From Wikipedia, the free encyclopedia
Еңел атлетика — йүгереү, йөрөш, һикереү һәм ырғытыуҙы үҙ эсенә алған олимпия спорт төрө. Түбәндәге дисциплиналарҙы берләштерә: йүгереү төрҙәре, спорт йөрөшө, техник спорт төрҙәре (һикереү һәм йүгереү), күпбәйге, йүгереш (шоссе буйлап йүгереү) һәм кросс (тигеҙһеҙ урында йүгереү). Төп һәм киң таралған спорт төрҙәренең береһе.
Етәксе орган — Халыҡ-ара еңел атлетика федерациялары ассоциацияһы (IAAF), 1912 йылда ойошторола һәм 212 милли федерацияны берләштерә (2011 йыл. IAAF «еңел атлетика» терминын түбәндәгесә билдәләй: "стадион ярыштары, шоссела йүгереү, спорт йөрөшө, кросс һәм тауҙа йүгереү (тауҙа йүгереү)[1].
Еңел атлетика буйынса күнекмәләр боронғо замандарҙан уҡ физик әҙерлек һәм ярышыу маҡсатында үткәрелә. Әммә еңел атлетика тарихы Боронғо Грецияның Олимпия уйындарында (б.э.т. 776) йүгереү ярыштарынан башланған, тип һанала.
Хәҙерге заман еңел атлетикаһы үҙ юлын төрлө илдәрҙә йүгереү, һикереү һәм ырғытыу буйынса ярыштар үткәрергә тырышыуҙан башлай. 1789 йылда ҡолға менән һикереүҙә (1 м 83 см, Д. Бауш, Германия), 1792 йылда бер милгә (5,52,0, Ф. Пауэлл Бөйөк Британия) һәм 1830 йылда 440 ярдҡа (2.06.0, О. Вуд, Бөйөк Британия) йүгереүҙә, 1827 йылда бейеклеккә һикереүҙә (1 м 57,5 см, А. Уилсон, Бөйөк Британия), 1838 йылда сүкеш ырғытыуҙа (19 м 71 см, Округ, Ирландия), 1839 йылда атыуҙа (8 м 61 см, Т. Каррадис, Канада һәм башҡа һөҙөмтәләр теркәлгән. Хәҙерге заман еңел атлетика тарихы 1837 йылда Регби ҡалаһы (Бөйөк Британия) колледжы студенттары араһында яҡынса 2 километрға йүгереү буйынса ярыштарҙан башлана, шунан һуң бындай ярыштар Бөйөк Британияның башҡа уҡыу йорттарында ла үткәрелә башлай.
Һуңыраҡ ярыш программаһына ҡыҫҡа дистанцияға йүгереү, ҡаршылыҡтар аша йүгереү, ауырлыҡ ырғытыу, ә 1851 йылда оҙонлоҡҡа һәм бейеклеккә һикереү индерелә. 1864 йылда Оксфорд һәм Кембридж университеттары араһында тәүге ярыштар үткәрелә, һуңыраҡ улар йыл һайын үткәрелә башлай, был традицион ике яҡлы матчтарҙың башланыуына килтерә.
1865 йылда Лондон атлетик клубына нигеҙ һалына, ул еңел атлетиканы популярлаштыра, ярыштар үткәрә һәм һәүәҫкәр статусын үтәүҙе күҙәтә. Еңел атлетика спортының иң юғары органы булып һәүәҫкәр атлетика ассоциацияһы тора, ул Британия империяһының бөтә еңел атлетика ойошмаларын берләштерә. 1880 йылда ойошторола.
