Гагарин Юрий Алексеевич

Гагарин Юрий Алексеевич (9 март 1934 йыл, Клушино, Гжатский (хәҙерге Гагарин) районы, Көнбайыш өлкә (хәҙерге — Смоленск өлкәһе), СССР — 27 март 1968 йыл, Новосёлов ауылы, Киржач районы, Владимир өлкәһе, СССР) янында — СССР-ҙың лётчик-космонавы, Советтар Союзы Геройы, бер нисә дәүләттең юғары маҡтау билдәләре кавалеры, бик күп Рәсәй һәм сит ил ҡалаларының почетлы гражданы.

Гагарин Юрий Алексеевич
рус. Юрий Алексеевич Гагарин
Зат	ир-ат[1]
Гражданлыҡ	СССР
Хеҙмәт итеүе	СССР
Тыуған ваҡыттағы исеме	рус. Юрий Алексеевич Гагарин
Патронимы йәки матронимы	Алексеевич[d][2]
Тыуған көнө	9 март 1934({{padleft:1934|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:9|2|0}})[1][3][4][…]
Тыуған урыны	Клушино[d], Гагаринский район[d], Западная область[d], РСФСР, СССР[5]
Вафат булған көнө	27 март 1968({{padleft:1968|4|0}}-{{padleft:3|2|0}}-{{padleft:27|2|0}})[1][3][4][…] (34 йәш)
Вафат булған урыны	Новосёлово[d], Кипревское сельское поселение[d], Киржачский район[d], Владимир өлкәһе, РСФСР, СССР
Үлем сәбәбе	авиационное происшествие[d]
Ерләнгән урыны	Кремль диуарындағы некрополь[d]
Атаһы	Алексей Иванович Гагарин[d]
Әсәһе	Анна Тимофеевна Гагарина[d]
Хәләл ефете	Валентина Ивановна Гагарина[d]
Балалары	Елена Юрьевна Гагарина[d] һәм Галина Юрьевна Гагарина[d]
Һөнәр төрө	лётчик, Космонавт, офицер, сәйәсмән, сәйәхәтсе-тикшеренеүсе
Биләгән вазифаһы	СССР Юғары Советы депутаты[d]
Уҡыу йорто	Профессионально-педагогический колледж СГТУ имени Ю. А. Гагарина[d] Оренбургское высшее военное авиационное Краснознамённое училище лётчиков[d] Н. Е. Жуковский исемендәге Хәрби-һауа инженер академияһы[6]
Летал на	Восток-1[7]
Сәйәси фирҡә ағзаһы	Советтар Союзы Коммунистар партияһы
Ҡатнашыусы	КПСС-тың XXII съезы[d] һәм XXIII съезд КПСС[d]
Время в космосе	108 Минут
Хәрби звание	полковник[d][6], подполковник[d][6], Майор[6], өлкән лейтенант[d][6] һәм лейтенант[6]
Ғәскәр төрө	Центр подготовки космонавтов имени Ю. А. Гагарина[d] һәм СССР хәрби-һауа көстәре[d]
Ойошма ағзаһы	Международная академия астронавтики[d] һәм Первый отряд космонавтов СССР[d]
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре	Лётчик-космонавт СССР[d] (27 июнь 1961) классная квалификация военного лётчика[d] СССР Юғары Советы Золотая медаль имени К. Э. Циолковского[d] Международный зал космической славы[d] (1976)
Бейеклеге/буйы	1,65 метр[8][9] һәм 1,57 метр[10]
Изображается на	Bust of Yuri Gagarin, Irakleio[d]
Гагарин Юрий Алексеевич Викимилектә

СССР Хәрби-һауа көстәре полковнигы (1963), 1-се класлы хәрби осоусы, СССР-ҙың атҡаҙанған спорт мастеры (1961), ВЛКСМ Үҙәк Комитеты ағзаһы, 7-се һәм 8-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаты.

1961 йылдың 12 апрелендә Юрий Гагарин донъя тарихында йыһан киңлегенә осоусы тәүге кеше була^[11][12]. Бортында Гагарин булған «Восток-1» карабы Ҡаҙағстандың Ҡыҙыл Урҙа өлкәһендә урынлашҡан Байконур космодромынан «Восток» ракета-йөрөтөүсе менән ебәрелә. 108 минут^[13] осҡандан һуң Гагарин Энгельстан алыҫ түгел Һарытау өлкәһенә төшә. 1961 йылдың 12 апреле, Юрий Гагариндың йыһанға осоу көнө, байрам — Космонавтика көнө тип иғлан ителә.

Тәүге йыһан осошо бөтә донъяла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙырҙы, ә Юрий Гагарин үҙе донъяла танылыу яуланы. Сит ил хөкүмәттәре һәм йәмәғәт ойошмалары саҡырыуы буйынса ул 30-ға яҡын илдә булған^[14]. Шулай уҡ беренсе космонавт Советтар Союзы эсендә лә сәфәрҙәр яһай. Артабанғы йылдарҙа Гагарин ҙур ижтимағи-сәйәси эш алып бара, профессор Н. Э. Жуковский исемендәге Хәрби-һауа көстәре инженер академияһын тамамлай, Космонавтар әҙерләү үҙәгендә эшләй һәм йыһанға яңы осошҡа әҙерләнә.

1968 йылдың 27 мартында Юрий Гагарин Владимир өлкәһе Киржач районы Новоселово ауылы янында тәжрибәле инструктор В. С. Серёгин етәкселегендә МиГ-15УТИ самолетында күнекмә осошон башҡарғанда һәләк була. Фажиғәнең сәбәптәре бөгөнгә тиклем асыҡланып бөтмәгән.

Советтар Союзында Гагариндың үлеме менән бәйле дөйөм халыҡ матәм көнө иғлан ителә (СССР тарихында беренсе тапҡыр дәүләт башлығы булмаған кеше иҫтәлегенә). Ерҙең беренсе космонавты хөрмәтенә бер нисә тораҡ пункт (шул иҫәптән тыуған ҡалаһы — Гжацк) тип үҙгәртелә, урамдар һәм проспекттар атала. Донъяның төрлө ҡалаларында Гагаринға бик күп һәйкәл ҡуйыла.

Биографияһы

Ғүмеренең тәүге йылдары һәм белем алыуы

Юрий Алексеевич Гагарин 1934 йылдың 9 мартында РСФСР-ҙың Көнбайыш өлкәһе Гжатский районының Клушино ауылында (хәҙерге — Смоленск өлкәһенең Гагарин районы тыуған^[11][15] (йәғни ата-әсәнең йәшәгән (теркәлгән) урыны буйынса). Тыуған урыны — Гжатск ҡалаһының бала табыу дауаханаһы^[16] (1968 йылда Гагарин ҡалаһы тип үҙгәртелә)

Эшсе мөхиттә тыуып үҫкән: атаһы Гагарин Алексей Иванович (14 март 1902 йыл — 30 август 1973 йыл)^[17] — 30 августа 1973^[18]), — балта оҫтаһы, әсәһе, Матвеева Анна Тимофеевна (20 декабрь 1903 йыл — 12 июнь 1984 йыл), һөтсөлөк-тауар фермаһында эшләй^{[комм. 1][19]}, Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены һәм Халыҡтар Дуҫлығы ордены менән бүләкләнгән. Олатаһы, Матвеев Тимофей Матвеевич (1871—1918), Путилов заводы эшсеһе, Санкт-Петербургта, Автовта, Богомолов (хәҙер Возрождение) урамында, XIX быуат аҙағында йәшәгән^[20].

Матвеев Тимофей Матвеевич — Путилов заводы эшсеһе (быраулаусы булып эшләй), революционер, Ю. А. Гагариндың олатаһы

Юрий Гагарин мәктәп йылдарында йәшәгән йорт. Гагарин ҡалаһы (элекке Гжацк))

Гагариндар ғаиләһендә өс ул һәм бер ҡыҙ булған. Юрий өсөнсө улы була.

Юрийҙың бала сағы Клушин ауылында үтә. 1941 йылдың 1 сентябрендә малай мәктәпкә бара, әммә 12 октябрҙә ауыл баҫып алына һәм уҡыуы туҡтатыла. Немецтар ғаиләне бәләкәй балалары менән ҡыуып сығара, ә йортта оҫтахана ойоштора. Ҡыш башланғансы, Гагариндар ҙур булмаған ер өй ҡаҙып, кәҫ менән ҡаплап, мейес һалғандар. Немец һалдаттары атаһын туҡмаған һәм уны эшләргә мәжбүр иткән. Сигенер алдынан немецтар уның өлкән ағаһы Валентинды һәм һеңлеһе Зояны Германияға ҡыуып алып китәләр. Юра әсәләрҙең балаларын алып китеп барыусы машина артынан йүгереп барыуын, немецтарҙың уларҙы винтовка төйҙәһе менән ҡыуыуын күрә. Артабан Юрий Гагарин һуғыш йылдарын телгә алмай^[21]. Клушино ауылы 1943 йылдың 9 апрелендә Ҡыҙыл Армия тарафынан азат ителгәнгә тиклем йыл ярым самаһы оккупация аҫтында була. Шунан һуң ғына мәктәптә уҡыу яңынан башлана.

1945 йылдың 24 майында Гагариндар ғаиләһе Гжатск ҡалаһына күсеп килә. 1949 йылдың майында Юра урта мәктәптең алтынсы класын тамамлай. Ата-әсәһе һәм уҡытыусылары уны Гжатскиҙа ете йыллыҡ мәктәпте тамамларға өгөтләйҙәр, ләкин Юрий уҡыуын Мәскәүҙә туғандары йәшәгән ерендә дауам итергә теләй. Мәскәүгә барыу килеп сыҡмай: ата-әсә улын юлға әҙерләгән арала Мәскәү һөнәрселек училищеларына ҡабул итеү тамамланған була. Тик 30 сентябрҙә генә ағаһы Гагарин Савелий Иванович ярҙамында Юрий Люберец һөнәрселек училищеһына уҡырға инә^[22][23]. Бында ул художестволы үҙешмәкәрлектә ҡатнаша — тынлы оркестрҙа торбала уйнай^[24][25].Бер үк ваҡытта Юрий киске эшсе йәштәр мәктәбенә уҡырға инә. Уҡыу ваҡытында, 1949 йылдың 16 декабрендә, ВЛКСМ-ға инә^[26]. 1951 йылдың майында киске мәктәптең етенсе класын, ә июнь айында училищены «формаға һалыусы һәм ҡойоусы» һөнәре буйынса яҡшы билдәләр менән тамамлай^[11][21].

1951 йылдың авгусында Гагарин Һарытау индустриаль техникумының литейная бүлегенә уҡырға инә, уҡыуҙан тыш үҙен һәйбәт физкультурник һәм «Хеҙмәт резервтары» физкультура-спорт йәмғиәте секретары итеп күрһәтә^[26].

1954 йылдың 25 октябрендә тәүге тапҡыр СССР ДОСААФ-ының Һарытау аэроклубында шөғөлләнә башлай. 1955 йылда Юрий Гагарин ҙур уңыштарға өлгәшә, уҡыуҙа яҡшы билдәләренә өлгәшә һәм Дубки спорт аэродромында Як-18 самолетында беренсе тапҡыр үҙ аллы оса. Аэроклубта Юрий Гагарин бөтәһе 196 тапҡыр һауаға күтәрелеп, осоу ваҡытын 42 сәғәт 23 минутҡа еткерә^[11].

Хәрби-диңгеҙ авиацияһындағы карьераһы

1955 йылдың 27 октябрендә әрме сафына саҡырыла һәм Чкалов (Ырымбур) ҡалаһына К. Е. Ворошилов исемендәге 1-се осоусылар хәрби-авиация училищеһына ебәрелә. Ул ваҡытта билдәле осоусы-инструктор Я. Ш. Аҡбулатовта уҡый^[27]. Хәрби училищела Юрий Гагарин взвод командиры ярҙамсыһы итеп тәғәйенләнә. Юғары талаптарға риза булмаусы ҡул аҫтындағы бер нисә кеше Юрийҙы туҡмай, шунан һуң ул бер айға яҡын госпиталдә ята. Әммә училищеға ҡайтҡас, сержант Гагарин үҙенә лә, иптәштәренә лә талапсанлыҡты кәметмәй^[21].

