Ҡомаҡ[1] (рус. крыса лат. Rattus
Ҡыҫҡа факттар Фәнни классификация, Халыҡ-ара фәнни исеме ...
Ҡомаҡ Һоро ҡомаҡ (Rattus norvegicus ) Фәнни классификация
арауыҡтағы ранг
Суб-батшалыҡ : Эуметазойҙар
Супер-класс : Дүрт аяҡлылар
Инфра-класс : Плаценталылар
Супер-отряд : Euarchontoglires
Грандотряд : Кимереүсе һымаҡтар
Халыҡ-ара фәнни исеме
Rattus Fischer-Waldheim , 1803
Виды
См. текст
Ябырға
Ҡомаҡтың кәүҙәһенең оҙонлоғо 8—30 см етә, ә ҡойроғоноң оҙонлоғо тән оҙонлоғона тиң йәки унан күберәк[2] [3] [3] [2]
Ике синантроп төрө — һоро һәм ҡара ҡомаҡ киң таралған. Башҡа төрҙәре Көньяҡ-Көнсығыш Азияла , Яңы Гвинеяла , Австралияла , Малай архипелагы утрауҙарында таралған. Тағы ла бер синантроп төрө (Rattus exulans) — Океания һәм Гавай утрауҙарына индерелә.[3] Австралияла саванналарҙа һәм көтөүлектәрҙә осрай[3] [4]
Ҡомалаҡтар ер өҫтөндә һәм ағаста ла йәшәй ала. Торлаҡ сифатында өңдәр (үҙе ҡаҙып алған, шулай уҡ башҡа хайуандарҙың өңдәре), тәбиғи нығытмалар, төрлө хайуандарҙың оялары[5]
Күпселек ҡомаҡтар ашауҙа һайланмай. Әммә төрлө төрҙәрҙең билдәле бер өҫтөнлөктәре бар. Ҡайһы берәүҙәр үҫемлек аҙыҡтарына — орлоҡтарға, йәшелсәгә, еләк-емешкә өҫтөнлөк бирә. Башҡа хайуандар — төрлө бөжәктәр, моллюскылар һәм башҡа ваҡ умыртҡаһыҙҙар[5]
Ҡомаҡтар, синантроп төрҙәрҙең төньяҡ популяцияһынан тыш, йыл әйләнәһенә үрсей. Ҡомаҡтарҙың үрсеме төрлөсә. Һоро ҡомаҡтың 2 — 22 балаһы булыуы мөмкин, ләкин уртаса 8-9, малайҙарҙың төрҙәренеке — 3-6, австралия төрҙәренеке — 3 — 14. Уларҙың ҡайһы бер төрҙәренең инә заттары — ru:полиэстраль [3]
Ырыуҙа бер нисә төркөмгә бүленгән 70-ләп тере төр бар[3] [6] [7]
«norvegicus» төркөмө Һоро ҡомаҡ ( Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769) ) — ru:синантроп , һәр ерҙә тиерлек.«rattus» төрө Ҡара ҡомаҡ (Rattus rattus ) Rattus adustus (Sody, 1940) — Энгано утрауыRattus argentiventer (Robinson & Kloss, 1916) — Һинд-Ҡытай , Малакка ярымутрауы , Зонд утрауҙары , Яңы Гвинея Rattus baluensis (Thomas, 1894) — Төньяҡ Борнеоның таулы урмандарыТринаутская крыса ( Rattus burrus (Miller, 1902) ) — Никобар утрауҙарыRattus everetti (Günther, 1879) — Филиппин утрауҙарыГоффман ҡомағы ( Rattus hoffmani (Matschie, 1901) ) — Сулавеси Rattus losea (Swinhoe, 1871) — Көньяҡ-көнбайыш Ҡытай, Таиланд , Тайвань, Тайвань , Хайнань Rattus lugens (Miller, 1903) — Ментавай утрауҙарыМиндорская крыса ( Rattus mindorensis (Thomas, 1898) ) — Миндоро утрауыRattus mollicomulus Tate & Archbold, 1935 — Сулавесиҙың көньяҡ-көнбайышыГималай ҡомағы ( Rattus nitidus (Hodgson, 1845) ) — Непал , юго-западный Көньяҡ-көнбайыш Ҡытай, Вьетнам . Синантроптар — Яңы Гвинея , Сулавеси, Филиппин Rattus osgoodi Musser & Newcomb, 1985 — Вьетнамдың көньяғыПальма ҡомағы ( Rattus palmarum (Zelebor, 1869) ) — Никобарские острова Ҡара ҡомаҡ ( Rattus rattus (Linnaeus, 1758) ) — синантроп, бөтә ерҙә тиерлек таралғанRattus tanezumi (Temminck, 1845) — Индостан, Һинд-Ҡытай, Хайнань. Синантроптар — Япон утрауҙары, Филиппин, Малай архипелагы утрауҙарыRattus tawitawiensis Musser & Heaney, 1985 — Сулу архипелагыRattus tiomanicus (Miller, 1900) — Малакка ярымутрауы, Зонд утрауҙарыТөркөстан ҡомағы ( Rattus turkestanicus (Satunin, 1903) ) — Памир, Һиндукуш, Көньяҡ Тибет урмандары«xanthurus» төрө Rattus bontanus Thomas, 1921 — Сулавесиҙың көньяҡ-көнбайышыRattus foramineus Sody, 1941 — Көньяҡ-көнбайыш Сулавеси ярыRattus marmosurus Thomas, 1921 — Сулавесиның төньяҡ-көнсығышыRattus pelurus Sody, 1941 — Пеленг утрауыRattus xanthurus (Gray, 1867) — Сулавесиҙың үҙәге һәм төньяғындағы таулы райондар«leucopus» төрө Rattus elaphinus Sody, 1941 — Сулу утрауыRattus feliceus Thomas, 1920 — Серам утрауыRattus giluwensis Hill, 1960 — Яңы Гвинея тауҙарыRattus jobiensis Rümmler, 