АҠШ-та еңел атлетика Бөйөк Британияға ҡарағанда күпкә һуңыраҡ үҫешә башлай (1868 йылда Нью-Йоркта еңел атлетика клубы, 1875 йылда студенттар спорт союзы ойошторола), ул тиҙ арала университеттарҙа киң таралыу ала. Был киләһе йылдарҙа (1952 йылға тиклем) Америка спортсыларының донъялағы алдынғы позицияһын тәьмин итә. 1880—1890 йылдарға донъяның күп илдәрендә айырым клубтарҙы, лигаларҙы берләштереп һәм еңел атлетика буйынса юғары органдарҙың хоҡуҡтарын алған һәүәҫкәр еңел атлетика берләшмәләре ойошторола.
Хәҙерге заман еңел атлетикаһының киң үҫеше Олимпия уйындарын (1896) тергеҙеү менән бәйле, унда боронғо грек Олимпиадаһына хөрмәт күрһәтеп, уға иң мөһим урын бирелә. Ә бөгөн Олимпия уйындары бөтә донъяла еңел атлетика үҫеше өсөн ҡеүәтле стимул булып тора.
Рәсәйҙә еңел атлетиканың таралыуы 1888 йылда, Санкт-Петербург эргәһендәге Тярлевола спорт түңәрәге ойошторолғандан һуң башлана. Шул уҡ йылда Рәсәйҙә тәүге йүгереү ярыштары үтә. Еңел атлетика буйынса Рәсәй беренселеге тәүге тапҡыр 1908 йылда үткәрелә, унда 50-гә яҡын спортсы ҡатнаша.
1911 йылда Бөтә Рәсәй еңел атлетика һөйөүселәр союзы ойошторола, ул Санкт-Петербург, Мәскәү, Киев, Рига һәм башҡа ҡалаларҙың 20-гә яҡын спорт лигаһын берләштерә.
1912 йылда Рәсәй спортсылары (47 кеше) тәүге тапҡыр Стокгольмдағы Олимпия уйындарында ҡатнаша. Спортсыларҙың насар әҙерлеге һәм насар ойошторолоу арҡаһында Рәсәй спортсыларының сығышы уңышһыҙ тамамлана — уларҙың береһе лә призлы урынды ала алмай.
1917 йылғы Октябрь революцияһынан һуң Всевобуч еңел атлетика үҫешендә мөһим роль уйнай. Уның инициативаһы буйынса ҡайһы бер ҡалаларҙа ҙур ярыштар үтә: Омскиҙа — I Себер олимпиадаһы, Екатеринбургта — I Урал олимпиадаһы, Ташкентта — Урта Азия олимпиадаһы, Минеральные Воды ҡалаһында — Төньяҡ Кавказ олимпиадаһы, уларҙың программаһында төп урын еңел атлетикаға бирелә. 1919 йылда Мәскәүҙә беренсе тапҡыр еңел атлетика буйынса РСФСР чемпионаты үтә. Совет спортсыларының беренсе халыҡ-ара ярыштары 1920 йылда була. Улар Финляндия эшселәр спорт союзы спортсылары менән осраша.
Ярыштар үткәреүҙе һәм спорт төрө булараҡ еңел атлетика үҫешен көйләүсе юғары етәксе орган булып Халыҡ-ара еңел атлетика федерациялары ассоциацияһы (IAAF) тора. IAAF ярыштарҙың халыҡ-ара ҡағиҙәләрен билдәләй һәм алдынғы спортсыларҙың донъя рейтингын билдәләп бара. IAAF эгидаһы аҫтында үткәрелгән төп старттар — Олимпия уйындары программаһында еңел атлетика ярыштары, шулай уҡ асыҡ стадиондарҙа һәм йорт эсендә донъя чемпионаттары.
Эре төбәк ойошмалары:
Коммерция һәм коммерцияға ҡарамаған ярыштарҙың айырмаһы, нигеҙҙә, спортсыларҙы һайлап алыуға ҡарашта һәм ҡағиҙәләрҙе төрлөсә аңлатыуҙа тора. Коммерция старттарында:
Быларҙың барыһы ла, ғәҙәттә, спорт ярыштарының тамашалығын һәм динамизмын арттырыу маҡсатында эшләнә.