Уҡыуҙа Юрий бөтә дисциплиналар буйынса ла иң юғары балдарға өлгәшә. Ул самолётты ултыртыу мәлен генә үҙләштерә алмай — самолёттың мороно әленән-әле ергә төкөгән. Училище етәкселеге уҡыуҙан ситләтеү тураһында ҡарар ҡабул итә. Ләкин бойороҡҡа ҡул ҡуйылмай, сөнки Юрий, күктән башҡа йәшәй алмайым, тип илай. Һуңғы минутта училище начальнигы Гагариндың бәләкәй буйлы булыуына иғтибар итә, был күренеш мөйөшөнә йоғонто яһай һәм ерҙе тойоуҙы кәметә. Гагариндың креслоһына ҡалын өҫтәмә һалаар, шунан һуң ул бирелгән бурысты башҡарып сыға алған^[21]. 1957 йылдың 25 октябрендә Гагарин училищены ҡыҙыл дипломға тамамлай^[11].

Ике йыл Луостариҙа (Мурманск өлкәһе) Төньяҡ флот^[11] Хәрби-һауа көстәренең 122-се истребитель авиация дивизияһының МиГ-15бис/21 самолёттары^[28]. К октябрю 1959 года налетал в общей сложности 265 часов^[11][29]. менән ҡоралланған 769-сы истребитель авиация полкында^[28] хеҙмәт итә. 1959 йылдың октябренә ул йәмғеһе 265 сәғәт оса^[11][30]. Уның хәрби чины — өлкән лейтенант.

Йыһан отрядында

КПСС Үҙәк Комитеты һәм СССР Министрҙар Советының 1959 йылдың 5 ғинуарындағы 22-10-сы һәм СССР Министрҙар Советының 1959 йылдың 22 майындағы 569-264-се ҡарарында космонавтарҙы отрядҡа йыйыу һәм уларҙы «Восток-1» карабында тәүге осоуға әҙерләү тураһында рәсми күрһәтмә ҡабул ителә.

Буласаҡ космонавтарҙы һайлап алыу һәм әҙерләүҙе СССР Хәрби-һауа көстәре башҡара. 20 кандидат һайлап алыу планлаштырыла.

Космонавтарға кандидаттарҙы Үҙәк хәрби-тикшеренеү авиация госпитале белгестәренең махсус төркөмө һайлап ала^[31]. Психологтар Гагарин характерының түбәндәге һыҙаттарына иғтибар итә:

Әүҙем хәрәкәт менән тамашалар ярата, унда ҡаһарманлыҡ, еңеүгә ихтыяр, ярыш рухы өҫтөнлөк итә. Спорт уйындарында команданың инициаторы, етәксеһе, капитаны урынын биләй. Ҡағиҙә булараҡ, бында уның еңеүгә ихтыяры, сыҙамлығы, фиҙакәрлеге, команда тойғоһо үҙ ролен уйнай. Иң яратҡан һүҙем — «эшләргә». Йыйылыштарҙа эшлекле тәҡдимдәр индерә. Үҙ көсөмә, үҙ көсөмә ышанам. Күнекмәләрҙе еңел үткәрә, һөҙөмтәле эшләй. Бик гармониялы үҫешкән. Саф йөрәкле. Саф күңелле. Әҙәпле, ипле, теүәллек ярата. Юраның интеллектуаль үҫеше юғары. Хәтер яҡшы. Иптәштәре араһында киң әүҙем иғтибар, ынтылыш, тиҙ реакция менән айырылып тора. Түҙемле. Дөрөҫ тип иҫәпләгән фекерҙе яҡларға ҡурҡмай^{[комм. 2]}.

1959 йылдың 9 декабрендә Гагарин космонавтарға кандидаттар төркөмөнә индереү үтенесе менән рапорт яҙа. Бер аҙнанан уны Үҙәк ғилми-тикшеренеү авиация госпиталендә бөтә яҡлап медицина тикшереүе үтеү өсөн Мәскәүгә саҡыралар. 1960 йыл башында тағы бер махсус медицина комиссияһы ҡарай, ул өлкән лейтенант Гагаринды йыһанға осоу өсөн яраҡлы тип таный.

1960 йылдың 11 ғинуарында Хәрби-һауа көстәре баш командующийы К. А. Вершинин бойороғо буйынса 26266-сы махсус хәрби часть ойошторола, уның бурысы космонавтар әҙерләү була (һуңыраҡ часть Хәрби-һауа көстәре космонавтар әҙерләү үҙәге итеп үҙгәртелә). Гагарин 1960 йылдың 3 мартындағы Хәрби-һауа көстәре баш командующийы К. А. Вершинин бойороғо буйынса космонавтарға кандидаттар төркөмөнә алына, ә 11 мартта ғаиләһе менән бергә яңы хәрби хеҙмәт урынына юллана. 25 мартта космонавтар әҙерләү программаһы буйынса даими дәрестәр башлана^[32][33].

Космонавты һайлау һәм әҙерләү

Реактив истребитель авиацияһы лётчигы беренсе космонавт булырға тейеш булыуы СССР Министрҙар Советының Оборона технологиялары буйынса дәүләт комитетының 1-се Махсус конструктор бюроһының баш конструкторы С. П. Королев һәм уның теләктәштәрендә шик тыуҙырмай.

Йыһан техникаһы менән эшләү өсөн тулыһынса сәләмәт, профессиональ әҙерлекле, тәртипле, бөтә билдәләнгән физик һәм медицина талаптарына яуап биргән айырым кандидаттар кәрәк була^[34].

Гагариндан тыш йыһанға беренсе осошҡа тағы бер нисә дәғүәсе була; бөтәһе егерме кеше була (СССР-ҙың Беренсе космонавт корпусы). Кандидаттар хәрби летчик-истребителдәр араһынан Королев ҡарары буйынса һайлап алына, бындай осоусыларҙың артыҡ йөкләнеш, стресслы хәлдәр һәм баҫым төшөү тәжрибәһе булырға тейеш^[35]. Беренсе космонавтар отрядына һайлап алыу түбәндәге медицина, психологик һәм башҡа параметрҙар нигеҙендә үткәрелә: 25—30 йәш, бейеклеге 170 см, ауырлығы 70—72 кг^[36], бейеклеккә һәм стратосфераға яраҡлашыу һәләте, реакция тиҙлеге, физик сыҙамлылыҡ, психик тигеҙлек^[37]. Рәсми хеҙмәт характеристикаһына ярашлы, Юрий Гагариндың буйы 165 сантиметр^[38], ә беренсе космос турисы Деннис Титоның «Time» журналында баҫылған мәғлүмәттәре буйынса 157 см тәшкил итә^[39]. Буйға һәм ауырлыҡҡа талаптар «Восток» космос карабында тейешле сикләүҙәр арҡаһында барлыҡҡа килә, улар «Восток» ракета йөрөткөсөнөң ҡеүәте менән билдәләнә. Бынан тыш, кандидаттарҙы һайлап алғанда ыңғай ҡылыҡһырлама, партияла ағзалыҡ (Гагарин 1959 йылда КПСС ағзаһы вазифаһына кандидат булды, 1960 йылдың йәйендә партияға инде), сәйәси әүҙемлек, социаль сығыш иҫәпкә алына^[40].

Егерме дәғүәсе араһынан алтауһын һайлап алалар, улар — Юрий Гагарин, Герман Титов, Григорий Нелюбов, Андриян Николаев, Павел Попович һәм Валерий Быковский. 1960 йылдың декабренән 1961 йылдың ғинуарына тиклемге осорҙа Жуковский ҡалаһында йыһанға беренсе осошҡа космонавтарға алты кандидат әҙерләнә. Космонавтар әҙерләү үҙәге булдырылған була, әммә ул әле эшләмәй тиерлек, шуға күрә төп әҙерлек Осоу ғилми-тикшеренеү институтының (ФРИ) филиалының береһендә, «Восток-3А» космос аппараттары моделе урынлашҡан 47-се лабораторияла үтә^[41]. Һуңыраҡ Космонавтар әҙерләү үҙәге барлыҡ кадрҙар менән даими урынлашыу урынына — Звездныйға күсә. Йәнәшәлә, Чкалов станцияһы янында тәүге торлаҡ фонды — тыңлаусы-космонавтар ғаиләләрен һәм Космонавтар әҙерләү үҙәгенең етәксе составы ғаиләләренең бер өлөшөн урынлаштырыу өсөн фатирҙар булдырыла^[42].

Космонавтарҙың күнекмәләренә Советтар Союзы Геройы Галлай Марк Лазаревич етәкселек итә. Кандидаттарҙың берәйһе корабль «шарында» үҙ урынын алғанда, Галлай: «Ҡуҙғалдыҡ! (Поехали!)» — тип әйтә, — һәм осошта штаттағы һәм штаттан тыш хәлдәрҙе сағылдырыу башлана. «Ҡуҙғалдыҡ!» командаһы һәр күнекмәлә яңғырай, уға өйрәнеп китәләр. Ә Марк Лазаревич һуңынан был команданы һуғышҡа тиклем үк Ленинград аэроклубында үҙен осорға өйрәткән лётчик-инструкторҙарының береһе биреүе хаҡында һөйләй.

1961 йылдың 17-18 ғинуарында сығарылыш имтихандарын 6 кандидат тапшыра. Беренсе имтихан Осоу ғилми-тикшеренеү институты филиалында үтә. Имтихан ваҡытында космонавтарға кандидаттар тренажер булып хеҙмәт иткән «Восток» космос карабы кабинаһына сиратлап инә. Тренажёрҙа имтихандан һуң буласаҡ космонавт 40—50 минут дауамында ҡабул итеү комиссияһына штаттағы һәм штаттан тыш хәлдәрҙә йыһан карабында эшләүе тураһында һөйләй, һорауҙарға яуап бирә (Гагарин, Титов, Николаев һәм Попович — «бишле», Нелюбов һәм Быковский «яҡшы» билдәләр ала). Икенсе көндө имтихандар Чкаловский ҡасабаһы (хәҙер был ҡала) янындағы хәрби аэродромда дауам итә. Унда барыһы ла яҡшы белем күрһәтә. Имтихандарҙың шәхси эштәрен, характеристикаларын һәм һөҙөмтәләрен ҡарап, ҡабул итеү комиссияһы актта былай тип яҙа: «Беҙ космонавтарҙы осоштарҙа ҡулланыу тәртибен тәҡдим итәбеҙ: Гагарин, Титов, Нелюбов, Николаев, Быковский, Попович»^[43].

25 ғинуарҙа Хәрби-һауа көстәренең 21-се баш командующийы бойороғо менән төркөмдөң бөтә ағзалары тәүгеләрҙән булып космонавт вазифаларына ҡабул ителде.

1961 йылдың 23 мартында отряд командиры итеп Юрий Гагарин тәғәйенләнә.

Королёв ашыға, сөнки 1961 йылдың 20 апрелендә американдар үҙ кешеһен йыһанға ебәрәсәге тураһында мәғлүмәттәр була. Шуға күрә стартты 1961 йылдың 11 апрель менән 17 апрель араһына планлаштырырға ниәтләйҙәр. Йыһанға осасаҡ кеше һуңғы мәлдә билдәләнә — Дәүләт комиссияһы ултырышында Гагарин һайлана, уның алмашсыһы (дублёры) итеп Титов Герман тәғәйенләнә^[44].

1961 йылдың 3 апрелендә КПСС Үҙәк Комитеты Президиумы ултырышы үтә. Уны КПСС Үҙәк Комитеты секретары Н. С. Хрущёв үткәрә. СССР Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары Д. Ф. Устиновтың доклады буйынса Үҙәк Комитет Президиумы кешене йыһанға ебәреү тураһында ҡарар ҡабул итә.

1961 йылдың 8-се апрында «Восток» космос карабын осороу буйынса Дәүләт комиссияһының ябыҡ ултырышы үтә, уның менән СССР Министрҙар Советының оборона технологиялары буйынса дәүләт комитеты рәйесе К. Н. Руднев етәкселек итә. Комиссия С. П. Королев һәм Н. П. Каманин ҡултамғаһы менән йыһанға осоу буйынса беренсе бурысты раҫлай:

Ер тирәләй бер урап, 180—230 километр бейеклектә осош башҡарырға, билдәләнгән районға ултырырға. Осош маҡсаты — кешенең махсус йыһанға осоу мөмкинлеген, караптың осоу ҡорамалын, караптың Ер менән бәйләнешен, караптың һәм космонавтың осоу-төшөү сараларының ышаныслы булыуын тикшереү.

