немец философы, иҡтисадсыһы һәм социологы, марксизмға нигеҙ һалыусы From Wikipedia, the free encyclopedia
Карл Маркс (нем. Karl Heinrich Marx; 5 май 1818 йыл — 14 март 1883 йыл) — философ, социолог, иҡтисадсы, яҙыусы, сәйәси журналист, йәмәғәт эшмәкәре. Уның хеҙмәттәре нигеҙендә философияла диалектик һәм тарихи материализм, иҡтисадта — өҫтәмә хаҡ теорияһы, сәйәсәттә — синфи көрәш теорияһы[1] формалаша. Был йүнәлештәр коммунистик һәм социалистик хәрәкәттең иделогияһына әүерелә һәм «марксизм» атамаһы ала. «Коммунистар партияһы манифесы» (1848 йылда тәүге тапҡыр баҫылған), «Капитал» (1867 йылда тәүгегә баҫылған) әҫәрҙәре авторы. Ҡайһы бер хеҙмәттәре фекерҙәше Фридрих Энгельс менән берлектә яҙылған.
Карл Маркс | |
Karl Heinrich Marx | |
Тыуған көнө | |
---|---|
Тыуған урыны |
Трир, Пруссия |
Вафат көнө | |
Вафат урыны | |
Ғилми даирәһе | |
Альма-матер | |
Ғилми етәксеһе |
Бруно Бауэр |
Ниндәй өлкәлә танылған |
марксизмға нигеҙ һалыусы, өҫтәмә хаҡ теорияһы авторы |
Автограф | |
Викиөҙөмтәлә цитаталар | |
Карл Маркс Трир адвокаты Һенрих Маркстың өсөнсө балаһы. Милләте — йәһүд.
Әсәһе — Һенриетта Маркс, ҡыҙ фамилияһы Прессбург (йәки Пресборк , нем. Henrietta Pressburg, нидерл. Henrietta Presborck), Нимвеген (бөгөнгө Неймеген ҡалаһынан, Нидерланддар).
1817 йылда Карл Маркстың атаһы суд кәңәшсеһе вазифаһын юғалтмаҫ өсөн христианлыҡ (протестантизм) ҡабул итә. Ғаилә ағзалары, шул иҫәптән Карл да, 1825 һәм 1824 йылда[2] суҡына.
1830—1835 йылдарҙа Карл Фридрих-Вильһельм (Friedrich-Wilhelm-Gymnasium (FWG)) гимназияһында уҡый һәм уны 17 йәшендә тамамлай.
Гимназиянан һуң Маркс университетҡа инә, башта Боннда (ике семестр), шунанБерлинда уҡый. Юридик белем алыуҙан тыш тарих һәм философия менән мауыға башлай.
1836 йылда Женни фон Вестфаленға (нем. Jenny von Westphalen) (1814 йылда тыуған) тәҡдим яһай, аҙаҡтан өйләнешәләр.
1841 йылда Карл Маркс Берлин университетын экстерн менән тамамлай.
Ул саҡта Маркс Гегель ҡараштары менән мауыҡҡан идеалист була.
Профессор булыу ниәте менән Маркс Боннға күсә, әммә хөкүмәттең реакцион сәйәсәтен күреп, Маркс фән менән шөғөлләнмәҫкә ҡарар итә . Был ваҡытта Рейндың радикаль буржуаһы, һул гегельселәр йоғонтоһо аҫтында, Кёльндә «Rheinische Zeitung» оппозицион гәзит сығара.
1842—1843 йылдарҙа Карл Маркс ошо гәзиттә журналист һәм мөхәррир булып эшләй. Башта Маркс цензураны юҡҡа сығарыу тураһында әйтеп килә, шунан инде хөкүмәтте туранан-тура тәнҡитләй башлай. Уның күп мәҡәләләрен цензура үткәрмәй, йә бик ныҡ төҙәтеп бирәләр.
1843 йылдың башында Маркс прус монархияһын ҡолатырға саҡырып яҙа һәм уны демократия менән алыштырырға өндәй. Хөкүмәт сығырынан сыға һәм 1843 йылдың мартында, Маркс эштән китһә лә, гәзитте ябалар. Маркс гәзиттә эшләгәндә сәйәси иҡтисад, мәсьәләләрен яҡшы белергә кәрәклеге аңлай һәм журналист булып эшләһә лә, ошо фәнде ныҡлап өйрәнергә тотона
1843 йылда аристократка Женни фон Вестфален менән өйләнешәләр.