Ярыштар, тән яҙыу һәм күнекмәләр асыҡ һауала һәм ябыҡ биналарҙа үткәрелә ала. Был спорт дисциплинаһы айырыуса популяр булған төбәктәрҙә — Европала һәм АҠШ-та — еңел атлетиканың ике миҙгеле бар. Ярыштар:
Спорт йөрөшө һәм шоссела йүгереү буйынса ярыштарҙың (кросс буйынса) үҙ календары бар. Иң абруйлы марафонсылар ярышы яҙ һәм көҙ үткәрелә.
.jpg)
Күп осраҡта еңел атлетика стадионы футбол (АҠШ-та америка футболы йәки лакросс) стадионы һәм яланы (мәҫәлән, реконструкция алдынан «Лужники» стадионы) менән берләштерелә. Стандартҡа 400 метрлыҡ овал трасса инә, ул, ҡағиҙә булараҡ, 8 йәки 9 айырым юлдан, шулай уҡ һикереү һәм ырғытыу буйынса ярыштар секторҙарынан тора. Ҡаршылыҡтар менән 3000 метрға йүгереү өсөн трассаға айырым билдәләр ҡуйыла һәм һыу ҡаршылығы махсус виражға сығарыла.
Стадиондарҙа дистанцияны метр менән (10 000 метрға йүгереү), ә шоссела йәки асыҡ майҙандарҙа километрҙарҙа (10 километрҙы үтеү) үлсәү ҡабул ителә. Стадиондарҙа үткән эстафеталар өсөн бөтә йүгереү дисциплиналары һәм коридорҙары башланыуын билдәләгән махсус билдәләр бар.
Ҡайһы берҙә ярыштар (ҡағиҙә булараҡ, сүкеш һәм һөңгө ырғытыу) айырым программаға бүленә йәки бөтөнләй стадиондан сығарыла, сөнки секторҙан осраҡлы рәүештә осоп сыҡҡан снаряд ярыштың башҡа ҡатнашыусыларына ла, тамашасыларға ла зыян килтерергә мөмкин.
Стандартҡа дүрт-алты айырым юлдан торған 200 метрлыҡ овал трасса, 60 метрлыҡ трасса һәм һикереү күренештәре өсөн секторҙар инә. Йорт эсендә ҡышҡы миҙгел программаһына индерелгән ырғытыуҙың берҙән-бер төрө — йәҙрә этәреү һәм, ҡағиҙә булараҡ, уның айырым секторы юҡ һәм башҡа тармаҡтар урынында айырым ойошторола. IAAF-тың рәсми ярыштары 200 метрлыҡ трассала ғына үткәрелә, әммә стандарт булмаған трассалы стадиондар бар (140 метр, 300 метр һәм башҡалар).
Ареналарҙағы боролоштарҙа билдәле бер ауышлыҡ мөйөшө һалына (ғәҙәттә 18°-ҡа тиклем), был йүгереүселәргә боролоштарҙа ҙур булмаған кәкрелек радиусы менән дистанцияны үтеүҙе еңеләйтә[2].
2006 йылдан донъя һәм Европа чемпионаттары программаһынан 200 метр араны алып ташлайҙар, сөнки ҡатнашыусылар тиң булмаған шарттарға ҡуйыла, йәғни тышҡы юлда йүгереүселәр иң уңайлы шарттарҙа була. Әммә әлегә тиклем ҡайһы бер ярыштарҙа 200 метрлыҡ дистанцияла уҙыштар үткәрелә[3].
Еңел атлетика буйынса ярыштарҙа финал уҙышында йәки ҡағиҙәләр сиктәрендә техник дисциплиналарҙың һуңғы ынтылыштарында иң яҡшы һөҙөмтә күрһәткән спортсы йәки команда еңеүсе була.