Ултырыштың асыҡ өлөшөнән һуң комиссия тар составта ҡала һәм Каманиндың Юрий Гагаринға осоуға рөхсәт биреү тураһындағы тәҡдимен хуплай, Титовты запас космонавт итеп раҫлай^[45][46].

Полёт в космос

Возвращение на Землю

Освещение в советских СМИ

После космического полёта

Встреча в Москве

Зарубежные визиты

Артабанғы тормошо һәм карьераһы

1961 йылдың 1 сентябрендә Юрий Гагарин Жуковский исемендәге Хәрби-һауа инженер академияһына уҡырға инә. 1968 йылда иһә диплом проектын яҡлай. Дәүләт экзаменацион комиссияһы уға «осоусы-инженер-космонавт» квалификацияһын бирә һәм академия адъюнктураһында уҡырға тәҡдим итә.

Һәләк булыуы

Кремль диуарындағы ҡәбер ташы

1968 йылдың 27 мартында Юрий Гагарин Владимир өлкәһе Киржач районы Новоселовка ауылы эргәһендә хәрби осоусы В. С. Серегин менән самолетта күнекмәләр эшләү ваҡытында һәләк була. Гагарин менән Серёгиндың кәүҙәләре яндырыла. Гагарин һәм Серёгин менән хушлашыу 1968 йылдың 30 мартында була, Совет Армияһы Үҙәк йортонда көлө менән урналар ҡуйыла, Ҡыҙыл майҙанда матәм митингыһы үтә, илдә бер минут тынлыҡ иғлан ителә, Кремль диуарында Гагарин һәм Серёгин көлө менән урналар хәрби хөрмәт менән ерләнә^[47].

Авиаһәләкәт сәбәптәрен тикшереү буйынса Дәүләт комиссияһы ойошторола. Отчет 29 томдан тора һәм йәшерен рәүештә тотола; уның деталдәре һуңғы ваҡытҡа тиклем уның айырым ағзаларының мәҡәләләренән һәм интервьюларынан ғына билдәле булған. Комиссия һығымталарының асылы түбәндәгесә була: экипаж, осош ваҡытында һауа торошо үҙгәреү сәбәпле, ҡапыл маневр яһай, һәм болот ҡатламынан вертикаль рәүештә тиерлек сыға. Осоусыларҙың машинаны горизонталь осошҡа сығарырға тырышыуына ҡарамаҫтан, самолет ер менән бәрелешә, һәм экипаж һәләк була. Тикшереү барышында техниканың ватылыуы һәм етешһеҙлектәре асыҡланмаған. Осоусыларҙың ҡалдыҡтарын һәм ҡанын химик анализлау сит матдәләрҙе күрһәтмәй^[48][49].

Гагариндың йыһанға осоуына 50 йыл тулыу айҡанлы дәүләт комиссияһының уның үлем сәбәптәре тураһында сер һығымталары сиселә. Рәсәй Федерацияһы Президенты архивы мәғлүмәттәре буйынса, һауа судноһының һәләкәткә осрауының сәбәбе итеп шар-зондтан ҡапыл тайпылыу йәки, моғайын, болоттарҙың өҫкө ситенә сығыуға юл ҡуймау манёвры аталған. Ҡатмарлы метеорологик шарттарҙа был самолеттың критик осош режимына эләгеүенә һәм ҡолауына килтергән^[50][51].

С. М. Белоцерковский етәкселегендәге бер төркөм белгестәрҙең тикшеренеүҙәре күрһәтеүенсә, ҡапыл манёврға башҡа самолёттың яҡынайыуы һәм ҡапыл ситләшеүе, уның көслө өйөрмәле эҙенә эләгеүе сәбәпсе булыуы ихтимал. Һөҙөмтәлә Гагарин һәм Серёгиндың МиГ-15УТИ-һы яҫы штопорға эләгә. Болот ҡатламында осҡан осоусылар осоу бейеклеген күрә алмаған. Дөрөҫ булмаған метеорологик мәғлүмәттәргә һәм приборҙар күрһәтмәләренә таянып, осоусылар самолетты ҡолауҙан сығарып өлгөрөр тип уйлай, ләкин бейеклек запасы етерлек булмай. Болот ҡатламынан сыҡҡас, һикерергә (катапультланыу) һуң була^[49].

2013 йылда Алексей Леонов хәбәр итеүенсә, тикшереү комиссияһы документтарының серен сисеү һөҙөмтәһендә был версия тулыһынса раҫлана: Су-15 самолеты космонавтарҙың күнекмә осоу зонаһына рөхсәтһеҙ килеп инә. Үтә ҙур тиҙлек менән осҡан истребитель болот араһында Гагарин һәм Серёгин самолётынан 10-15 метр алыҫлыҡта үтеп, уларҙың самолётын спиралгә индерә, унан осоусыларҙың сығыу ваҡыты булмай^[52][53][54]. Шуның менән бергә А. А. Леоновтың дәлилдәре юҡ һәм уны тикшереү комиссияһы ағзаһы А. Д. Миронов кире ҡаға^{[55][56][57][58][59]}.

Ҡыҙыл майҙанда Кремль диуары янында ерләнә.

Маҡтаулы исемдәре һәм наградалары

Бразилия Президенты Жаниу Куадруш Ю.А. Гагаринға Бразилия орденын тапшыра (1961).

Берләшкән Ғәрәп Республикаһының аҡса һарайы яһаған ҡапҡа асҡысы

Беренсе космонавт СССР Хөкүмәтенән Премия сифатында ала:

• 15 000 һум,
• «Волга» автомобиле (МоД-тың 78-78-се номеры),
• хеҙмәт урынында йыһаздар менән дүрт бүлмәле фатир,
• күп бүләктәр^[60][61].

Дәрәжәләре

Төп сығанаҡ:^[61]}}

• Советтар Союзы Геройы (14 апрель 1961 йыл, Алтын Йондоҙ миҙалы No 11175)
• СССР-ҙың летчик-космонавы (27 июнь 1961 йыл)
• Чехословак ССР-ының Социалистик Хеҙмәт Геройы (29 апрель 1961 йыл)
• Социалистик Хеҙмәт Геройы (Болгария Халыҡ Республикаһы) (1961 йылдың 24 майы)
• Хеҙмәт Геройы (Вьетнам Социалистик Республикаһы) (1962 йылдың 28 апреле)

Совет хөкүмәте шулай уҡ Юрий Гагаринды өлкән лейтенанттан шунда уҡ майор дәрәжәһенә күтәрә (йыһанға өлкән лейтенант дәрәжәһендә ебәрелә). Юрий Гагарин 1962 йылдың 12 июнендә подполковник, ә 1963 йылдың 6 ноябрендә полковник дәрәжәһенә күтәрелә.

• Совет-Куба дуҫлығы йәмғиәте президенты
• «Финляндия — Советтар Союзы» йәмғиәтенең һәм башҡаларҙың почетлы ағзаһы

1966 йылдан Юрий Гагарин Халыҡ-ара космонавтика академияһының почетлы ағзаһы була.

• СССР-ҙың атҡаҙанған спорт мастеры (1961 йыл, йыһанға осош яһағаны һәм йыһан киңлегендә беренсе донъя рекордтары ҡуйғаны өсөн бирелә^{[62][комм. 3]})
• 1-се класлы хәрби летчик (1961 йыл, квалификация космосҡа осҡан өсөн бирелә^[62]))

Ордендары

Сығанаҡ^[63][61][64].

• Ленин ордены (СССР, 1961 йылдың 14 апреле)
• Георгий Димитров ордены (Болгария, 24 май 1961 йыл)
• II класлы Индонезия йондоҙо ордены (Индонезия, 10 июнь 1961 йыл)
• I дәрәжә Грунвальд тәреһе ордены (Польша, 1961 йылдың 20 июне)
• «Плайя-Хирон» орденының (Куба, 1961 йылдың 18 июле) беренсе кавалеры
• «Һауала осоуҙа күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены (Бразилия, 1961 йылдың 2 авгусы)
• Венгрия Халыҡ Республикаһының бриллиантлы беренсе дәрәжә Байраҡ ордены (Венгрия, 1961 йылдың 21 авгусы)
• Нил муйынсаҡтары (Мысыр, 31 ғинуар 1962 йыл)
• Африка Йондоҙо орденының ҙур таҫмаһы (Либерия, 6 февраль 1962)
• Карл Маркс ордены (ГДР, 22 октябрь 1963)

Миҙалдары и дипломдары

Сығанаҡ^[61].

• «СССР Ҡораллы Көстәренә 40 йыл» миҙалы (СССР, 1958 йыл)
• «Сиҙәм ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн» миҙалы (СССР, 1961 йылдың 12 апреле)
• «Алтын Йондоҙ» миҙалы (СССР, 1961 йылдың 14 апреле)
• Британия планета-ара элемтә йәмғиәтенең алтын миҙалы, 1961 йыл
• Австрия Хөкүмәтенең Алтын миҙалы, 1962 йыл
• «1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүгә егерме йыл» юбилей миҙалы (СССР, 1965 йылдың 9 майы)
• III дәрәжә «Намыҫлы хеҙмәт өсөн» миҙалы (СССР, 1966 март)
• «СССР ҡораллы көстәренә 50 йыл» миҙалы (СССР, 1968 йылдың ғинуары)
• Константин Циолковский исемендәге «Планета-ара хәбәрҙәр өлкәһендәге мөһим эштәр өсөн» алтын миҙалы (СССР Фәндәр академияһы)
• Де Лаво миҙалы (ФАИ)
• Италия космонавтика ассоциацияһының «Йыһандағы кеше» алтын миҙалы һәм Почетлы дипломы
• «Айырыуса ҙур уңыш өсөн» алтын миҙалы һәм Швеция король аэроклубының почетлы дипломы
• ФАИ-ның алтын авиация миҙалы
• Колумба миҙалы (Италия)
• Сен-Дени ҡалаһының (Франция) алтын миҙалы
• Маццотти фондының (Италия) «Батырлыҡ өсөн» премияһының алтын миҙалы, 2007
• ВЛКСМ-дың почётлы билдәһе

һәм башҡалар.

Почётлы гражданлығы

Юрий Гагарин түбәндәге ҡалаларҙың почетлы гражданы итеп һайлана:

• СССР — Байконур, Калуга, Новозыбков, Клинцы, Новочеркасск, Люберцы, Сумгаит (хәҙерге Азербайжан), Смоленск, Винница, Севастополь, Һарытау, Амурҙағы Комсомольск, Төмән, Гагарин^[65]
• Рәсәй — Ырымбур, Щёлково^[66]
• Болгария — София, Перник, Пловдив
• Греция — Афина
• Кипр — Фамагуста, Лимасол
• Франция — Сен-Дени
• Чехословакия — Тренчьянске-Теплице

Уға шулай уҡ Ҡаһирә һәм Александрия ҡапҡаларының алтын асҡысы тапшырыла^[61][67]. Ҡаһирә ҡапҡаларының асҡысы 1962 йылда ҡала губернаторы Сәләх Дессуки тарафынан тапшырыла^[68].

Хәрби дәрәжәләре

• Сержант (22 февраль 1956 йыл).
• Лейтенант (5 ноябрь 1957 йыл).
• Өлкән лейтенант (6 ноябрь1959 йыл).
• Майор (12 апрель 1961 йыл, капитан дәрәжәһе бирелмәйенсә).
• Подполковник (12 июнь 1962 йыл).
• Полковник (6 ноябрь 1963 йыл).

Ғаиләһе

Путилов эшсеһе Матвеев Тимофей Матвеевич ҡатыны Анна Егоровна һәм балалары менән. Икенсе рәттә (һулдан уңға): Николай, Сергей, Анна (Гагариндың буласаҡ әсәһе) Мария; алғы рәттә — Ольга

Юрий Гагарин һәм уның ҡатыны Валентина 1964 йылда Мәскәүҙә Ҙур театрҙа "Турандот"ты тәҡдим иткән Ла-Скала театры труппаһын алҡышлай.

