From Wikipedia, the free encyclopedia
Ҡомаҡ[1] (рус. крыса), (лат. Rattus) — кимереүселәр ғаиләһенә ҡараған, нәҙек оҙон ҡойроҡло һоро йәнлек.
| Ҡомаҡ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
 Һоро ҡомаҡ (Rattus norvegicus) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Фәнни классификация | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
арауыҡтағы ранг
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Халыҡ-ара фәнни исеме | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
Rattus Fischer-Waldheim, 1803 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| Виды | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
См. текст
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Ҡомаҡтың кәүҙәһенең оҙонлоғо 8—30 см етә, ә ҡойроғоноң оҙонлоғо тән оҙонлоғона тиң йәки унан күберәк[2] ауырлығы 37-39 граммдан (Rattus exulans) 400—420 граммға тиклем (һоро ҡомаҡтарҙың ҡайһы берҙәре 500 граммға етергә мөмкин)[3] Кәүҙәһе ҡараһыу һоро йәки һоро-көрән төҫтә, әммә һары, ҡыҙыл һәм ҡыҙғылт һары төҫлөләр осрай[3]. Тәпәйҙәрен бармаҡтары хәрәкәтсән[2].
Ике синантроп төрө — һоро һәм ҡара ҡомаҡ киң таралған. Башҡа төрҙәре Көньяҡ-Көнсығыш Азияла, Яңы Гвинеяла, Австралияла, Малай архипелагы утрауҙарында таралған. Тағы ла бер синантроп төрө (Rattus exulans) — Океания һәм Гавай утрауҙарына индерелә.[3]. Австралияла саванналарҙа һәм көтөүлектәрҙә осрай[3]. Тәүге хәлдә Rattus төрө урта плейстоцендан билдәле[4].
Ҡомалаҡтар ер өҫтөндә һәм ағаста ла йәшәй ала. Торлаҡ сифатында өңдәр (үҙе ҡаҙып алған, шулай уҡ башҡа хайуандарҙың өңдәре), тәбиғи нығытмалар, төрлө хайуандарҙың оялары[5], шулай уҡ яһалма һыйыныу урындары (мәҫәлән, торлаҡ йорттарҙың подвалдары йәки башҡа конструктив япмалар) файҙаланыла. Улар яңғыҙ ҙа, ғаилә йәки территориаль төркөмдәрҙә йәшәй.
Күпселек ҡомаҡтар ашауҙа һайланмай. Әммә төрлө төрҙәрҙең билдәле бер өҫтөнлөктәре бар. Ҡайһы берәүҙәр үҫемлек аҙыҡтарына — орлоҡтарға, йәшелсәгә, еләк-емешкә өҫтөнлөк бирә. Башҡа хайуандар — төрлө бөжәктәр, моллюскылар һәм башҡа ваҡ умыртҡаһыҙҙар[5]. Һоро ҡомаҡтарҙың менюһы ныҡ айырыла.
Ҡомаҡтар, синантроп төрҙәрҙең төньяҡ популяцияһынан тыш, йыл әйләнәһенә үрсей. Ҡомаҡтарҙың үрсеме төрлөсә. Һоро ҡомаҡтың 2 — 22 балаһы булыуы мөмкин, ләкин уртаса 8-9, малайҙарҙың төрҙәренеке — 3-6, австралия төрҙәренеке — 3 — 14. Уларҙың ҡайһы бер төрҙәренең инә заттары — ru:полиэстраль[3].
Ырыуҙа бер нисә төркөмгә бүленгән 70-ләп тере төр бар[3][6] [7]. Тағы ла бер нисә төр юҡҡа сыҡҡан.
Ҡомаҡтың синантроп төрҙәре аҙыҡ-түлек һәм аҙыҡ булмаған әйберҙәрҙе ашай һәм боҙа, ҡайһы берҙә электр селтәрҙәренә зыян килтереү юлы менән ҙур иҡтисади зыян килтерә, был янғындарға килтереүе ихтимал. АҠШ-та 1977 йылдағы баһа буйынса, ҡомаҡтар йыл һайын 500 миллион долларҙан 1 миллиард долларға тиклем зыян килтерә[3]. Шулай уҡ ҡомаҡтарҙың ҡайһы бер төрҙәре ауыл хужалығына зыян килтерә. Шул сәбәпле әлеге ваҡытта уларға ҡаршы көрәштең күп ысулдары эшләнгән һәм эшкәртелә.
Ҡомаҡтар — күп кенә зоонотик һәм антропозонотик инфекцияларҙың тәбиғи сығанағы. Чума, туляремия, ҡотороу, тиф, токсоплазмос, лептоспироз, рикетсиоз, содоку[8] һәм башҡа ауырыуҙарҙы тараталар[9][5]. АҠШ-та йыл һайын улар кәмендә 14 000 кешене тешләй, ә Мәскәүҙә, ҡала дезинфекция үҙәге мәғлүмәттәре буйынса, 2008 йылда — 506 кешене[10].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
