Remove ads
Экономика (урыҫса эконо́мика, бор. грек. οἶκος — йорт һәм νόμος — ҡанун, йәғни — хужалыҡ итеү ҡағиҙәләре) — хужалыҡ итеү (етештереү, бүлеү, алыштырыу һәм ҡулланыу) эшмәкәрлеген өйрәнеүсе фән. Иҡтисади (экономик) ысынбарлыҡ фәнни экономика теориялары объекты булып тора, улар теоретик һәм ғәмәли йүнәлештәргә бүлеп йөрөтөлә.
| Экономика | |
 | |
| Әһәмиәтле кеше | Адам Смит, Рикардо Давид, Карл Маркс, Джон Мейнард Кейнс, Пол Энтони Самуэльсон[d], Кеннет Эрроу[d], Альфред Маршалл[d], Артур Сесил Пигу[d], Милтон Фридман[d], Леон Вальрас[d], Йозеф Шумпетер, Вильфредо Парето[d] һәм Карл Менгер[d] |
|---|---|
| Сәнғәт йүнәлеше | классик иҡтисад[d], Австрия мәктәбе[d], меркантилизм[d], Марксизм, economics of conventions[d] һәм Яңы кейнсианлыҡ[d] |
| Өйрәнеү объекты | иҡтисад, тауарҙар[d] һәм хеҙмәт[d] |
| Һештег | Economics |
| Вики-проект | Проект:Иҡтисад[d] |
| Stack Exchange сайты | economics.stackexchange.com |
 Экономика Викимилектә | |
Теоретик йүнәлеш — экономика теорияһы — алыштырыу, бүлеү, сикләнгән ресурстарҙы ҡулланыуҙың ысулын һайлау үҙенсәлектәрен тикшерә .
Ғәмәли экономикаruen экономика теорияһы эшләп сығарған закондар, теориялар, тәҡдимдәрҙе экономика системаларының айырым элементтары эшендә ҡулланыу мөмкинлеген өйрәнә.
Б.э.т. IV быуатта уҡ Ксенофонт «Домострой» (бор. грек. "Οἰκονομικός") тигән хеҙмәт яҙа, уны Цицерон латин теленә лат. Oeconomicus тип тәржемә итә. Джон Стюарт Милль «Принципы политической экономииruen(1848 г.) тигән хеҙмәтендә был терминды ҡуллана.
Айырым фән булараҡ экономика XVIII быуатта Адам Смиттың «Исследование о природе и причинах богатства народов»( «Халыҡтарҙың байлығы булмышы һәм сәбәптәре тураһында тикшеренеү»,ғәҙәттә «Богатство народов»,1776 йыл) тигән китабынан башлана. Йозеф Шумпетер Адам Смитҡа тиклем дә экономка күренештәренең эске логикаһы бар икәнен фән кимәлендә түгел, ә тик эске һиҙемләү (интуиция) кимәлендә генә аңлағандар тип яҙа.
Remove ads
Экономика түбәндәге функцияларҙы үтәй[1]:
Тикшеренеү өлкәһе масштабы буйынса экономика фәне фирмалар, хужалыҡтар, айырым производстволарҙы өйрәнеүсе микроэкономикаға[5], һәм и дөйөм милли хужалыҡты өйрәнеүсе макроэкономика бүленә[6] Һуңғы йылдарҙа фәнни әҙәбиәттә «наноэкономика» ( шәхси экономика субъекттарын өйрәнә), мезоэкономика (иҡтисад өлкәләре, региондар), интерэкономика (халыҡ-ара экономика) һәм мегаэкономика (донъя хужалығы) тигән төшөнсәләр ҙә ҡулланыла.
Кеше эшмәкәрлеге өлкәһе булараҡ иҡтисадҡа (экономикаға) баҙар, сәнәғәт, ауыл хужалығы, финанстар, сауҙа, хеҙмәт күрһәтеү , эшҡыуарлыҡ, мерчандайзинг, менеджмент, маркетинг һ.б.
Remove ads
Фән булараҡ экономиканың төп темаһы булып кешеләрҙең сикләнмәгән ихтыяжы һәм уларҙы үтәү өсөн кәрәкле сикләнгән ресурстар араһындағы ҡапма-ҡаршылыҡ тора.
Һәр бер экономик система ниндәйҙер һайлау төрөнә өҫтөнлөк бирергә тейеш. Улар араһында иң мөһимдәре: ниндәй тауарҙар эшләргә, уларҙы нисек эшләргә, кем һәм ниндәй эш башҡарырға тейеш һәм был эштең һөҙөмтәһе кем өсөн тәғәйенләнгән. Быларҙы һайлау ресурстарҙың сикләнгән булыуына бәйле.