• Олатаһы (атаһы яғынан) — Гагарин Иван Фёдорович (1858—1914), крәҫтиән, балта, ағас оҫтаһы.
• Бабаһы (әсәһе яғынан) — Матвеев Тимофей Матвеевич, Путилов заводы эшсеһе, революционер.
• Өләсәһе (әсәһе яғынан) — Матвеева Анна Егоровна.
• Өләсәһе (атаһы яғынан) — Гагарина Анастасия Степановна (1864—1928).
• Атаһы — Гагарин Алексей Иванович (1902—1973), балта оҫтаһы.
• Әсәһе — Матвеева Анна Тимофеевна (1903—1984), һөтсөлөк-тауар фермаһында эшләгән.
• Апаһы — Гагарина Зоя Алексеевна (кейәүҙә Брюевич, 1927—2004), Гжатск дауаханаһында шәфҡәт туташы булып эшләгән^[31]. Уның ҡыҙы Филатова Тамара Дмитриевна — Юрий Гагарин музейы бүлеге мөдире (Гагарин)^[69].
• Ағалары:
  • Валентин Алексеевич Гагарин (1924—2006), балта оҫтаһы.
  • Борис Алексеевич Гагарин (1936—1977), Гжатск радиолампа заводы эшсеһе.

• Тормош иптәше — Гагарина Валентина Ивановна, ҡыҙ фамилияһы — Горячева (1957 йылда Ырымбурҙа өйләнешәләр; 1935—2020 йылдарҙа — Осоуға идара итеү үҙәгенең Медицина идаралығы лабораторияһында^[70][71]. эшләй. Һуңынан Ырымбурҙа, Валентинаның ғаиләһе йәшәгән йортта, Юрий һәм Валентина Гагариндарҙың музей-фатиры асыла.
• Балалары — ҡыҙҙар:
  • Гагарина Елена Юрьевна (1959 йылдың 17 апреле) — «Мәскәү Кремле» музей-ҡурсаулығының генераль директоры, сәнғәт фәне кандидаты;
  • Гагарина Галина Юрьевна (1961 йылдың 7 марты) — профессор, Г. В. Плеханов исемендәге Рәсәй иҡтисад университетының милли һәм төбәк иҡтисады кафедраһы мөдире, иҡтисад фәндәре докторы^[31][72].

Дингә мөнәсәбәте

Космонавт үҙенең китабында дингә мөнәсәбәтен түбәндәгесә белдерә^[73]:

Кешенең йыһанға осоуы сиркәүгә емергес һөжүм яһаны. Миңә килгән хаттарҙа диндарҙарҙың фән ҡаҙаныштары тәьҫирендә алланан ваз кисеүе, «Алла юҡ, уның исеме менән бәйле һәр нәмә лә — уйҙырма ла, алама ла», — тип таныуҙары тураһында бик ҡәнәғәтләнеп уҡып сыҡтым.

Ләкин Виктория университеты тарихсыһы Тревор Роквеллдың фекеренсә, был китапты («Дорога в космос») автобиографик тип шартлы рәүештә генә иҫәпләргә, уның йөкмәткеһенә ҙур скептицизм менән ҡарарға мөмкин. Ул китапты Гагарин һүҙҙәре буйынса «Правда» гәзите хәбәрселәре Н.Денисов менән С.Борзенко яҙып алыуына, ә мөхәррире юғары дәрәжәле офицер Николай Каманин (был титул битендә күрһәтелгән) булыуына иғтибар йүнәлтә^[74]. Шулай итеп, рәсми «автобиография» дингә ҡаршы кампания осоронда пропаганда ҡоралы булып хеҙмәт итә ала һәм Юрий Гагариндың инаныуҙарын сағылдырмай.

Гагариндың дингә мөнәсәбәтенә тағы бер ҡараш бар. Валентин Петров, Рәсәйҙә Космонавтар әҙерләү үҙәге хеҙмәткәрҙәренең береһе, «Интерфакс-дин» агентлығына интервьюһында Ерҙең беренсе космонавы менән Троица-Сергиев Лавраһына барыуы хаҡында хәбәр итә^[75]:

Юрий Алексеевич, урыҫтар кеүек үк, суҡындырылған кеше була һәм, минең белеүемсә, дингә ышана. Юрий Алексеевич, урыҫтар кеүек үк, суҡындырылған кеше була һәм, минең белеүемсә, дингә ышана. Минең өсөн 1964 йылда, Гагаринға 30 йәш тулғас, Троица-Сергий лавраһына бергәләп барыуыбыҙ онотолмаҫлыҡ булып ҡала. <...> Лавраға килгәс, уның янына автограф алырға бик күп кеше килә. Хатта дини хеҙмәт тә тамамланмаған була, әммә барыһы ла, Гагариндың килеүе тураһында белеп ҡалып, уға ашыға. Был Юраға ҡарата халыҡтың һөйөүе була, һәм ул бер кемдән дә баш тарта алмай.

Валентин Петров шулай уҡ Гагариндың Ҡотҡарыусы Христос ғибәҙәтханаһын тергеҙергә тәҡдим итеүе тураһында ла һөйләй^[75]:

Ә сәфәрҙән һуң бер аҙ ваҡыт үткәс, Юрий Гагарин, Үҙәк Комитеттың йәштәрҙе тәрбиәләү мәсьәләләре буйынса пленумы ултырышында сығыш яһап, асыҡтан-асыҡ Христостың ғибәҙәтханаһын хәрби дан ҡомартҡыһы, православиеның бөйөк әҫәре булараҡ тергеҙергә тәҡдим итте. Бер үк ваҡытта ул шул ваҡытта емерелгән Триумфаль арканы тергеҙергә тәҡдим итте. Гагариндың мотивы бик ябай ине: тамырҙарыңды белмәйенсә илһөйәрлекте күтәрә алмайһың. Ҡотҡарыусы Христос соборы хәрби дан һәйкәле булғанлыҡтан, Быны Тыуған илде яҡларға барыусы кешеләр белергә тейеш.

Әммә Петров Гагариндың һүҙҙәрен дөрөҫ еткермәй. Юрий Алексеевич реставрация тураһында ла, «православиеның күренекле хеҙмәте» тураһында ла бер ни ҙә әйтмәй. ВЛКСМ Үҙәк Комитетының VIII пленумында сығышында (төп нөсхә тексы: Рәсәй дәүләт ижтимағи-сәйәси тарихы архивы, Фонд No 1, Инвентаризация 2, 2-се өлөш, Һаҡлау берәмеге 471), Гагарин һүҙмә-һүҙ түбәндәгеләрҙе әйтә^[76]:

Минеңсә, ҡомартҡыларҙы һаҡлап ҡалыу тураһында уйламайынса, батырҙарса үткәнгә хөрмәт етерлек кимәлдә тәрбиәләмәйбеҙ әле. Мәскәүҙә 1812 йылғы Триумфаль арка алып ташлана һәм тергеҙелмәне, Наполеонды еңеү хөрмәтенә бөтә ил буйынса йыйылған аҡсаға төҙөлгән Ҡотҡарыусы Христостың ғибәҙәтханаһы емерелде. Мин үткәндәр иҫтәлегенә вәхшиҙәрсә мөнәсәбәт ҡорбандары исемлеген дауам итә алыр инем.

Космонавт Алексей Леонов был хәлгә шундай комментарий бирә^[76]:

Әле миңә оҡшамаған тенденция барлыҡҡа килде. Әгәр совет заманында бөтә космонавтар ҙа - һис шикһеҙ атеистар тип раҫланһа, хәҙер йыш ҡына уларҙың барыһын да православие динен тотҡан, сиркәүле кешеләр итеп күрһәтергә ынтылалар. Эйе, совет йылдарында асыҡтан-асыҡ аллаһыҙҙар булманы, күптәр Аллаға ышана, әммә бында, мәҫәлән, Гагарин Ҡотҡарыусы Христос соборын тергеҙеүҙе талап итә, тип әйтергә ярамай. Был ысын документ, һәм унан күренеүенсә, Гагарин Ҡотҡарыусы Христос соборын тергеҙергә саҡырмаған, ул патриотик ҡомартҡыларға вәхшиҙәрсә мөнәсәбәт тураһында әйткән.

Гагарин совет космонавтарының динде хөкөм итеүсе «Советтар иленең йәш атеист-ленинсыларына» мөрәжәғәтенә ҡул ҡуймай (1966 йылда «Фән һәм дин» журналында баҫылып сыға)^[77]).

Хәтер

Гагарин Ю. А. ергә төшкән урында (Һарытау өлкәһендә)

Гагарин осош башланыр алдынын

Мадрид — Рәсәй илселеге

Топонимдарҙа

Смоленскиҙа Гагарин проспектында аннотация таҡтаһы

• Гжатск ҡалаһы һәм Гжатск районы Гагарин ҡалаһы һәм Гагарин районы тип үҙгәртелде.
• Күп кенә бульварҙарға, урамдарға, проспекттарға, майҙандарға, Советтар Союзы райондарына Гагарин исеме бирелгән.
• Ерҙең беренсе космонавы ер төшкән урындан алыҫ түгел Смеловка ауылы янындағы, «Юрий Гагарин исемендәге йыһанды яулаусылар паркы» музей комплексы биләмәһендәге мемориал^[78].
• Үзбәкстанда Гагарин ҡалаһы бар.
• Антарктидалағы Юрий Гагарин һырты (үҙәк нөктә координаталары^[79]: 71°58′ ю. ш. 09°21′ в. д.^HGЯO), картала 1961 йылда СаЭ тарафынан билдәләнгән һәм 1965 йылда йәки унан алдараҡ уның исеме бирелгән^[80].
• Гагарин боҙлоғо — Ҡаҙағстанда Джунгар Алатауы һыртының төньяҡ битләүендәге үҙән боҙлоғо.
• Гагарин — Әрмәнстандағы ҡасаба.

Һәйкәлдәр

• Мәскәүҙә Гагаринға һәйкәл — 1980 йылдың 4 июлендә Гагарин майҙанында Юрий Гагаринға 42 метрлыҡ һәйкәл асыла, ул Балашиха ҡойоу һәм механика заводында титан иретмәһенән эшләнгән. (скульптор П. И. Бондаренко, архитекторҙары Я. Б. Белопольский, Ф. М. Гажевский, дизайнер А. Ф. Судаков)^[81]
• Гагарин ҡалаһында һәйкәл — 1974 йылда асыла (скульпторҙары Ю. Г. Орехов, М. А. Шмаков, архитекторҙары В. А. Петербуржцев, А. В. Степанов)^[82]
• Гринвичтағы һәйкәл (Лондон) — 2013 йылдың майында асыла^[83]
• Хьюстондағы һәйкәл (АҠШ) — 2012 йылдың октябрендә асыла^[84][85]
• Амур өлкәһенең Циолковский ҡалаһындағы (элекке Углегорск ҡасабаһы), «Көнсығыш» космодромы янындағы һәйкәл 2016 йылдың 12 апрелендә, Космонавтика көнөндә асыла
• Черногориялағы һәйкәл — 2016 йылдың 12 апрелендә асылған^[86]
• Ташкентта (Үзбәкстан) Гагаринға һәйкәл — 1979 йылда асыла (скульпторы Г. Постников, архитекторы С. Адылов)^[87]
• Үзбәкстан Республикаһының Джизак өлкәһе Мирзачул районындағы Гагарин ҡалаһында һәйкәл^[88]
• Ишембайҙа һәйкәл һәм таҡтаташ^[89][90]
• Коломнала «Йыһанды яулаусыларға» һәйкәл — 1978 йылдың 14 апрелендә асыла (скульпторы Валерий Каджай, архитекторы Тенгиз Абуладзе)^[91]
• Южно-Сахалинск ҡалаһында мәҙәниәт һәм ял паркына ингән ерҙә Я. А. Гагаринға һәйкәл
• Һарытауҙа Набережная Космонавтов урамында Юрий Гагаринға һәйкәл (скульпторы Юрий Чернов). Һәйкәл бронзанан 1990 йылда Мытищи художестволы кастинг фабрикаһында ҡойолған. Рәсми рәүештә 1995 йылдың 30 сентябрендә асыла^[92]
• Никосиялағы (Кипр) һәйкәл 2013 йылдың 15 апрелендә асыла (скульпторы — Владимир Усов)^[93]
• Королёвтағы һәйкәл — 2017 йылдың 12 ғинуарында асылған, Гагарин конструктор С. П. Королев менән эскәмйәлә ултыра^[94]
• Юрий Гагарин һәм Сергей Королевҡа «Осош алдынан» һәйкәле Һарытау өлкәһенең Энгельс ҡалаһында яр буйында 2017 йылдың 25 авгусында ҡуйылған.
• Златоуст ҡалаһындағы һәйкәл — Ҡыҙыл Горкала 2012 йылдың сентябрендә асыла. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: беренсе космонавтҡа яңы һәйкәл асыу хоҡуғы уның исемен йөрөткән 1-се мәктәп уҡыусыларына бирелгән.
• Силәбе өлкәһенең Златоуст ҡалаһындағы 1-се мәктәп ихатаһында һәйкәл. Был ҡаланың иң боронғо мәктәбе, бынан тыш, уның ихатаһында ҡуйылған бюст — Златоустта Гагаринға ҡуйылған беренсе һәйкәл. Шуныһы иғтибарға лайыҡ: беренсе космонавтҡа яңы һәйкәл асыу хоҡуғы 1-се мәктәп уҡыусыларына бирелгән.
• Монпельелағы һәйкәл (Франция) — 2017 йылдың 5 октябрендә асыла^[95][96]
• Тирасполдә Гагарин бульварында университет биналары комплексы янында һәйкәл
• Архангельск ҡалаһында Ю. Гагарин урамындағы һәйкәл, 1984 йылда асылған.
• Йошкар-Олала Гагарин проспектында бюст
• Аҙау ҡалаһында ҡала паркында бюст — 1988 йылдың 12 апрелендә асыла
• Неополь ҡалаһында Каподимонте обсерваторияһы биләмәһендә бюст — 2017 йылдың 16 ноябрендә асыла^[97][98]
• Бендор утрауында (Франция) мемориаль таҡтаташ — 2018 йылдың 16 июнендә асыла^[99]
• Алматы ҡалаһында (Ҡаҙағстан) Гагарин проспектындағы скульптура 2018 йылдың 27 декабрендә асыла. Гагарин Юрий эскәмйәлә ултырған килеш һүрәтләнгән. Арт-объект бронзанан ҡойолған^[100]
• Беренсе космонавт Юрий Гагаринға һәйкәл һәм Новороссийскиҙың ҡала планетарийы эргәһендә «Восток-1» йыһан карабы макеты
• Форостағы һәйкәл^[101]
• Кливлендта (АҠШ) бюст — 2019 йылдың авгусында асыла^[102][103]
• Риекала бюст (Хорватия); 2020 йылдың 6 мартында асыла^[104]
• Пермь ҡалаһындағы Гагарин бульварында бюст^[105]
• Тунистағы бюст, Тунистың Telnet (Тунис) компанияһы штаб-фатирында; 2021 йылдың апрелендә ҡуйылған^[106]
• Португалияның Оэйраш ҡалаһындағы бюст — 2021 йылдың октябрендә асыла^[107][108]