Прус хөкүмәте Марксты үҙ яғына ауҙарыр өсөн хөкүмәттә эш тәҡдим иткәндән һуң йәш ғаилә Парижға күсенә, унда Маркс Һенрих Һейне һәм Фридрих Энгельс менән дуҫлаша. Һуңғыһы менән ғүмере буйы дуҫ булып ҡала. Тап Энгельс Маркстың иғтибарын эшсе синыфтың хәленә йүнәлтә.
Парижда Маркс эшсе ойошмалар, радикаль даирәләр һәм шәхестәр менән бәйләнешкә инә.
1845 йылдың февралендә Маркс Париждан һөрөлә һәм Брюсселгә күсенә. Энгельс та унда урынлаша. Брюсселдә Маркс һәм Энгельс «Немец идеологияһы» тигән хеҙмәтен яҙа, бында Гегель идеяларына, гегельселәргә тәнҡит яңғырай. 1847 йылда Маркс менән Энгельс немец эмигранттарының йәшерен ойошмаһы — «Ғәҙелдәр берлеге» (аҙаҡ «Коммунистар берлеге» тип үҙгәртелә) — ағзаһы булып китә. Йәмғиәттең һорауы буйынса улар коммунистик ойошманың программаһын — данлыҡлы "Коммунистар фирҡәһе манифесы"н/0} яҙа, ул Лондонда баҫылып сыға (21 февраль 1848 йыл.)
Февраль революцияһынан һуң (1848 й.) Марксты Бельгиянан ҡыуалар. Парижға китә, ә март революцияһынан һуң Германияға, Кёльнға күсенә. Унда ҡыҫҡа ғына ваҡытта революцион «Neue Rheinische Zeitung» гәзитен аса. Тәүге һан 1848 йылдың 1 июнендә сыға. Мөхәрририәттә: Карл Маркс — баш мөхәррир, Һенрих Бюргерс, Эрнст Дронке, Фридрих Энгельс, Георг Веерт, Фердинанд Вольф, Вильгельм Вольф — мөхәррирҙәрр.
«Neue Rheinische Zeitung» Германиялағы һәм Европалағы революцион хәлдәргә тәрән баһа бирелә.
1849 йылдың 19 майында, Саксонияла, Рейн Пруссияһында, Көньяҡ-Көнбайыш Германияла баш күтәреүҙәр баҫтырылғандан һуң, гәзитте ябалар.
Карл Маркс 1849 йылдың 16 майында Германиянан ҡыуыла, ғаиләһе менән Парижға күсенә, әммә бердемонстрациянан һуң унан да һөрөлә. Ахыр сиктә Маркс Лондонға күсенә һәм вафатына тиклем шунда йәшәй һәм тарихи «Капитал» хеҙмәтен, һәм иҡтисади әҫәрҙәрен яҙа.
Бик ауыр йәшәйҙәр, уға матди яҡтан Энгельс ҡына ярҙам итә, әҙләп гонорар килә
1864 йылда ул «Халыҡ-ара эшселәр ассоциацияһы» (International Workingmen’s Association, һуңғараҡ Беренсе Интернационал)) — беренсе халыҡ-ара эшселәр ойошмаһы төҙөй[3]
Маркс менән анархистар лидеры Михаил Бакунин коммунистик хәрәкәт тураһында уртаҡ фекер тапмайҙар һәм Гаага конгресында (сентябрь,1872 йыл) анархистар ойошманан ҡыуыла.[4] 1872 Беренсе Интернационал Нью-Йоркҡа күсенә, әммә 4 йылдан Филадельфия конференцияһында тарала.
1867 йылдың майында «Капитал»"дың беренсе томы донъя күрә.
Карл Маркс Лондонда 1883 йылда 64 йәшендә вафат була. Һайгейт зыяратында ерләнгән.