Ябайлыҡ өсөн әйтәйек, автомобилдәр һәм мәғариф кеүек ике генә альтернатив тауар булған иҡтисади система. Күп студенттар өсөн машинаһыҙ йәшәү — белем алыу хаҡына яһалған ҡорбан. Дөйөм алғанда, иҡтисади системала ла шундай уҡ хәл булып тора — барыһын да һәм һәр кемде ҡәнәғәтләндереү өсөн автомобилдәр һәм белем етмәй. Ниндәй продуктты ниндәй күләмдә етештерергә икәнен һайларға кәрәк.
Кешеләр теләгәнсә тауар етештерә алмау был тауарҙарҙы етештереү өсөн тотонолған ресурстарҙың һирәк булыуы эҙемтәһе булып тора. Иң ябай продукцияны сығарыу өсөн дә байтаҡ ресурстарҙы берләштерергә тура киләсәк. Тәбиғи ресурстар — етештереүҙә эшкәртеүһеҙ, мәҫәлән, уңдырышлы ер, төҙөлөш объекттары, урман, материалдар ҡулланылырға мөмкин булған бөтә нәмә. Әйтәйек, өҫтәл эшләү өсөн ағас, тырнаҡ, йәбештереү, ураҡ, тәмләткес, балта оҫтаһы эше, рәссам һ. б. кәрәк. Уңайлылыҡ өсөн был ресурстар, ҡағиҙә булараҡ, етештереү факторҙары сифатында төркөмләнә. Хеҙмәт үҙ эсенә кешеләрҙең бөтә мускул һәм интеллектуаль эшмәкәрлеген ала. Капитал кеше булдырған бөтә етештереү ресурстарынан тора: ҡоралдар, машиналар, инфраструктура, шулай уҡ матди булмаған активтар (интеллектуаль капитал). Ер етештереүҙә (мәғдән, һауа, һыу һ. б.) ҡулланылған бөтә тәбиғи ресурстар тип һанала.
Бер урында ҡулланылған етештереү ресурстары бер үк ваҡытта башҡа ерҙә лә ҡулланыла алмай. Имтихандарға әҙерләнеү урынына уҡыусылар завод эштәре менән шөғөлләнһә, уҡыусыларҙың дәрестә имтихандарға әҙерләнеп үткәргән ваҡыты ла һөҙөмтәле ресурс булыр ине. Етештереү башҡа ерҙә ҡулланылырға мөмкин булған ресурстарҙы файҙаланғанлыҡтан, теләһә ниндәй яҡшылыҡ етештереү башҡа яҡшылыҡ етештереү һәләтен юғалтыуға килтерә. Яҡшылыҡтың йәки хеҙмәттең мөмкинлек хаҡы — шул уҡ ваҡытты йәки бер үк ресурстарҙы талап иткән иң яҡшы альтернатив эшмәкәрлек менән шөғөлләнеү мөмкинлеген юғалтыу йәһәтенән үлсәнгән сығымдар. Мөмкинлек хаҡын аҡса аша сағылдырырға мөмкин.
Remove ads
Теләһә ниндәй яҡшылыҡ йәки хеҙмәт өсөн етештереүҙең бер нисә төрө бар. Автомобилдәрҙе, мәҫәлән, ҙур күләмдә капиталь ҡорамалдары һәм сағыштырмаса аҙ эшсе көсө булған юғары автоматлаштырылған заводтарҙа етештерергә мөмкин, әммә уларҙы ҙур күләмдә хеҙмәт һәм дөйөм тәғәйенләнештәге ҡайһы бер машиналар ҡулланған бәләкәй предприятиеларҙа ла эшләп була. Форд автомобилдәре беренсе ысул менән эшләнә, ә Лотос — икенсе юлда. Белем алыу өсөн дә шулай тип әйтергә мөмкин. Иҡтисадты таҡталағы бер уҡытыусы егерме уҡыусы менән эшләгән бәләкәй синыфта уҡытырға мөмкин, әммә бер үк предметты йөҙәрләгән уҡыусы өсөн бер үк ваҡытта дистанцион уҡытыуҙың компьютер технологиялары ярҙамында өйрәнергә мөмкин.