Ойошмалар

• Ю. А. Гагариндың берләштерелгән мемориаль музейы, Смоленск өлкәһе Гагарин ҡалаһы^[109]
• Гагарин Ю. А. уҡыған Дубки ҡасабаһы янында Ю. А. Гагарин исемендәге ДОСААФ-тың Һарытау аэроклубы
• «Люберц техникумы»: Гагарин Ю. А. исемендәге СДПУ-ның һөнәрселек-педагогия колледжы, унда Ю. А. Гагарин уҡыған
• 2015 йылдың 28 декабрендә Мәскәү өлкәһе губернаторы ҡарары менән техникумға Советтар Союзы Геройы, лётчик-космонавт Ю. А. Гагариндың исеме бирелә^[110]
• Звёздный ҡаласығында Ю. А. Гагарин исемендәге Космонавтар әҙерләү үҙәге
• Кутузов орденлы Ҡыҙыл Байраҡлы Ю. А. Гагарин исемендәге хәрби-һауа академия (артабан — Ю. А. Гагарин һәм профессор Н. Е. Жуковский исемендәге Хәрби-һауа академияһы)
• Байконур космодромының 1-се майҙансығындағы старт комплексына «Гагарин старты» исеме беркетелде
• Амурҙағы Комсомольск ҡалаһында Ю. А. Гагарин исемендәге авиация заводы
• Гагарин аэропорты (Һарытау)
• 2011 йылда Ырымбур халыҡ-ара аэропортына Юрий Гагарин исеме бирелә^[111]
• Анголаның Намиб ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге аэропорт
• Новосибирск ҡалаһында «Гагарин» метро станцияһы
• Һамар ҡалаһында «Гагарин» метро станцияһы
• Пермдә Юрий Гагарин исемендәге Мәҙәниәт һарайы
• Мәскәү өлкәһенең Сергиев Посад ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге Мәҙәниәт һарайы
• Ростов өлкәһе Каменск-Шахтинский ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге Мәҙәниәт һарайы
• Брянск өлкәһенең Ю. А. Гагарин исемендәге Балалар һәм үҫмерҙәр ижады һарайы^[112]
• Тираполдә Ю. А. Гагарин исемендәге Тирасполь техник колледжы, Днестр буйы Молдавия Республикаһы
• Чкалов ҡасабаһында Ю. А. Гагарин исемендәге 14-се мәктәп^[113]
• Түбәнге Новгородта Ю. А. Гагарин исемендәге 66-сы мәктәп
• Түбәнге Новгород өлкәһенең Бор ҡалаһында Ю. А. Гагарин исемендәге 5-се мәктәп. Мәктәптә Юрий Гагаринға арналған музей бар.
• Гагарин Юрий Алексеевич исемендәге 3-сө мәктәп, Туринск, Свердловск өлкәһе
• Курск өлкәһенең Курск ҡалаһында Гагарин Юрий Алексеевич исемендәге 50-се мәктәп
• Силәбе өлкәһенең Ҡыштым ҡалаһында Ю. А. Гагарин исемендәге 13-сө мәктәп^[114]
• Силәбе өлкәһенең Златоуст ҡалаһында Ю. А. Гагарин исемендәге 1-се мәктәп. Был ҡаланың иң боронғо мәктәбе, бынан тыш, уның ихатаһында Златоустта Гагаринға ҡуйылған беренсе һәйкәл ҡуйылған.
• Я. А. Гагарин исемендәге 2-се мәктәп (Дивногорск, Красноярск крайы)^[115]

Калининград өлкәһе Калининград ҡалаһының Ю. А. Гагарин исемендәге 40-сы гимназияһы

• Тамбов ҡалаһының Ю. А. Гагарин исемендәге 5-се мәктәбе^[116]
• Ярославль ҡалаһының Ю. А. Гагарин исемендәге 74-се мәктәбе^[117]
• Пермь крайы Березники ҡалаһының Ю. А. Гагарин исемендәге 24-се мәктәбе
• Юрий Гагарин исемендәге мәктәп (Ош ҡалаһы, Ҡырғыҙстан)
• Ҡаҙағстандың Шымкент ҡалаһында Я. А. Гагарин исемендәге 34-се мәктәп
• Ю. А. Гагарин исемендәге 5-се лицей, Волгоград^[118]

Парктар

1962 йылдың 29 майында Хабаровскиҙа Юрий Гагарин ултыртҡан Курил ҡарағасы

• Южно-Сахалинск ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы
• Симферополь ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы
• Һамар ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге парк
• Силәбе ҡалаһында Гагарин исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы
• Хабаровск ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы
• Новокузнецк ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы
• Мәләүездә, Күмертауҙа һәм Стәрлетамаҡта (Башҡортостан Республикаһы) Юрий Гагарин исемендәге парктар
• Ростов өлкәһенең Каменск-Шахтинск ҡалаһында Юрий Гагарин исемендәге мәҙәниәт һарайы һәм парк
• Познань ҡалаһында Юрий Гагарин паркы (Польша)
• Йошкар-Олала Гагарин паркы
• Волгоградта Гагарин паркы
• Амурҙағы Комсомольск ҡалаһында Ю. А. Гагарин исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы

Транспорт саралары

• Атлантик океанда эшләгән «Космонавт Юрий Гагарин» ғилми-тикшеренеү судноһы
• EK-95015 һанлы «Юрий Гагарин» Sukhoi Superjet 100 самолёты
• "Союз ТМА-21 «Юрий Гагарин» һәм «Союз МС-18 „Юрий Гагарин“» йыһан караптары

Наградалар и билдәләр

• 2011 йылда Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте йыһан эшмәкәрлеге өлкәһендәге ҡаҙаныштар өсөн тапшырыла торған Ю. А. Гагарин исемендәге премия булдыра^[119]
• Космонавтикала йыһангирҙарға һәм астронавтарға йыһанды үҙләштереүгә өлөш индергәндәре өсөн Ю. А. Гагарин исемендәге алтын миҙал тапшырыла. Федераль йыһан агентлығы награда — Гагарин билдәһен булдыра^[120]
• Континенталь хоккей лигаһының 2008 йылда булдырылған юғары наградаһы Гагарин Кубогы тип атала. Гагарин үҙе ҡайһы берҙә шайбалы хоккей уйнай һәм Мәскәүҙең ЦСКА командаһының көйәрмәне була^[121]
• Айҙа Америка астронавтары йыһанды тикшереүгә ғүмерен арнаған кешеләрҙе һүрәтләгән иҫтәлекле миҙалдар ҡалдырған, шул иҫәптән Ю. А. Гагариндың һүрәте төшөрөлгән ике миҙалдың береһе^[122]

Йыһанда

• Юрий Гагарин «Һәләк булған астронавт» скульптура композицияһында мәңгеләштерелгән — айҙа беренсе һәм әлегә тиклем берҙән-бер арт-инсталляция
• Айҙа булған Америка астронавтары йыһанды тикшереү өсөн ғүмерен фиҙа ҡылған кешеләрҙе һүрәтләгән иҫтәлекле миҙалдар ҡалдыра — Юрий Гагарин, Владимир Комаров, Вирджил Гриссом, Эдвард Уайт һәм Роджер Чаффе^[123]
• Айҙың кире яғындағы кратер Юрий Гагарин хөрмәтенә аталған
• Юрий Гагарин исеме менән астероид аталған^[124]

Башҡалар

Почта маркалары, тәңкәләр, билдәләр

СССР почта блогы (1976) (ЦФА [ААЙ «Марка») No 4569)	Я. А. Гагариндың тыуыуына 75 йыл тулыу айҡанлы баҫылмаған фотоһүрәте менән почта маркаһы (1961 йылдың 12 апрелендә «Восток» космос карабы ултыртылғандан һуң (ЦФА [ААЙ Марка] No 1304) төшөрөлә)	2001 йылда кешенең тәүге тапҡыр йыһанға осоуына 40 йыл тулыу уңайынан һуғылған 10 һумлыҡ юбилей тәңкәһе	2 һумлыҡ юбилей баҡыр-никель тәңкә 2001 йылда йыһанға беренсе осоштоң 40 йыллығына һуғыла.	2011 йылда кешенең тәүге тапҡыр йыһанға осоуына 50 йыл тулыуы уңайынан һуғылған 1000 һумлыҡ юбилейлы алтын тәңкә	Памятный значок 1961 года

Әҙәби әҫәрҙәрҙә һәм сәнғәттә

• Гагарина, Анна Тимофеевна. Память сердца : Воспоминания о Ю. А. Гагарине / Запись Т. Копыловой. — 2-е изд. — М.: Изд-во агентства печати «Новости», 1986. — 220 с. — (Библиотечка АПН).^[125].
• Гагарин, Валентин Алексеевич. Мой брат Юрий: Повесть: Об Ю. А. Гагарине / Лит. запись В. Сафонова. — 2-е изд., доп. — М.: Московский рабочий, 1979. — 384 с.
• Ю. А. Гагарин үлгәндән һуң А. Пахмутова һәм Н. Добронравов «Созвездие Гагарина» йырҙар циклын яҙа^[126]. Был циклда иң популяр йырҙарҙың береһе — «Знаете, каким он парнем был» (Ю. Гуляев башҡара) Гуляева]])^[127].
• «Vice» журналы (Канада) ун йыл дауамында «The Untold Tales of Yuri Gagarin» комиксын баҫтырып сығара, уның төп геройы булып Гагарин тора. Комикстың авторҙары — Канада рәссам-аниматорҙары К. Лавис һәм М. Щербовский^[128].

В кинематографта

• «Укрощение огня» — 1972 йылда төшөрөлгән нәфис фильм. Беренсе космонавт ролен Анатолий Челомбитько башҡара
• YouTube сайтында Гагаринское поле  — документаль фильм (режиссер В. Калинин, 1974)
• «Так начиналась легенда» — 1976 йылда төшөрөлгән нәфис фильм^[129] (Олег Орлов)
• YouTube сайтында Космонавты рождаются на земле. К 25-летию первого отряда космонавтов (режиссер В. Воронов, 1985)
• «Битва за космос» («Space Race») — режиссер Виталий Урсуның 2005 йылда төшөргән телесериалы.
• «Гагарин. Первый в космосе» — 2013 йылда төшөрөлгән нәфис фильм^[130] (Ярослав Жалнин)

Публикациялар

• Гагарин Ю. А. Дорога в космос. Записки лётчика-космонавта СССР. — М.: Правда, 1961.
• Гагарин Ю. А., Лебедев Владимир Иванович. Психология и космос. — М.: Молодая гвардия (серия «Эврика»), 1968, 1976. — 207 с.
• Гагарин Ю. Есть пламя!: статьи, речи, письма, интервью. — М.: Молодая гвардия, 1968.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Как материально был вознагражден Юрий Гагарин за полет в космос. Сайт «Русская семерка», 10 марта 2018 йыл (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 15 май 2019)

Иҫкәрмәләр

Комментарийҙар

1. «… отец плотничал, а мать была дояркой. За хорошую работу её назначили заведующей молочнотоварной фермой колхоза.» — Гагарин, 1961
2. Из заключения комиссии, состоявшей в основном из врачей и психологов, при аттестации 23 августа 1960 года. Цит. по: Губарев В. Юрий Гагарин: «Я чувствовал себя хорошо…» (Комментарий к Главному полёту XX века) // Наука и жизнь. — 2011. — № 4. — С. 6.
3. Звание присвоено Центральным советом Союза спортивных обществ и организаций СССР. Ю. А. Гагарин — заслуженный мастер спорта СССР // «Известия» : Газета. — 1961. — № 90 (13636). — С. 3.

Сығанаҡтар

1. Deutsche Nationalbibliothek Record #118537105 // Общий нормативный контроль (GND) (нем.) — 2012—2016.
2. https://www.geo.fr/histoire/qui-etait-youri-gagarine-le-premier-homme-a-voler-dans-lespace-208981
3. Гагарин Юрий Алексеевич // Большая советская энциклопедия (урыҫ): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1971. — Т. 5 : Вешин — Газли. — С. 623.
4. Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
5. ГАГАРИН // Большая российская энциклопедия (урыҫ) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
6. http://www.federalspace.ru/1968
7. http://www.spacefacts.de/english/e_first.htm
8. https://iz.ru/news/373279
9. https://ria.ru/20180412/1518483071.html
10. https://www.sportsdaily.ru/articles/pervyj-kosmonavt-zemli
11. Гага́рин Юрий Алексеевич / Александров А. П. // Восьмеричный путь — Германцы [Электронный ресурс]. — 2006. — С. 237. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 6). — ISBN 5-85270-335-4.
12. Wilson, Jim. Yuri Gagarin: First Man in Space (ингл.). NASA (13 апрель 2011). Архивировано 3 апрель 2013 года.
13. Давыдов В. А. Первый Пилотируемый Полёт, том 2. — Родина Медиа, 2011. — С. 42. — 1096 с. — ISBN 978-5-905350-01-6 / 9785905350016.
14. По материалам стенда на ВДНХ // Отчёт о СССР: космос = USSR Report: Space. — Foreign Broadcast Information Service^[en], Joint Publications Research Service^[en], 1986. — С. 25. — 92 с. — (JPRS (Series)). См. также полный текст отчёта 2013 йыл 2 май архивланған..
15. Пресс-бюллетень № 1  (билдәһеҙ) 17. Оргкомитет по подготовке и проведению празднования в 2011 году 50-летия полёта в космос Ю. А. Гагарина (22 август 2010). Дата обращения: 15 апрель 2011. Архивировано 21 август 2011 года.(недоступная ссылка)
16. Николаев Николай. Тайна рождения Юрия Гагарина, // «Рабочий путь» — Смоленск (2 март 2011). 14 апрель 2011 тикшерелгән. 2013 йыл 23 октябрь архивланған.
17. Юрий Гагарин: Один полёт и вся жизнь. Полная биография первого космонавта …  (билдәһеҙ) Дата обращения: 26 март 2022. Архивировано 16 август 2021 года.
18. Гагарин Алексей Иванович  (билдәһеҙ). Дата обращения: 21 июль 2019. Архивировано 4 август 2016 года.
19. «На ферму прибежала рассыльная … Бегу, — ответила мама. — Вот задам поросятам корму, зайду переодеться домой …» — Гагарин, 1979
20. Автово  (билдәһеҙ) (недоступная ссылка — история). Администрация Санкт-Петербурга. Дата обращения: 13 апрель 2011. Архивировано 21 август 2011 года.
21. Лесков, Сергей Главный полёт человека // Газета «Известия». — 2011.
22. Михайлова, Екатерина. Люберецкое ремесленное училище  (билдәһеҙ). Ю. А. Гагарин — сын Земли и звёзд. Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 26 декабрь 2018 года.
23. Гагаринский техникум в подмосковных Люберцах — уже не Гагаринский  (билдәһеҙ). ИА REGNUM (3 сентябрь 2015). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 26 декабрь 2018 года.
24. Алина Василенко. Играл на трубе, танцевал вальс. Необычные факты из биографии Юрия Гагарина  (билдәһеҙ). газета Аргументы и факты (11 апрель 2019). Дата обращения: 17 апрель 2021. Архивировано 17 апрель 2021 года.
25. Владислав Шурыгин (старший). Трубач космической зари. Об истории одной фотографии Юрия Гагарина  (билдәһеҙ). Ваши новости (12 апрель 2021). Дата обращения: 17 апрель 2021. Архивировано 17 апрель 2021 года. 2021 йыл 17 апрель архивланған.
26. Алексеев М. Когда ему было шестнадцать // Огонёк. — 1961. — № 18. — С. 30—31.
27. Копылов И. С., Лазукин А. Н., Райкин Г. Л. Первый космонавт // Оренбургское лётное: Очерк истории Оренбургского высш. воен. авиационного Краснознамённого училища лётчиков им. И. С. Полбина. — М.: Воениздат, 1976. — 268 с.
28. Ольга Воробьёва Север в судьбе первопроходца 2018 йыл 17 август архивланған. // Красная звезда. — 2011. — 12 апреля.
29. Юрий Алексеевич Гагарин  (билдәһеҙ). astronaut.ru (3 май 2018). Архивировано 3 апрель 2013 года.
30. Юрий Алексеевич Гагарин  (билдәһеҙ). astronaut.ru (3 май 2018). Архивировано 3 апрель 2013 года.
31. Юрий Гагарин — первый космонавт планеты Земля  (билдәһеҙ) (недоступная ссылка — история). Дата обращения: 6 июнь 2011. Архивировано 14 апрель 2013 года. 2013 йыл 27 сентябрь архивланған.
32. Хронология событий Центра  (билдәһеҙ). ФГБУ «НИИ ЦПК имени Ю. А. Гагарина». Дата обращения: 16 апрель 2013. Архивировано 17 апрель 2013 года.
33. 50 лет назад в СССР создан Центр подготовки космонавтов  (билдәһеҙ) (недоступная ссылка — история). Ветераны отчизны. Дата обращения: 16 апрель 2013. Архивировано 17 апрель 2013 года.(недоступная ссылка)
34. Таких берут в космонавты!, «РЕТРОпортал.ру». 22 март 2013 тикшерелгән.
35. Космонавт Леонид Каденюк: «Мне запрещали вступать в контакт с НЛО», «Комсомольская правда в Украине» (11 апрель 2009). 15 март 2011 тикшерелгән.
36. Лантратов Константин. Резюме для космонавта, Журнал «Коммерсантъ-Власть», № 19 (773) (19 май 2008). 15 март 2011 тикшерелгән.
37. Жихарев Виталий. Герои нашего времени (7 апрель 2010). 15 март 2011 тикшерелгән.
38. Минобороны России. рассекреченные архивные документы из фондов ЦА МО, рассказывающие об офицерской службе первого космонавта планеты Земля  (урыҫ). Юрий Гагарин. На пути к звездам. Дата обращения: 2 июнь 2022. Архивировано 2 апрель 2022 года. 2022 йыл 2 апрель архивланған.
39. Tito, Dennis. Yuri Gagarin. Despite a humble upbringing, he became the first man in space and sparked a new era of exploration (ингл.). time.com. — «Gagarin's eventual success in beating off 19 others to man the first flight owed as much to his physical characteristics as to his performance. Standing only 1.57m tall was an advantage in a small cockpit. Gagarin's humble upbringing and outgoing personality helped win him friends too—and fans.» Дата обращения: 15 апрель 2019.
40. Лебедев В. В. Астронавты и космонавты. Размышления о прочитанном., «Советская Россия» (20 апрель 2010). 15 март 2011 тикшерелгән. 2012 йыл 29 октябрь архивланған.
41. Зубрилин, Павел. Л. А. Китаев-Смык рассказал о подготовке первых космонавтов в Жуковском  (рус.), Газета «Авиаград Жуковский» (12 апрель 2017). 27 февраль 2018 тикшерелгән. 2018 йыл 28 февраль архивланған.
42. Карпов, Е. А.. Из истории подготовки первых космонавтов, astronaut.ru. 18 ғинуар 2011 тикшерелгән.
43. Л. А. Китаев-Смык «Мои встречи с Юрием Гагариным»  (рус.), ГМИК им. К.Э. Циолковского (13 декабрь 2016). 27 февраль 2018 тикшерелгән.
44. Сын земли  (билдәһеҙ). Студенческая газета «Планета «КИТ», № 11. Спецвыпуск, посвящённый 30-летию полёта Ю. А. Гагарина 1. Коряженский индустриальный техникум (12 апрель 2011). Архивировано 14 апрель 2013 года.
45. Каманин Н. П. Скрытый космос (в 4-х кн.). — М.: Инфортекст-ИФ, 1995—1997.
46. Сидоров, Анатолий. Инопланетяне страны Советов  (билдәһеҙ). Газета «Вечерняя Москва» (12 апрель 2013). Архивировано 19 апрель 2013 года.
47. Скорбные дни прощания // Огонёк. — 1968. — № 15 (6 апреля). — С. 1—4.
48. Белоцерковский С. М., Леонов А. А. Последний полёт  (билдәһеҙ). Наука и жизнь, № 5 (1987). Архивировано 14 апрель 2013 года. 2013 йыл 24 май архивланған.
49. Белоцерковский С. М.. Тайна гибели Гагарина и Серёгина. Итоги 30-летних исследований, Наука и жизнь, № 3 (1998). 7 апрель 2013 тикшерелгән.
50. Рассекречены данные о возможной причине падения самолёта Гагарина, РИА Новости (8 апрель 2011). 7 апрель 2013 тикшерелгән.
51. Рассекречена причина смерти Гагарина, Интерфакс (8 апрель 2011). 7 апрель 2013 тикшерелгән.
52. Леонов: Гагарин погиб из-за неосторожного манёвра другого самолёта  (урыҫ). РИА Новости (11 июнь 2013). Дата обращения: 21 июнь 2013. Архивировано 28 июнь 2013 года.
53. Позднякова Мария Гибель Гагарина произошла иначе, чем это считалось раньше (рус.) // Аргументы и факты : газета. — 2013. — № 25 (1702). — С. 12.
54. Алексей Леонов: «Трудно быть первым»  (билдәһеҙ). Colta. Дата обращения: 21 апрель 2014. Архивировано 19 апрель 2014 года.
55. Миронов, Арсений. «Алексей Леонов должен извиниться за то, что обвинил лётчиков-испытателей в гибели Гагарина», «Комсомольская правда» (27 июль 2017). 19 февраль 2018 тикшерелгән.
56. Миронов, Арсений Удивительные вымыслы и реальные предпосылки  (билдәһеҙ). Журнал «Авиапанорама», № 3. «Высокие технологии и инновации» (26 май 2009). Дата обращения: 23 декабрь 2017. Архивировано 24 декабрь 2017 года. 2017 йыл 24 декабрь архивланған.
57. Пушкарёва, Ольга Истинные причины гибели Гагарина скрывали долгие годы: член Госкомиссии по расследованию причин катастрофы  (билдәһеҙ). ИА REGNUM (25 август 2014). Дата обращения: 23 декабрь 2017. Архивировано 24 декабрь 2017 года.
58. Вот почему погиб Гагарин, Независимая газета (21 март 2008). 19 февраль 2018 тикшерелгән.
59. Милкус, Александр. Что скрыла госкомиссия, расследовавшая гибель Гагарина, Комсомольская правда, № 44-ч (26376-ч) (23 апрель 2015). 19 февраль 2018 тикшерелгән.
60. Светлана Самоделова. Секретная премия Юрия Гагарина. За свой полёт первый космонавт получил 15 тысяч рублей и кучу подарков  (билдәһеҙ). Московский комсомолец № 25325 (12 апрель 2010). Дата обращения: 9 февраль 2018. Архивировано 14 апрель 2013 года.
61. Роскосмос. Биография Ю.А. Гагарина, Центр управления полётами (ЦУП). 28 апрель 2013 тикшерелгән. 2013 йыл 1 ноябрь архивланған.
62. «Космонавт узнал, что отныне он не только носитель воинского звания майора, но и заслуженный мастер спорта, и военный лётчик уже не третьего, а первого класса», — Галлай, 1985,
64. Юрий Алексеевич ГАГАРИН, РКК Энергия. 13 апрель 2013 тикшерелгән. 2012 йыл 16 июнь архивланған.
65. Гагарин Алексей Иванович  (билдәһеҙ). Дата обращения: 21 июль 2019. Архивировано 4 август 2016 года.
66. Звание Почётного гражданина города Оренбурга присвоено Постановлением Оренбургского городского Совета от 11 апреля 2000 года № 59 (посмертно)  (билдәһеҙ). Официальный сайт Администрации Оренбурга. Архивировано 12 декабрь 2007 года. 2007 йыл 12 декабрь архивланған.
67. Биография первого космонавта планеты Юрия Алексеевича Гагарина - Госкорпорация «Роскосмос»  (урыҫ). www.roscosmos.ru. Дата обращения: 27 апрель 2021. Архивировано 27 апрель 2021 года.
68. Уникальные фотографии визита Ю.Гагарина в Египет  (урыҫ). Русский Дом в Каире. Дата обращения: 27 апрель 2021. Архивировано 27 апрель 2021 года. 2021 йыл 27 апрель архивланған.
69. Шаров П. Незабываемая встреча с Гагариным, // «Новости космонавтики» (11 ноябрь 2004). 4 февраль 2013 тикшерелгән. 2013 йыл 1 ноябрь архивланған.
70. Жена Юрия Гагарина до сих пор тоскует по мужу  (билдәһеҙ). Архивировано 14 апрель 2013 года. 2013 йыл 11 июнь архивланған.
71. История любви Гагарина  (билдәһеҙ). Комсомольская правда (10 апрель 2006). Архивировано 14 апрель 2013 года.
72. Гагарина Галина Юрьевна  (билдәһеҙ). Российский экономический университет имени Г. В. Плеханова. Дата обращения: 16 июль 2011. Архивировано 21 август 2011 года. 2011 йыл 4 ноябрь архивланған.
73. Гагарин, 1961, с. 39
74. Rockwell, Trevor. "The Road to the Stars is Paved by the Communists!": Soviet Propaganda and the Hero-Myth of Iurii Gagarin (инг.). — University of Victoria, 2005. — P. 39, 40. Архивная копия от 26 апрель 2016 на Wayback Machine
75. Интервью: Я горжусь обвинениями в том, что ввёл Юрия Гагарина в православие  (билдәһеҙ). Интерфакс-Религия (12 апрель 2016). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 17 апрель 2019 года.
76. «ФОМА»: «Первый космонавт о разрушении Храма Христа Спасителя» 2020 йыл 15 июнь архивланған. // Интерфакс-религия, 2011 г.
77. Юным атеистам-ленинцам Страны Советов // Наука и религия. — 1966. — № 8. — С. 69.
78. Парк покорителей космоса на месте приземления Гагарина под Саратовом откроется в 2021 году  (билдәһеҙ). ТАСС (20 февраль 2020). Дата обращения: 17 апрель 2021. Архивировано 16 апрель 2021 года.
79. Атлас Антарктики / Редкол. Гл. ред. Е. И. Толстиков. — Москва—Ленинград: Главное управление геодезии и картографии МГ СССР, 1966. — Т. 1. — С. XXIII. — 3000 экз.
80. Масленников Б. Г. Морская карта рассказывает / Под ред. Н. И. Смирнова. — 2-е изд. — М.: Воениздат, 1986. — С. 243. — 35 000 экз.
81. Вострышев М. И. Москва: все улицы, площади, бульвары, переулки. — М.: Алгоритм, Эксмо, 2010. — С. 349—351. — ISBN 978-5-699-33874-0.
82. Анохина, Наталья. Главный памятник Гагарину во всём городе  (билдәһеҙ). Турбина.ру (11 апрель 2011). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 11 июль 2018 года.
83. Пахомова, Елена. Памятник Юрию Гагарину торжественно открыт в Гринвиче  (билдәһеҙ). РИА Новости (7 март 2013). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 29 апрель 2021 года.
84. В Хьюстоне у штаб-квартиры NASA воздвигли бронзового Гагарина  (билдәһеҙ). НТВ (5 октябрь 2012). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 14 май 2019 года.
85. Беркенев, Андрей. У первой штаб-квартиры NASA в Хьюстоне прошла памятная церемония в честь Юрия Гагарина  (билдәһеҙ). ТАСС (11 апрель 2015). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 31 май 2019 года.
86. Памятник Гагарину забросали гранатами в Черногории  (билдәһеҙ). Телеканал «Звезда» (22 октябрь 2016). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 17 апрель 2019 года.
87. Памятники Ю. А. Гагарину  (билдәһеҙ). Безумные памятники (12 апрель 2011). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано из оригинала 4 март 2019 года. 2019 йыл 4 март архивланған.
88. Джизакская область меняет свой облик  (билдәһеҙ). nuz.uz. Новости Узбекистана (2019—2002). Дата обращения: 26 май 2019. Архивировано 26 май 2019 года.
89. Никулочкин, Д. В. Хранители истории Ишимбая : чч. III, IV // Подметки+ : газ. / ред. Г. Р. Ямалова. — Ишимбай : РИК «Аспект», 2018. — № 17 (25 апрель). — С. 2. — ISSN 2220-8348.
90. Никулочкин, Д. В. Хранители истории Ишимбая : чч. VIII, IX // Подметки+ : газ. / ред. Г. Р. Ямалова. — Ишимбай : РИК «Аспект», 2018. — № 23 (6 июнь). — С. 2. — ISSN 2220-8348.
91. В Коломне прошёл митинг в честь Дня космонавтики  (билдәһеҙ). Администрация Коломенского городского округа. Дата обращения: 9 март 2019.(недоступная ссылка)
92. Памятник Ю. А. Гагарину  (билдәһеҙ). Путеводная звезда (13 декабрь 2014). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 15 май 2017 года. 2017 йыл 15 май архивланған.
93. На Кипре открылся памятник Юрию Гагарину  (билдәһеҙ). Газета «Труд» (15 апрель 2013). Дата обращения: 12 апрель 2017. Архивировано 13 апрель 2017 года.
94. Фото: В Королёве открыли памятник Королёву и Гагарину, Газета.Ru (12 ғинуар 2017). 12 июль 2017 тикшерелгән.
95. Иванова, Виктория. Лицом к России: на юге Франции открыли памятник Гагарину  (билдәһеҙ). РИА Новости (5 октябрь 2017). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 7 август 2020 года.
96. Chêne, Muriel. Montpellier resserre ses liens avec la Russie (фр.). La Tribune. Objectif Languedoc-Roussillon (5 октябрь 2017). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 8 октябрь 2017 года.
97. Бюст Юрия Гагарина откроют на территории обсерватории в Неаполе  (билдәһеҙ). «Мир 24» (16 ноябрь 2017). Дата обращения: 15 июнь 2018. Архивировано 15 июнь 2018 года.
98. Миракян, Нива. В Неаполе установят бюст Юрия Гагарина  (билдәһеҙ). Российская газета (15 ноябрь 2017). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 25 июль 2020 года.
99. Памятный знак Гагарину установили во Франции  (билдәһеҙ). Интерфакс (16 июнь 2018). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 7 март 2019 года.
100. Динмухамед Бейсембаев. В Алматы на проспекте Гагарина появился новый арт-объект – космонавт  (билдәһеҙ). informburo.kz (27 декабрь 2018). Дата обращения: 4 май 2019. Архивировано 4 май 2019 года.
101. Фирсов П. П. «Полёт» Ю. Гагарина в Форосе. 2004.
102. Бюст Юрия Гагарина откроют в Кливленде 2019 йыл 26 август архивланған. // ТАСС, 2019-08-25
103. В американском городе Кливленде открыли бюст космонавта Юрия Гагарина 2019 йыл 26 август архивланған. // RuNews24.ru, 28 авг 2019
104. На побережье Адриатики в Хорватии открыли бюст Гагарина  (билдәһеҙ). Дата обращения: 13 март 2020. Архивировано 19 март 2020 года.
105. В Перми открыли памятник Юрию Гагарину  (урыҫ). Российская газета. Дата обращения: 17 октябрь 2021. Архивировано 17 октябрь 2021 года.
106. В Тунисе установили бюст Гагарина 2021 йыл 30 апрель архивланған. // РИА Новости, 2.04.2021
107. В Португалии открыли памятник Гагарину  (урыҫ). РИА Новости (20211017T2138). Дата обращения: 17 октябрь 2021. Архивировано 17 октябрь 2021 года.
108. Gagarine tem agora busto em Oeiras 2021 йыл 25 октябрь архивланған.. Diario de Noticias. 18 октября 2021 года.
109. Объединённый Мемориальный музей Ю. А. Гагарина  (билдәһеҙ). Дата обращения: 26 март 2022. Архивировано 14 апрель 2013 года.
110. vosite.ru. Люберецкий техникум. Государственное бюджетное профессиональное образовательное учреждение Московской области  (билдәһеҙ). luberteh.ru. Дата обращения: 5 апрель 2017. Архивировано 6 апрель 2017 года.
111. Оренбургский аэропорт назвали в честь Гагарина  (билдәһеҙ). Взгляд. Дата обращения: 25 июль 2011. Архивировано 12 октябрь 2012 года.
112. Дворец детского и юношеского творчества им. Ю. А. Гагарина - Главная страница  (билдәһеҙ). dvorec32.my1.ru. Дата обращения: 6 июнь 2019. Архивировано 6 июнь 2019 года.
113. Лицей №14 им. Ю. А. Гагарина Щёлковского муниципального района Московской области  (билдәһеҙ). sch14-schel.edumsko.ru. Дата обращения: 6 июнь 2019. Архивировано 7 июнь 2019 года. 2019 йыл 7 июнь архивланған.
114. МБСЛШ им. Ю.А.Гагарина  (билдәһеҙ). gagarina74.ru. Дата обращения: 6 июнь 2019. Архивировано 30 июль 2019 года. 2019 йыл 30 июль архивланған.
115. Главная  (билдәһеҙ). school2.divedu.ru. Дата обращения: 6 июнь 2019. Архивировано 16 июнь 2019 года.
116. МАОУ СОШ №5 имени Ю.А.Гагарина - Дневник.ру  (билдәһеҙ). schools.dnevnik.ru. Дата обращения: 6 июнь 2019. Архивировано 10 июнь 2020 года.
117. О школе  (билдәһеҙ). school74.edu.yar.ru. Дата обращения: 10 июль 2018. Архивировано 11 июль 2018 года.
118. На главную  (билдәһеҙ). www.lyceum5.ru. Дата обращения: 24 ноябрь 2019. Архивировано 16 октябрь 2019 года.
119. Постановление Правительства Российской Федерации от 4 апреля 2011 г. № 240 г. Москва «О премиях Правительства Российской Федерации имени Ю. А. Гагарина в области космической деятельности»  (билдәһеҙ). Российская газета (12 апрель 2011). Дата обращения: 5 ноябрь 2016. Архивировано 5 ноябрь 2016 года.
120. Ведомственные награды Федерального космического агентства, установленные приказом Росавиакосмоса от 31 января 2002 года № 12  (билдәһеҙ). Ведомственная геральдика. Архивировано 14 апрель 2013 года.
121. Романцов, Денис. «Рассказал в репортаже про эротические журналы. Брежневу понравилось». Как пережить войну и стать спортивным комментатором  (билдәһеҙ). Sports.ru (8 август 2015). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 20 октябрь 2019 года.
122. Сворень Р. Первые люди на Луне // «Наука и жизнь». — 1989. — № 9. — С. 95—96.
123. John Uri. 50 Years Ago: One Small Step, One Giant Leap (ингл.). nasa.gov. NASA (19 июль 2019). — «The items included a silicon disc<...>, an Apollo 1 patch commemorating astronauts Virgil I. Grissom, Edward H. White, and Roger B. Chaffee lost in the 1967 fire, two Soviet medals honoring cosmonauts Vladimir M. Komarov killed in the Soyuz 1 accident and Yuri A. Gagarin<...>, and a small gold olive branch...» Дата обращения: 26 август 2019. Архивировано 26 август 2019 года.
124. 1772 Gagarin (ингл.). JPL Solar System Dynamics. NASA (29 август 2003). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 8 март 2017 года.
125. Гагарина А. Т. Память сердца  (билдәһеҙ). Централизованная библиотечная система г. Саратова (2010). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 19 ғинуар 2019 года.
126. Синельников, Роман. Созвездье Гагарина (1970—1971)  (билдәһеҙ). А. Пахмутова в Интернете (2019). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 17 апрель 2019 года.
127. Григорьев Сергей. Самая известная песня о Юрии Гагарине  (билдәһеҙ). Русские песни. История. Культура. Современность (12 апрель 2018). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 17 апрель 2019 года.
128. Анна Акопян, Иван Краснов, Илья Клишин. Юрий Гагарин в мировой культуре: от Высоцкого и Пелевина до комиксов и мемов  (билдәһеҙ). RTVI (12 апрель 2018). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 19 ғинуар 2019 года.
129. Так начиналась легенда (1976)  (билдәһеҙ). Кино СССР (2011). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 28 февраль 2019 года.
130. Художественный фильм «Гагарин. Первый в космосе»  (билдәһеҙ). Первый канал (6 сентябрь 2016). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 19 ғинуар 2019 года.