Маркстың төп фекерҙәре:
ҡоралы.[14][15][16] Кеше хеҙмәте, бер яҡтан, бары тик кешенеке генә, ижади, ирекле, кешене һәм кешелекте формалаштырыусы һәм үҫтереүсе көс. Икенсе яҡтан, кешеләрҙең етештереү сараларына хосуси милекселек тыуҙырған ижтимағи йәшәү шарттары хеҙмәттең ситкә бирелешен (һатылышын) тыуҙыра. Был иһә кешенең һәм кешелектең имгәнеп-боҙолоуына алып килә. Тартып алынған, ситлаштерелгән (отчуждённый) хеҙмәт түбәндәге үҙенсәлектәр менән билдәләнә: кеше эшмәкәрлегенең ситләшеүе, хеҙмәт барышында кешенең ярлыланыуы һәм өмөтө өҙөлөүе;[17] хеҙмәт шарттарының хеҙмәттең үҙенән айырылыуы: был форманы хеҙмәттең материаль шарттары ғына түгел, уның интеллектуаль шарттары ла бер үк үҙенә ала; хеҙмәт барышында эшсенең үҙ әшмәкәрлегенән айырылыуы һәм унан ситләшеүе;[18] хеҙмәт һөҙөмтәләренең ситләшеүе һәм айырымланыуы, сөнки кеше етештергән әйберҙәр уның үҙенеке түгел;[19] эшләү хоҡуғы өсөн конкуренция һөҙөмтәһендә эшселәрҙең бере-береһенән ситләшеүе һәм барлыҡ кешеләрҙең тауарҙы һатыу өсөн конкуренция арҡаһында уҙ-ара йыраҡлашыуы;[20][21] йәмғиәттең иҡтисади үҫеш кимәленә лә, кеше тәбиғәтенә лә тап килмәгән ихтыяж формалаштырыу юлы менән аңды тормоштан айырыу[22]. Айырылыу, ситләшеү барлыҡ ҡиммәттәрҙең боҙолоуына һәм үҙгәреүенә алып килә. Әгәр кеше иҡтисади ҡиммәттәрҙе юғары маҡсат итеп ҡуя икән, ул рухи (мораль) ҡиммәттәрҙе һанға һуҡмай. Маркс уйынса, социализм бындай айырымлыҡтар бөтөрөлгән йәмғиәт һәм уның төп маҡсаты — кешенең ирекле үҫеше.
Карл Маркс хеҙмәттәре нигеҙендә философияла диалектик һәм тарихи материализм, иҡтисадта — өҫтәмө хаҡ теорияһы, сәйәсәттә — синфи көрәш теорияһы формалаша[1].
" XX быуатта Карл Марксҡа тиклем донъяға йоғонто яһаған башҡа бер кем дә юҡ " (Жак Аттали[23]).
1999 йылда BBC үткәргән фекер өйрәнеү мәғлүмәттәренә ҡарағанда, Маркс мең йылдың иң бөйөк фекер эйәһе тип танылған[24]. АҠШ Конгресы Китапханаһы каталогы буйынса, Марксҡа барыһынан да күберәк бағышлап китаптар яҙылған[25]. Ул тарихта иң ныҡ өйрәнелгән 100 кеше иҫәбендә.
Маркстарҙың 7 балаһы булған, дүртәүһе бала саҡта үлгән:
Шулай 1852 йылда хеҙмәтсе Һелен Демут тапҡан баланы ла уныҡы тип һанаусылар бар («Ленхен»).[26]
Карла Маркс тыуған ҡалаһы Трирҙа (Брюккергассе/Brückergasse, 664 — хәҙер Brückenstraße, 10), тыуған йортонда музей ойошторолған.
Рәсәйҙә 1917 йылдағы революциянан һуң күп үҙәк урамдар һәм географик объекттар уның исемен йөрөтә башлай. Мәскәүҙә «Охотный ряд» урамы Маркс проспекты тип яңы исем менән йөрөтөлә башлаған булған. Иҫке исем 1991 йылда кире ҡайтарыла. СССР-ҙың союздаш республикаларында ла был исем киң тарала. Памирҙа Солохсо Батша сусағына Карл Маркс сусағы исеме бирелә.
1919 йылда элекке немец колонияһы Екатериненштадт Марксштадтҡа әйләнә (1942 йылдан — Маркс ҡалаһы, Саратов өлкәһе).
Икенсе бөтә донъя һуғышынан һуң Маркс исеме социалистик илдәрҙә лә бирелә башлай — ГДР-ҙа Хемниц ҡалаһы 1953 йылдан 1990 йылға тиклем «Карл-Маркс-Штадт» булып йөрөй. Берлинда Карл-Маркс-Аллее һәм уның аҫтында шул исемле метро станцияһы бар.
1991 йылдан Маркс исеме бирелгән күп объекттарға элекке исемдәре ҡайтарыла әммә Рәсәйҙә һаман һаҡланған урындар ҙа күп, мәҫәлән, Башҡортостанда, шул иҫәптән, Өфөлә.
Тәүге һәйкәл Пензала асылған (1 май, 1918)[27]. Шуныһы ҡыҙык, совет осоронан һуң да һәйкәлдәр асылғылай. Мәҫәлән, 2003 йылда Карл Марксҡа һәйкәл Калугала ҡуйылған.
Карл Маркс Викиөҙөмтәлә | |
Карл Маркс Викикитапханала | |
Карл Маркс Викимилектә | |
Карл Маркс Викияңылыҡтарҙа |
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.