Книга Памяти РФ. М., 1999. Т. 10.
Рунов В. А. Афганская война. Боевые операции. — Яуза, Эксмо, 2008. — С. 92.
Вернулись домой // «Известия», № 334 (22872) от 30 ноября 1989. стр.4
Двое на родине. Вернутся ли остальные? // «Известия», № 336 (22874) от 2 декабря 1989. стр.7
М. Елисеева. Разыскиваются… // «Красная звезда», № 26 (26486) от 14-20 января 2014. стр.11
В. С. Королёв. Техническое обеспечение ОКСВ при подготовке и выводе войск из Афганистана. // Техника и вооружение. — 2007. — № 7. — С. 11.
Spencer C. Tucker. The Encyclopedia of Middle East Wars. ABC-CLIO, 2010, с. 26.
Об участии западных спецслужб в войне в Афганистане // «Зарубежное военное обозрение», № 8 (653), 2001, стр. 63
США уже не скрывают // «Известия», № 126 (20472) от 6 мая 1983. стр.1
Об участии западных спецслужб в войне в Афганистане // «Зарубежное военное обозрение», № 8 (653), 2001, стр. 63
Л. Басик, В. Кротов. Дезинформаторы // «Известия», № 125 (20471) от 5 мая 1983. стр.5
Ю. Штыканов. Двойная клевета // «Известия», 248 (22055) от 5 сентября 1987. стр.4
В. Кикило. США: готовят душманов на своей территории // «Известия», № 231 (22038) от 19 августа 1987. стр.1
Афганистан // «Зарубежное военное обозрение», № 5, 1994. стр.61
В. Ф. Изгаршев. По долгу интернационалистов (из афганского дневника военного журналиста). — М., Воениздат, 1981. — с. 16
В. Ф. Изгаршев. По долгу интернационалистов (из афганского дневника военного журналиста). — М., Воениздат, 1981. — с. 20
М. Ростарчук. Пошел по шерсть… (о том, как не состоялась сенсация) // «Известия», № 17 (19998) от 17.01.1982. стр.5
А. Ахмедзянов. Ставка на наёмников. // «Известия», № 278 (20259) от 05.10.1982. стр. 5
А. Асеевский. ЦРУ: шпионаж, терроризм, зловещие планы. — М., Политиздат, 1985. — с. 265—266
см. «The Sunday Times» от 9 и 16 октября 1983
Путём диверсий и провокаций // «Известия», № 18 (20729) от 18 января 1984. стр. 4
А. Иванов. В позорной роли. Пакистан принимает активное участие в необъявленной войне против против Афганистана // «Красная звезда», № 273 (18560) от 28 ноября 1984. стр. 3
[Афганистан] Признания диверсанта // «Известия», № 20 (21097) от 20 января 1985. стр. 4
[Афганистан] Решительное осуждение // «Известия», № 62 (21139) от 3 марта 1985. стр. 4
Д. Мещанинов. Вмешательство продолжается // «Известия», № 364 (22171) от 30 декабря 1987. стр. 1,4
Д. Мещанинов. С чёрного хода… // «Известия», № 333 (22140) от 29 ноября 1987. стр. 5
А. Ахмедзянов. Страж революции // «Известия», № 147 (20493) от 27 мая 1983. стр. 4
Mauroni A. America’s Struggle with Chemical-biological Warfare. Р. 82.
См. по теме дискуссию: Гай Д., Снегирев В. Вторжение. Неизвестные страницы необъявленной войны. С. 185—187.
Чикишев А. В. Спецназ в Афганистане. — М.: Олма-Пресс, 2004. — С. 275—278.
Чикишев А. В. Спецназ в Афганистане. — М.: Олма-Пресс, 2004. — С. 304.
White Book. Pakistan’s subversive activities against Afghan revolution. Kabul, DRA Ministry of Foreign Affairs, Information and Press Department. 1984 — 63 pages
Philip Bonosky. Washington’s secret war against Afghanistan. New York, 1985.Ляховский А. А., Забродин В. М. Тайны афганской войны. — М.: Планета, 1991. — 272 с., ил. — ISBN 5-85250-486-6 Mohammad Yousaf, Mark Adkin: Afghanistan — The Bear Trap: The Defeat of a Superpower. Casemate, 2001, ISBN 0-9711709-2-4 . (deutsche Übersetzung: Die Bärenfalle. Der Kampf der Mudschaheddin gegen die Rote Armee — ISBN 3-924753-50-4 bzw. ISBN 3-89555-482-0 ).