Әҙәбиәт

Рус телендә

• Гагарин Юрий Алексеевич / А. П. Александров // Восьмеричный путь — Германцы. — М. : Большая российская энциклопедия, 2006. — С. 237. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 6). — ISBN 5-85270-335-4.
• Артёмов В. В. Юрий Гагарин. Человек-легенда. — М.: Олма Медиа Групп, 2011. — 272 с. — 6000 экз. — ISBN 978-5-373-03953-6.
• Берег Вселенной / под ред. Болтенко А. С.. — Киев: «Феникс», 2014. — ISBN 978-966-136-169-9.
• Гагарин, Валентин Алексеевич. Мой брат Юрий: Повесть: Об Ю. А. Гагарине / Лит. запись В. Сафонова. — 2-е изд., доп. — М.: Московский рабочий, 1979. — 384 с.
• Гагарин Ю. А. Дорога в космос. — М.: Воениздат, 1978. — 370 с. — 100 000 экз.
• Гагарина А. Т. Слово о сыне / Запись Т. Копыловой. — М.: Молодая гвардия, 1983. — 160 с.
• Гагарина А. Т., Копылова Т. А. Юрий Гагарин. Глазами матери. — Культурная Революция, 2011. — 368 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-250-06090-5.
• Галлай М. Л. С человеком на борту. — М.: Советский писатель, 1985.
• Губарев Владимир. Тайны Гагарина. — Эксмо, 2011. — 320 с. — (Первые в космосе). — 4000 экз. — ISBN 978-5-699-48162-0.
• Губарев Владимир. Величайшая тайна Гагарина. Мифы и правда о Первом космонавте СССР. — М.: Эксмо, Яуза, 2014. — 320 с. — (Юбилейные биографии). — 1500 экз. — ISBN 978-5-699-70593-1.
• Данилкин Л. А. Юрий Гагарин. — М.: Молодая гвардия, 2011. — (Жизнь замечательных людей). — 20 000 экз. — ISBN 978-5-235-03440-2.
• Докучаев Ю. Юрий Гагарин. — М.: Детская литература, 1981. — 144 с.
• Ковешников Юрий. Уроки Юрия Гагарина. — Л.: Лениздат, 1984. — 190 с. — (Библиотека молодого рабочего).
• Надеждин Николай. Юрий Гагарин. — М.: Астрель, 2011. — 224 с. — (Секрет успеха). — 3000 экз. — ISBN 978-5-98986-523-9.
• Надеждин Николай. Юрий Гагарин. — М.: Мир энциклопедий Аванта +, 2011. — 224 с. — (Секрет успеха). — 3000 экз. — ISBN 978-5-271-37687-0.
• Он был первым. — М.: Воениздат, 1984. — 432 с.
• Осташев А. И. Испытание ракетно-космической техники — дело моей жизни: события и факты. — Изд. 2-е, испр. и доп. — Королёв, 2005. — 284 с.
• Осташев А. И. Сергей Павлович Королёв — гений XX века: прижизненные личные воспоминания об академике С. П. Королёве. — М.: Изд-во Московского гос. ун-та леса, 2010. — 128 с. — ISBN 978-5-8135-0510-2.
• Первушин А. И.Юрий Гагарин: Один полёт и вся жизнь. Полная биография первого космонавта планеты Земля. 2020 йыл 22 сентябрь архивланған. (Главы из книги на личной стр. автора). М.: Пальмира, 2017. 671 с. ISBN 978-5-521-00287-0.
• Порохня Виктор. Дорога на Байконур. Рассказ о Юрии Гагарине. — Казахстан, 1977. — 104 с.
• Ребров М. Ф. Воспоминания ветерана ракетно-космической корпорации «Энергия», соратника С. П. Королёва, нженера-испытателя ракетно-космических комплексов, лауреата Ленинской и Государственной премий СССР Аркадия Ильича Осташева // Сергей Павлович Королёв : Жизнь и необыкновенная судьба. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 2002. — С. 255—258. — 380 с. — (Архив). — ISBN 5-224-03679-8.
• Ребров М. Ф. Советские космонавты. — 2-е изд., доп. и перераб. — М.: Воениздат, 1983. — 308 с.
• Степанов Виктор. Юрий Гагарин. — «Молодая гвардия», 1987. — 336 с. — (Жизнь замечательных людей).
• И. А. Маринин, С. Х. Шамсутдинов, А. В. Глушко (составители). Советские и российские космонавты. 1960—2000 / Под редакцией Ю. М. Батурина. — М.: ООО Информационно-издательский дом «Новости космонавтики», 2001. — ISBN 5-93345-003-0.
• С. П. Королёв. Энциклопедия жизни и творчества / Под ред. В. А. Лопота. — РКК «Энергия» им. С. П. Королёва, 2014. — ISBN 978-5-906674-04-3.
• Хайрюзов Валерий. Юрий Гагарин. Колумб Вселенной. — Вече, 2011. — 368 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-9533-4994-9.
• Черток Б. Е. Ракеты и люди. — М.: Машиностроение, 1999. — ISBN 5-217-02942-0.
• Швецова, Людмила Жизнь замечательных людей. Юрий Гагарин // «Кругозор» : Журнал. — 1984. — № 3. — С. обл.2—1.
• Человек в космосе! Капитан первого звездолёта — наш, советский! // Комсомольская правда. — 1961. — № 88 (11028). — С. 1—4.
• Абрамов, Анатолий Петрович. «Оглядываюсь и не сожалею». — Барнаул, 2022. — 256 с. — ISBN 978-5-00202-034-8.

Бүтән телдәрҙә

• Michael D. Cole. Vostok 1: First Human in Space. — Springfield: Enslow, 1995. — 48 с. — ISBN 0-89490-541-4.
• Robert Kluge. Der Sowjetische Traum Vom Fliegen: Analyseversuch Eines Gesellschaftlichen Phanomens. — München: Verlag Otto Sagner, 1997. — 345 с. — (Slavistische Beiträge). — ISBN 3-87690-665-2.
• Gerhard Kowalski. Die Gagarin-Story. Die Wahrheit über den Flug des ersten Kosmonauten der Welt. — Berlin: Schwarzkopf & Schwarzkopf, 1999. — ISBN 3-89602-184-2.
• Jamie Doran, Piers Bizony. Starman: The Truth Behind The Legend Of Yuri Gagarin. — London: Bloomsbury, 2011. — 256 с. — ISBN 0-7475-3688-0.
• Walter Famler. Im Zeichen des Roten Sterns: Zur ikonografischen Kodierung des Kosmospiloten Juri Gagarin. — Berlin: Kulturmaschinen, 2011. — 51 с. — (Kulturmaschinen Prosaedition). — ISBN 978-3-940274-35-9.
• Susanne Göhlich. Juri fliegt zu den Sternen. — Frankfurt: Moritz Verlag-GmbH, 2011. — 40 с. — ISBN 978-3-89565-230-1.
• Gerhard Kowalski. Heute 6:07 UT: vor 50 Jahren: Juri Gagarin als erster Mensch im Weltraum. — Halle: Projekte-Verlag Cornelius, 2011. — 319 с. — ISBN 978-3-86237-507-3.
• Ludmila Pavlova-Marinsky. Juri Gagarin Das Leben. — Berlin: Neues Leben, 2011. — ISBN 978-3-355-01784-8.
• Позамантир Р. Д. «Ракетно-космический наукоград Королёв». — М.: ИП Струченевская О.В., 2018. — 260 с. — ISBN 978-5-905234-12-5.
• Andrew L. Jenks. The Cosmonaut Who couldn't Stop Smiling: The Life and Legend of Yuri Gagarin. — Northern Illinois University Press, 2012. — ISBN 978-0-87580-447-7.

Һылтанмалар

Тышҡы видеофайлдар
	YouTube сайтында Доклад Гагарина Н. С. Хрущёву об успешном завершении первого в мире космического полёта человека

• Гагарин Юрий Алексеевич 2018 йыл 29 ғинуар архивланған. на сайте Министерства обороны Российской Федерации
• Звёздный рейс Юрия Гагарина  (билдәһеҙ). — Документы о первом полёте человека в космос. Сов. секретно (особой важности) Экз. № 1. Дата обращения: 18 март 2021. Архивировано 24 февраль 2021 года.
• Объединённый мемориальный музей Ю. А. Гагарина  (билдәһеҙ). Дата обращения: 26 март 2022. Архивировано 14 апрель 2013 года.
• Первый космонавт Земли Гагарин Юрий Алексеевич. Вижу Землю  (билдәһеҙ). Архивировано 14 апрель 2013 года.
• Выступление первого космонавта Ю. А. Гагарина в гостинице «Юность» на торжественной встрече с космонавтами. Интервью первого космонавта Ю. А. Гагарина корреспонденту Пермского областного радио А. Сергейченко  (билдәһеҙ). — записано в марте 1966 г., находится на хранении в Пермском государственном архиве новейшей истории (Ф. 1093. Оп. 7. Д. 11.). Архивировано 14 апрель 2013 года. 2013 йыл 12 май архивланған.
• Заметки ведущего испытателя ОКБ-1 А.И. Осташева «Незабываемые дни» о днях перед стартом Ю. А. Гагарина  (билдәһеҙ). Федеральное архивное агентство (2011). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 24 сентябрь 2015 года. 2015 йыл 24 сентябрь архивланған.
• Бурцева, Н. Каким он парнем был  (билдәһеҙ). Телестудия Роскосмоса (8 март 2008). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 8 март 2019 года.
• Специальный выпуск журнала «Кругозор», посвящённого гибели Ю. А. Гагарина 27 апреля 1968 года с одной пластинкой  (билдәһеҙ). Дата обращения: 16 февраль 2011. Архивировано 14 апрель 2013 года.
• 12 апреля 2011 года — 50 лет первого полёта человека в космос  (билдәһеҙ). — материалы, собранные пресс-службой Федерального космического агентства в честь юбилея. Включают два информационных бюллетеня от 22 августа 2010 года и от 1 декабря 2010 года. Дата обращения: 15 апрель 2011. Архивировано 14 апрель 2013 года. 2013 йыл 1 апрель архивланған.
• Почётные граждане города  (билдәһеҙ). Администрация города Байконур (2019). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 4 март 2016 года.
• Фотографии Юрия Гагарина  (билдәһеҙ). «История России в фотографиях» (2019). Дата обращения: 9 март 2019. Архивировано 8 июль 2020 года.
• Стихотворения, посвященные Юрию Гагарину. Избранное (аудио) 2021 йыл 13 апрель архивланған.
• Решение Комиссии Президиума СМ СССР по военно-промышленным вопросам о результатах запуска космического корабля «Восток» с человеком на борту. 9 мая 1961 года