Еңел атлетиканың йүгереү буйынса беренселеге (стадион трассаһында) бер нисә этапта үткәрелә: квалификация, 1/4 финал, 1/2 финал. Һайлап алыу һөҙөмтәһендә финалда сығыш яһаясаҡ спортсылар (командалар) билдәләнә. Ҡатнашыусылар һаны конкурс ҡағиҙәләре буйынса билдәләнә. Мәҫәлән, Олимпия уйындарында программаның һәр сығарылышында илдә кәм тигәндә бер ҡатнашыусы һәм иң күбе өс ҡатнашыусы (алдан стандарт буйынса) сығыш яһай ала. Эстафета уҙышында илдән бер команда ҡатнаша. Кроста, шоссела йүгереү, спорт йөрөшө һәм күп алышта финалдар ғына үтә.
| Программала дисциплина | Олимпия уйындары | Йәйге донъя чемпионаттары | ||||
| Ирҙәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ирҙәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | Ирҙәр | Ҡатын-ҡыҙҙар | |
| Йүгереү | ||||||
| 100 м | 1896 | 1928 | 1983 | 1983 | ||
| 200 м | 1900 | 1948 | 1983 | 1983 | 1985 | 1985 |
| 400 м | 1896 | 1964 | 1983 | 1983 | 1985 | 1985 |
| 800 м | 1896 | 1928 | 1983 | 1983 | 1985 | 1985 |
| 1500 м | 1896 | 1972 | 1983 | 1983 | 1985 | 1985 |
| 5 000 м | 1912 | 1988 | 1983 | 1995 | ||
| 10 000 м | 1912 | 1984 | 1983 | 1987 | ||
| Марафон | 1896 | 1984 | 1983 | 1983 | ||
| 110 | 1896 | 1983 | ||||
| 100 | 1932 | 1983 | ||||
| 400 | 1900 | 1984 | 1983 | 1983 | ||
| 3000 | 1920 | 2008 | 1983 | 2007 | ||
| Эстафета 4×100 | 1912 | 1928 | 1983 | 1983 | ||
| Эстафета 4×;400 | 1912 | 1972 | 1983 | 1983 | 1991 | 1991 |
| Техник | ||||||
| Оҙонлоҡҡа һикереү | 1896 | 1948 | 1983 | 1983 | 1985 | 1985 |
| Өсәрле һикереү | 1896 | 1996 | 1983 | 1993 | 1985 | 1991 |
| Бейеклеккә һикереү | 1896 | 1928 | 1983 | 1983 | 1985 | 1985 |
| Ҡолға менән һикереү | 1896 | 1996 | 1983 | 1999 | 1985 | 1997 |
| Һөңгө ырғытыу | 1908 | 1932 | 1983 | 1983 | ||
| Диск ырғытыу | 1896 | 1928 | 1983 | 1983 | ||
| Сүкеш ырғытыу | 1900 | 2000 | 1983 | 1999 | ||
| Йәҙрә ташлау | 1896 | 1932 | 1983 | 1983 | 1985 | 1985 |
| Йөрөш | ||||||
| 20 км | 1956 | 2000 | 1983 | 2000 | ||
| 50 км | 1932 | 1980 | ||||
| Күпбәйге | ||||||
|
ун төрлө ярыш |
1912 | 1983 | ||||
|
ете төрлө ярыш |
1984 | 1983 | ||||
| олимпия булмаған | ||||||
| 60 м | 1985 | 1985 | ||||
| 60 м ҡаршылыҡтар менән | 1985 | 1985 | ||||
| 3 000 м | 1984 | 1980 | 1985 | 1985 | ||
| ете төрлө бәйге | 1993 | |||||
|
биш төрлө ярыш |
1908 | 1964 | 1993 | |||
Еңел атлетика бик консерватив спорт төрөнә ҡарай. Шулай итеп, Олимпия уйындары программаһында ирҙәр дисциплиналары программаһы (24 төр) 1956 йылдан бирле үҙгәрмәй[4]. Ҡатын-ҡыҙҙар программаһына[5] 23 төр инә. Берҙән-бер айырмаһы — 50 саҡрымға спорт йөрөшө, ул ҡатын-ҡыҙҙар исемлегендә юҡ. Шулай итеп, еңел атлетика бөтә олимпия спорт төрҙәре араһында иң күп миҙал талап итә.