Эффективлыҡ етештереүҙең төп критерийы булып тора. Көндәлек телмәрҙә һөҙөмтәлелек һүҙе етештереү минималь сығымдар, тырышлыҡ һәм юғалтыуҙар менән бара тигәнде аңлата. Иҡтисадсылар теүәлерәк билдәләмә ҡуллана. Иҡтисади һөҙөмтәлелек термины бер кешенең теләктәрен ҡәнәғәтләндереүгә зыян килтермәйенсә тулыһынса ҡәнәғәтләндереүсе берҙәм үҙгәреш индереү мөмкин булмаған хәлде аңлата. Был ысул менән билдәләнгән һөҙөмтәлелекте ҡайһы берҙә, итальян иҡтисадсыһы Вильфредо Паретонан һуң, Парето һөҙөмтәлелеге тип атайҙар. Әгәр бер кемгә лә зыян килтермәйенсә хәлеңде яҡшыртыу юлы бар икән, тимәк, бындай мөмкинлектән үтеү мәғәнәһеҙ (файҙаһыҙ).
Әлеге ваҡытта ҡулланмаған фонтан ҡәләмем булһа һәм һиңә шул ҡәләм кәрәк булһа, үҙ ҡәләмеңде һатып алыу һинең яҡтан бушҡа булыр ине. Алоанға ҡәләм биреү күпкә һөҙөмтәлерәк; хәлегеҙҙе яҡшырта һәм мине насарайтмай. Ике яҡтан да хәлде яҡшыртыу юлы булғанда, шул мөмкинлектән файҙаланмау — әрәм-шәрәм итеү. Һин миңә велосипед бирәһең дә, мин һиңә волейбол бирәм. Әгәр ҙә мин велосипедта бик йыш йөрөмәйем икән һәм волейболды бик йыш уйнамайһың икән, тимәк, был әйберҙәрҙе икебеҙгә лә һатып алыу отошло түгел.
Етештереүҙең һөҙөмтәлелеге — продуктив ресурстар һәм белем кимәле булған осраҡта башҡа берәй продуктты етештереүҙән баш тартмайынса күберәк етештереп булмай торған ситуация.
Remove ads
Хеҙмәттең социаль бүленешен ойоштороу менән бәйле ниндәй эште кем башҡарырға тейеш тигән һорау тыуа. Һәр кем универсаль кеше була аламы — иртән игенсе, төштән һуң тегенсе, кисен шағир була аламы? Әллә кешеләр бергә эшләргә, тауарҙар һәм хеҙмәттәр менән алмашырға, төрлө эш урындарында махсуслашырға тейешме? Иҡтисадсылар был һорауға хеҙмәттәшлек һөҙөмтәлерәк тигән нигеҙ менән яуап бирә. Ул теләһә ниндәй һанда һәр береһе яңғыҙ эшләгәнгә ҡарағанда күберәк етештерергә мөмкинлек бирә. Хеҙмәттәшлекте өс нәмә ҡиммәтле итә: командала эшләү, эштәрҙе башҡарып өйрәнеү, сағыштырма өҫтөнлөк.
Бергәләп эшләү оҙон йәки мөмкин булмаған эштәрҙе яңғыҙ башҡарырға мөмкинлек бирә. Йөк машинаһынан күләмле йөктө (төргәктәрҙе) бушатыусы эшселәр миҫал булып тора. Төргәктәре шул тиклем ҙур, бер эшсе уны көс-хәл менән ергә һөйрәп сығара алмай, йә төргәкте сисмәйенсә бөтөнләй хәрәкәткә килтерә алмай. Үҙаллы эшләгән ике кешегә бушатыу өсөн бер нисә сәғәт ваҡыт сарыф итергә тура килер ине. Әммә бергәләп эшләһәләр, төргәктәрҙе күтәреп складҡа тейәй алалар.
Эш төрлө оҫталыҡ ҡулланып төрлө эштәр башҡарыуҙы талап итеүе ихтимал. Мебель фабрикаһында, мәҫәлән, ҡайһы бер эшселәр производство ҡорамалдары менән идара итә, икенселәре кабинетта, ҡалғандары материалдар һатып алыу менән шөғөлләнә. Бөтә эшселәр ҙә тигеҙ һәләттәрҙән башланһа ла, уларҙың һәр береһе яйлап уның йыш ҡабатлаған ниндәйҙер эште башҡарыу һәләтен яҡшырта. Шулай итеп, эштән тыш уҡытыу уртаса етештереүсәнлекле хеҙмәткәрҙәрҙе белгестәргә әйләндерә, һөҙөмтәлә юғары етештереүсәнлекле коллектив барлыҡҡа килтерелә.
Эшсе ниндәйҙер айырым оҫталыҡҡа эйә булғанда, хеҙмәт бүленеше сағыштырмаса өҫтөнлөктәргә — сағыштырмаса арзан мөмкинлектәр хаҡына эш башҡарыу йәки тауар етештереү һәләтенә ярашлы барасаҡ.
Remove ads
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads