From Wikipedia, the free encyclopedia
Һалйот (салйоғот) һөйләше — башҡорт теленең көнсығыш диалекты һөйләштәренең береһе.
Һалйот һөйләше | |
Илдәр | |
---|---|
Регионы |
|
Классификация | |
Категория |
Евразия телдәре |
Алтай телдәре (бәхәсле)
| |
Әлифба | |
Һалйот (салйоғот) һөйләше Силәбе өлкәһенең Ҡоншаҡ (башлыса Һәнәр, Ҡараболаҡ, Тинис йылғалары һәм Маян күле буйҙарында) һәм Кәҫле райондары, Ҡурған өлкәһенең Шадринск һәм Шатров райондары (Иҫәт йылғаһының һул яҡ яр буйында) биләмәләрендә таралған. Был төбәктә башҡорттарҙың башлыса һалйот, терһәк, бәкәтин (мәкәтин), өлөшләтә һеңрән ырыуы вәкилдәре ошо һөйләштә аралаша[1][2].
1920—1930 йылдарҙа башҡорт һөйләү телен планлы өйрәнеү эштәре башлана. 1920 йылдар башында Башҡортостанды өйрәнеү йәмғиәте тарафынан Башҡортостан АССР-ының Арғаяш кантонына ғилми командировка ойошторола, унда телсе 3. Ш. Шакировтың да ҡатнашыуы билдәле.
1930-сы—1950-се йылдарында башҡорт телендә өс территориаль диалект — фонетик билдә буйынса төркөмләнгән (классификацияланған) ([һ]—[ҫ], [ҫ], [һ], [ҙ], [с], [п]—[т]) көнсығыш (төньяҡ-көнсығыш, ҡыуаҡан, төньяҡ-көнбайыш (көнбайыш) һәм көньяҡ (туғай, юрматы), шулай уҡ ете һөйләш (һөйләш — наречие) раҫланған[3]. Өс диалектты бүлеп алыуҙы башҡорт тел ғилеменә нигеҙ һалған Н. К. Дмитриев хуплаған[4].
1954 йылда Т. Ғ. Байышев етәкселегендә Башҡорт АССР-ының төньяҡ-көнбайыш райондарына тағы бер экспедиция ойошторолған. Йомғаҡлау отчётында тикшеренеүселәр көнбайыш диалекты башҡорт теленең үҙенсәлеген һаҡлаған тигән һығымтаға килгән, ә «һүҙлек фонды һәм морфологияһы күрһәткестәренә ҡарап, унда берҙәм һәм дөйөм башҡорт теле өҫтөнлөк иткәне һәм үҙенә буйһондороп тороуы күҙгә ташлана». Ғалимдар өйрәнелгән төбәк мәктәптәрендә уҡытыуҙы башҡорт теленә күсерергә тәҡдим итһә лә[5], властар быны яуапһыҙ ҡалдырған. Һуңғараҡ экспедиция материалдары Т. Ғ. Байышевтың «Башҡорт диалекттарының әҙәби телгә мөнәсәбәте» монографияһында сағылған: автор башҡорт телен фонетик билдәләр буйынса 7 һөйләшкә (наречиеға) бүлгән[6][7].
1976 йылда Мәскәүҙә Н. Х. Мәҡсүтованың «Башҡорт теленең көнсығыш диалекты» (рус. «Восточный диалект башкирского языка») монографияһы баҫылып сыға.
Һөйләшкә хас фонетик үҙенсәлектәр[8][9]:
Һөйләштә йүнәлеш килештә, -ҡа/-кә аффиксы менән бергә, -ҡы/-ке аффикстары ла характерлы: диал. кис[ке] табай — әҙ. кис[кә] табан (к вечеру), диал. тыш[ҡы] сыҡты — әҙ. тыш[ҡа] сыҡты (вышел на улицу), диал. беһ[ке] килде — әҙ. беҙ[гә] килде (пришёл к нам)[10].
Һөйләштә -ҡай/-кәй иркәләү-кесерәйтеү ялғауы һүҙ яһауҙа әүҙем ҡатнаша: диал. сипе[кәй] — әҙ. себеш (цыплёнок), диал. кенде[кәй] — әҙ. кендек инәһе (повитуха), диал. ҡоло[ҡай] — әҙ. ҡолон (жеребёнок)[10].