Lester W.Grau, Michael A.Gress.The Russian General Staff: The soviet-afghan war: How a superpower fought and lost, 2002 by the University of Kansas.
Steve Coll: Ghost Wars: The Secret History of the CIA, Afghanistan, and Bin Laden, from the Soviet Invasion to September 10, 2001. Penguin Books, London 2005, ISBN 978-0-14-193579-9 .
Грешнов А. Б. «Афганистан: заложники времени» . — М.: Товарищество научных изданий КМК, 2006. — ISBN 5-87317-318-4 Костыря А. А. Историография, источниковедение, библиография спецоперации СССР в Афганистане (1979 − 1989 гг.): монография. — 2-е изд., доп. и испр. — Донецк: Промінь, 2009. — 600 с.Сергей Бояркин. Солдаты Афганской войны. Брейтвейт, Родрик Afgantsy: The Russians in Afghanistan, 1979–89. — New York: Oxford University Press, 2011. — P. 417. — ISBN 9780199832651 . Corera, Gordon (2011). MI6: Life and Death in the British Secret Service. London: Phoenix. ISBN 978-0-7538-2833-5
Родрик Брейтвейт. Афган = Afgantsy: The Russians in Afghanistan 1979-1989 / Переводчик: Антон Шириков. — Corpus, 2013. — 496 с. — ISBN 978-5-17-077823-2 .Мемуарҙар Андронов И. И. «Под огнем от Афгана до Москвы. Мемуары» («Моя война») (1999), ООО «Деловой мир 2000», 416 с. —ISBN 5-93681-001-1 Громов Б. В. «Ограниченный контингент». 2007 йыл 25 ғинуар архивланған . Ляховский А. А. Трагедия и доблесть Афгана 2007 йыл 27 апрель архивланған . ISBN 5-85844-047-9 Большие фрагменты текста совпадают с книгой Громова Б. В.Лебедь А. И. За державу обидно. — М.: Редакция газеты «Московская правда», 1995. — 464 с. Доп. тираж 15 000 экз. — ISBN 5-7482-0006-6 Часть книги посвящена воспоминаниям о службе в Афганистане в 1981—1982 гг. в составе 345-го отдельного парашютно-десантного полка.Майоров А. М. Правда об Афганской войне. Свидетельства главного военного советника. — М.: Права Человека, 1996. — ISBN 5-7712-0032-8 Гордиенко А. Н. Войны второй половины XX века. — Минск: Литература, 1999. — ISBN 985-437-507-2 Большой раздел книги посвящён предпосылкам и ходу боевых действий в АфганистанеПодушков Д. Л. Исповедь самому себе (об участии в боевых действиях в Афганистане). — Вышний Волочёк, 2002. — 48 с.Дэвид С. Инсби. Афганистан. Советская победа / / Пламя «холодной войны»: Победы, которых не было = Cold War Hot:Alternative Decisuicions of the Cold War / под ред. Питера Цуроса , пер. Ю. Яблокова. — М .: АСТ, Люкс, 2004. — С. 353-398. — 480 с. — (Великие противостояния). — 5000 экз. — ISBN 5-17-024051-1 .Аблазов В. И. Афганистан. Четвёртая война. — Киев, 2002.; Над всем Афганистаном безоблачное небо. — Киев, 2005.; Долгий путь из афганского плена и безвестия. — Киев, 2005.Нешумов Ю. А. Границы Афганистана: Трагедия и уроки. — М.; Жуковский: Граница; Кучково поле, 2006. — ISBN 5-901679-21-0 Бондаренко И. Н. Как мы строили в Афганистане. — М., 2009.Марченко В. Г. Афган: разведка ВДВ в действии. 2015 йыл 30 июнь архивланған . Кожухов М. Ю. Над Кабулом чужие звёзды. — М.: Олимп; Эксмо, 2010. — 352 с. — ISBN 978-5-699-39744-0 
Афғанстанда совет һалдаты, 1988 йыл 
Афған һуғышы Викимилектә
.jpg)
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