Ябыҡ бинала чемпионат программаһы 26 төрҙән тора (13 ирҙәр һәм 13 ҡатын-ҡыҙҙар төрө).
Рәсми (коммерцияға ҡарамаған) ярыштарҙа ирҙәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар берлектәге старттарҙа ҡатнашмай.
IAAF ярыштарында донъя рекордтары ла, донъялағы иң юғары ҡаҙаныштар ҙа теркәлә.
Еңел атлетика — иң популяр спорт төрҙәренең береһе, сөнки күнекмәләр өсөн ҡиммәтле шарттар талап ителмәй. Был уның киң таралыуы менән бәйле, шул иҫәптән Азия, Африка һәм Латин Америкаһы илдәрендә лә. 1983 йылдан 2007 йылға тиклем донъя чемпионаты тарихында миҙалдарҙы 83 илдән килгән спортсылар яулай.
Һуңғы 20 йылда еңел атлетика буйынса донъя чемпионаты кимәлендә команда иҫәбендә АҠШ, Рәсәй, Германия, Кения кеүек илдәр өҫтөнлөк итә[6]. Еңел атлетика үҫешенең дөйөм кимәле буйынса АҠШ һәүәҫкәр, студент һәм профессиональ спорттың үҫешкән системалары менән айырылып тора[7].
2016 йылдың 18 июнендә Халыҡ-ара олимпия комитеты (МОК) IAAF-тың Рәсәй спортсыларын дисквалификациялау тураһындағы ҡарарын хупланы һәм көсөндә ҡалдырҙы, IAAF президенты енәйәт эҙәрлекләүе аҫтында тора — «уны ришүәт алыуҙа һәм спортсыларҙың өлгөләрен йәшереүҙә ғәйепләгәндәр», — тине Рәсәйҙең элекке спорт министры Виталий Мутко.
Еңел атлетикала һөҙөмтәләрҙе яһалма рәүештә яҡшыртыу маҡсатында химик матдәләр һәм физиологик стимул ысулдарын ҡулланыу профессиональ спорт төрө барлыҡҡа килгәндән була. Стимулятор препараттар ҡулланыуҙың тәүге осраҡтары антик дәүергә барып тоташа[8]. Әммә XXI быуатта ауыр атлетика, велосипед спорты, йөҙөү менән бер рәттән, еңел атлетика допинг ҡулланыу проблемаһында иң һиҙгер спорт төрө булып ҡала.
1980-се йылдарға тиклем допинг ҡулланыу осраҡтары һирәк була, тулы раҫлау тапмай һәм йәмәғәтселек иғтибарын әллә ни йәлеп итмәй. 1980-се йылдарҙан IAAF спортсыларҙың допинг һәм санкциялар ҡулланыуға ҡарашын тамырынан үҙгәртеү ҡарары ҡабул итә. Допингҡа ҡаршы тикшереүҙәр оҙаҡ ваҡыт булған, әммә уларҙы үткәреү тәртибе спортсылар алдан әҙерләнә алырлыҡ булған. 1984 йылда Татьяна Казанкина Париждағы ярыштар ваҡытында көтмәгәндә допинг-тесҡа саҡырыла, баш тарта һәм дисквалификациялана[9].