1935 — Гелвинк ҡултығы утрауҙарыКвинсленд ҡомағы ( Rattus leucopus (Gray, 1867) ) — Яңы Гвинеяның көньяҡ һәм көнсығыш өлөшө, Австралияның төньяҡ-көнсығышыRattus jobiensis (Thomas, 1904) — Яңы Гвинеяның көнсығышыМоротан ҡомағы ( Rattus morotaiensis Kellogg, 1945 ) — Моротаи утрауыRattus novaeguineae Taylor & Calaby, 1982 — Яңы Гвинеяның төньяҡ-көнсығышыRattus sanila Flannery & White, 1991 — Яңы Гвинеяның төньяғы һәм көнсығышыRattus ranjiniae Agrawal & Ghosal, 1969 — Бисмарка архипелагыRattus steini Rümmler, 1935 — Яңы Гвинея«fuscipes» төрө Rattus fuscipes Rattus colletti (Thomas, 1904) — Австралияның төньяғындағы яр буйы райондарыRattus fuscipes (Waterhouse, 1839) — Австралияның тау урмандары һәм субальп болондарыRattus hainaldi Kitchener, How & Maharadatunkamsi, 1991 — Флорес утрауыRattus lutreolus (J.E.Gray, 1841) — Австралия һәм Тасмания саванналарыRattus sordidus (Gould, 1858) — Яңы Гвинеяның көньяҡ һәм көнсығыш өлөшө, Австралияның төньяҡ-көнсығышыRattus timorensis Kitchener, Aplin & Boeadi, 1991 — Тимор утрауыRattus tunneyi (Thomas, 1904) — Австралия саванналарыRattus villosissimus (Waite, 1898) — Австралияның үҙәге һәм төньяғыincertae sedis Малайзия ҡомағы ( Rattus annandalei (Bonhote, 1903) ) — Маллака ярымутрауы, Суматра Энгон ҡомағы ( Rattus enganus (Miller, 1906) ) — Энгано утрауыБәләкәй ҡомаҡ ( Rattus exulans (Peale, 1848) ) — синантроп. Бөтә Көньяҡ-Көнсығыш Азия һәм Океания тиерлекRattus hoogerwerfi Chasen, 1939 — Суматраның төньяғыRattus korinchi (Robinson & Kloss, 1916) — Суматраның көнбайышы† Rattus macleari (Thomas, 1887) — Раштыуа утрауы . Тарихи осорҙа үлеп бөтәләрТау ҡомағы ( Rattus montanus Phillips, 1932 ) — Шри-Ланканың тау урмандары† Rattus nativitatis (Thomas, 1889) — Раштыуа утрауы . Тарихи осорҙа үлеп бөтәләрRattus ranjiniae Agrawal & Ghosal, 1969 — Һиндостандың көньяҡ-көнбайышыRattus simalurensis (Miller, 1903) — Индонезия Rattus stoicus (Miller, 1902) — Андаман утрауҙары
Ҡомаҡтың синантроп төрҙәре аҙыҡ-түлек һәм аҙыҡ булмаған әйберҙәрҙе ашай һәм боҙа, ҡайһы берҙә электр селтәрҙәренә зыян килтереү юлы менән ҙур иҡтисади зыян килтерә, был янғындарға килтереүе ихтимал. АҠШ-та 1977 йылдағы баһа буйынса, ҡомаҡтар йыл һайын 500 миллион долларҙан 1 миллиард долларға тиклем зыян килтерә[3]
Ҡомаҡтар — күп кенә зоонотик һәм антропозонотик инфекцияларҙың тәбиғи сығанағы. Чума, туляремия, ҡотороу, тиф, токсоплазмос, лептоспироз, рикетсиоз, содоку[8] [9] [5] Мәскәүҙә , ҡала дезинфекция үҙәге мәғлүмәттәре буйынса, 2008 йылда — 506 кешене[10]
Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М .: Русский язык , 1984. — С. 187. — 352 с. — 10 000 экз.
Громов И. М., Ербаева М. А. Млекопитающие фауны России и сопредельных территорий. Зайцеобразные и грызуны. — СПб. , 1995. — С. 259—261. — 522 с. — 1000 экз.
Nowak R., Paradiso J. Walker's Mammals of the World. — 4th. — Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1983. — Т. 1. — С. 743—747. — 1306 с. — ISBN 0-8018-2525-3 .Основы палеонтологии. Справочник для палеонтологов и геологов. — М ., 1962. — Т. 13. — С. 155. — 421 с. — 3000 экз.
Соколов В. Е. Систематика млекопитающих. Отряды зайцеобразных, грызунов. — М .: Высшая школа, 1977. — С. 297—299. — 494 с.
Павлинов И. Я. Систематика современных млекопитающих. — М .: Из-во Московского Ун-та, 2003. — С. 113—115. — 297 с.
Аргиропуло А. И., Семейство Muridae — мыши, М.— Л., 1940 (Фауна СССР. Млекопитающие, т. 3, в. 5);
Ellerman J. R., The families and genera of living rodents, v. 3, pt I, L., 1949.
Котенкова Е. В., Мешкова Н. Н., Шутова М. И. О крысах и мышах . — М .: Наука , 1989. — 176 с. — (Научно-популярная литература. Серия «Человек и окружающая среда» ). — 25 000 экз. — ISBN 5-02-005233-7 . 