Һөйләштә башлыса яңғыҙлыҡ исемдәргә ҡушыла торған -а/-ә күплек аффиксы ҡулланыла: диал. Фәрит[ә] — әҙ. Фәрит[тәр]. Шулай уҡ -а + -лар/ -ә + -ләр күплек ялғауы ҡулланыла: диал. Ниғмәт[әләр] — әҙ. Ниғмәт[тәр]; диал. Сәғит[әләр] — әҙ. Сәғит[тәр]; диал. Заһит[алар] — әҙ. Заһит[тар]; диал. Сәғит[әләр] — әҙ. Сәғит[тәр][10].
Һөйләштә -йығың/-йегең (-айығың/-әйегең) тибында күмәк эшкә өндәү формаһы ҡулланыла: диал. ала[йығың] — әҙ. ала[йыҡ]; диал. бирә[йегең] — әҙ. бирә[йек]; диал. килә[йегең] — әҙ. килә[йек][10].
Көнсығыш диалекттың Арғаяш һөйләшендә кеүек, «сары/сәре» бәйләүесе урын һәм ваҡыт буйынса сикте белдерә: диал. күлгә сәре — әҙ. күлгә тиклем (до озера), диал. ауылға сары — әҙ. ауылға тиклем (до села)[11].
Һөйләштең диалекталь лексикаһы көнсығыш диалекттың башҡа һөйләштәре лексикаһы менән, бигерәк тә арғаяш һөйләше менән уртаҡ, шулай ҙа үҙенә генә хас булған һыҙаттары ла бар[11].
Һөйләш лексикаһынан миҫалдар:
Диалектизм | Мәғәнәһе | Диалектизм | Мәғәнәһе |
---|---|---|---|
күң | һаҙ (болото) | күндәк | батҡаҡ (трясина) |
ҡыйпыҡ | йомшаҡ ҡар (мягкий снег) | йереккән йер | күп йыллыҡ сиҙәм (долголетняя целина) |
ләшә | һаҙлы урын (болотистая местность) | керпек, туржаҡ | (пороша) |
дәрәндек | (водоворот) | дова | (омут) |
томгөл | сауҡаулыҡ (чаща) | манташа | (наледь) |
һыуһеңеш | (слякоть) | бүләтәй | (овсюг) |
асабалан | балан (рябина) | урыһ ҡымыһтыгы | (свербига) |
урыһ сасы | (ковыль) | аҡсейә | (коршун) |
һарытургай | һабан турғайы (жаворонок) | асалығорт, асалытараҡан | (уховёртка) |
беһәлек | (овод коровий) | йорсо | (деверь) |
ҡандаш | һеңле, ҡарындаш, апай (родная сестра) | ҡәртнәй | әсәһенән өлкән ҡатын-ҡыҙ (табуретка) |
бора | (закваска для кислушки) | онаш | йоҡа ҡырҡылған һалма (тонко нарезанная лапша) |
күкһыу | (сыворотка) | һалат | буҙа әҙерләү өсөн бойҙай (пшеница для приготовления бузы) |
бәйҙәмес | (повязка под платок) | инһәлек | киң тегелгән билбау (широкий вышитый пояс) |
дөл | (бархат) | көмөшйеп ҡалпаҡ | позументтан ҡатын-ҡыҙҙар баш кейеме (женский головной убор из позумента) |
мәрүәт | (мелкая перламутровая пуговица) | тамаҡтун | төлкө тиреһенең муйын өлөшөнән яһалған тун |
төйөһбүрк | (шапка с оторочкой») | һәптеркә | (широкая однорядная оборка снизу) |
йеңгә йауҙыгы | еңгәй яулығы (платок подаренный невестой) | күрнис | (подарки невесте от матери (платье, передник, нагрудник, куски материи)) |
алас | арба (телега) | һуһыҡ | (тарантас) |
Һөйләштең лексикаһында 60 яҡын тамырҙаш урыҫ һәм монгол сығышлы һүҙҙәр бар. Диалект-ара тап килеүҙәр һөйләште көньяҡ диалекттың эйек-һаҡмар һәм урта һөйләштәре, төньяҡ-көнбайыш диалекттың танып, ҡариҙел һәм түбәнге ағиҙел-ыҡ һөйләштәре менән бәйләй[12].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.