1988 йылда Сеул олимпиадаһы финалында 100 метрға йүгереүҙә еңгән Канада спринтеры Бен Джонсон эше арҡаһында ысын мәғәнәһендә юғары кимәлдәге ғауға ҡуба. Икенсе көндө Джонсон тәнендә станозол препараты табылыу сәбәпле дисквалификациялана. Һуңынан ғауға ҡуба: Катрин Краббе (Германия, 1991 йылда донъя чемпионы, спринт, кленбутерол[10])табыла), Рэнди Барнс (АҠШ, 1996 йылда олимпия чемпионы, йәҙрә этеү), Людмила Энквист-Нарожиленко (СССР/Рәсәй, олимпия чемпионы, 100 м ҡаршылыҡтар аша йүгереү) һәм башҡалар. 1984 йылдан башлап допингҡа бәйле ығы-зығыһыҙ үткән Олимпиадалар булмай.
Германия берләшкәс, илдә тотолған һәм ғәйебен үҙ ирке менән таныған спортсылар һәм тренерҙарҙың айырыуса күп һаны еңел атлетика лидеры ГДР-ға тура килә. Допинг ҡулланыусылар исемлегенә үҙ теләге менән Хайке Дрекслер[11], Рут Фукс, Илона Слупянек ҡушыла. Хайди (Андреас) Кригер (1986 йылда атыуҙа Европа чемпионы) спорттың таҙалығы өсөн көрәш символдарының береһе була. 1997 йылда уға енси коррекция операцияһы яһала, сөнки тыйылған препараттар ҡулланыу енси билдәләре үҙгәреүенә килтерә.
Еңел атлетика буйынса донъя рекордтарының байтаҡ өлөшө, спортсылар эләкмәһә лә һәм үҙҙәрен танымаһа ла, белгестәрҙә законлы шик тыуҙыра. Был бигерәк тә ҡатын-ҡыҙҙар еңел атлетикаһына ҡағыла. Уларға Марита Кохтың 400 метрлыҡ донъя рекорды[12] (ГДР), Флоренс Гриффит-Джойнерҙың 100 м һәм 200 м рекордтары, 3000 м һәм 10 000 м рекордтар инә. Еңел атлетикала ауыр атлетикаа[13], тәжрибәһе ҡулланылмай, унда ауырлыҡ категорияларының яңы селтәре индерелә һәм шуның менән алдағы бөтә донъя рекордтарын юҡҡа сығара. Ҡайһы бер эксперттар еңел атлетика буйынса донъя рекордтары таблицаһын яңынан яҙырға тәҡдим итә[14].
Быларҙың барыһы ла еңел атлетика тураһында йәмәғәтселек фекеренә зыян килтерә. Ябай көйәрмәндәр күҙлегенән ҡарағанда, спорт азартлы уйындың бер төрөнә әйләнә бара. Бигерәк тә, Марион Джонс кеүек спортсылар менән булған осраҡтарҙан күңелдәре һүрелә[15].
Спорт таҙалығы өсөн көрәш спортсыларҙы ойоштороуҙың төп бурысы булып тора, тип IAAF даими һыҙыҡ өҫтөнә ала. IAAF-тың элекке президенты Ламин Диак америка тренеры Тревор Грэм эше буйынса аңлатма бирә:
Уҡыусыларының допинг-препараттар ҡулланыуын дәртләндереүсе тренер фундаменталь принциптарға ҡаршы сығыш яһай. Уның бурысы — ғәҙел уйын шарттарын һәм сәләмәт әҙерлек процесын гарантиялау. Ғүмер буйы тренерлыҡ эшен тыйыу спорттың абруйын һәм уҡыусыларының һаулығын хәүеф аҫтында тотоусылар өсөн яҡшы һабаҡ булып тора[16].
Олимпия уйындары тарихында иң күп алтын миҙал яулаған спортсыларҙың бер өлөшө — Усэйн Болт (Ямайка) һәм Пааво Нурми (Финляндия) — 9-ар алтын миҙал. Донъя спорты тарихында иҫ киткес ҙур һөҙөмтәләрҙе түбәндәге спортсылар күрһәтә:
|
|
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
