From Wikipedia, the free encyclopedia
Транспорт (лат. Trans «+ portare» аша) — түбәндәге мәғәнәне аңлатырға мөмкин:
| Транспорт | |
 | |
| Ҡайҙа өйрәнелә | наука о транспорте[d] |
|---|---|
.png) | |
| Тема географияһы | география транспорта[d] |
| Берекмәләре | исемлекте ҡарағыҙ[d] |
 Транспорт Викимилектә | |
_(14596082918).jpg)
Бер нисә төрҙө — амфибияларҙы, осоусы кәмәләрҙе, экранопландарҙы, һауа мендәрендәге судноларҙы һ.б. берләштереүе мөмкин.
Әлеге ваҡытта йөк ташыуҙа диңгеҙ транспорты өҫтөнлөк итә, был ташылған йөктәрҙең 2/3 өлөшөн тәшкил итә. Диңгеҙ транспорты донъяла океандар менән айырылған тауарҙар етештереүҙең төп йүнәлештәрен — Европа, Америка, Япония, Ҡытайҙы бәйләй. XX быуат уртаһынан донъя йөк әйләнешендә тимер юл (континенталь булмаған) транспорт өлөшө 2 тапҡырға тиерлек кәмей (15 процентҡа тиклем), шул уҡ ваҡытта торба үткәргес транспортының өлөшө арта бара. Континенталь булмаған транспортта автомобиль транспорты өҫтөнлөк итә[5].
Донъя йөк транспорты үҫешенең мөһим йүнәлеше булып контейнерҙар ташыу системаһын булдырыу тора, ул дөйөм йөктәрҙең яҡынса 40 процентын ташыуҙы тәьмин итә һәм бер нисә ил территорияһы аша йөк ташыу өсөн бер нисә транспорт төрөн берләштергән транспорт коридорҙарын булдыра. Европала, әлбиттә, туғыҙ ошондай коридор булдырылған; шуларҙың икеһе Рәсәй аша үтә: Берлин — Варшава — Минск — Мәскәү — Түбәнге Новгород — Екатеринбург һәм Хельсинки — Санкт-Петербург — Мәскәү — Киев — Одесса. Донъялағы иң ҙур контейнер диңгеҙ порттары — Сингапур, Гонконг һәм Шанхай[6]
Һауа йөктәрен ташыуҙың роле арта бара. Тиҙ боҙолоусан продукция авиация менән ташыла, мәҫәлән, Көньяҡ Африка Республикаһынан Лондонға еләктәр, япон ресторандары өсөн Парижға яңы балыҡ, ҡырҡылған сәскәләр, шулай уҡ электроника, деталдәр һәм машина компоненттары[7].
Донъя пассажирҙар әйләнешенең төп өлөшө (яҡынса 80 %) автомобиль транспортына тура килә, тимер юл һәм авиатранспорт өлөшө яҡынса 10 % тәшкил итә[8].
Һыу транспорты һыу юлдары буйлап ташыуҙы тормошҡа ашыра, шул иҫәптән эске һыуһаҡлағыстарҙа йылға транспорты, океандарҙа һәм диңгеҙҙәрҙә — диңгеҙ транспорты. Һыу юлдарын төҙөү һәм тотоу хаҡын иҫәпкә алмаһаң, һыу транспорты, автомобиль һәм тимер юлға ҡарағанда әкренерәк булһа ла, арзаныраҡҡа төшә. Һыу транспорты әле лә мөһим роль уйнай, сеймалды, мәҫәлән, күмер, нефть, мәғдән йәки игенде күпләп ташыуҙа файҙалы. Эске һыу юлдарында башлыса түбәндәге йөктәрҙе: төҙөлөш материалдарын, күмер, мәғдән ташыйҙар, уларҙы ташыу ҙур тиҙлек талап итмәй (бында күпкә тиҙерәк тимер юл транспорты менән конкуренция ҙур йоғонто яһай)[9]. Һыу транспортының диңгеҙҙәр һәм океандар аша йөк ташыу өсөн конкуренттары юҡ (авиатранспорт бик ҡиммәт, ә йөк ташыуҙа уларҙың дөйөм өлөшө түбән).
Пассажирҙар ташыуҙа һыу транспортының роле һиҙелерлек кәмей, был уның тиҙлегенең түбән булыуына бәйле. Тиҙ йөрөшлө һыу аҫты ҡанатлы суднолар (ҡайһы берҙә ҡала-ара экспресс-автобустар функцияһын үҙ өҫтөнә ала) һәм һауа мендәрендәге суднолар үҙенә башҡа булып тора. Паромдар һәм круиз лайнерҙары ла ҙур роль уйнай.
Транспорт саралары: Суднолар
Хәрәкәт юлдары: диңгеҙҙәр һәм океандар, йылғалар, күлдәр һәм каналдар
Сигнализация һәм идара итеү: маяҡ, буяуҙар
Транспорт үҙәктәре: диңгеҙ һәм йылға порттары
Йөк йөрөтә торған хайуандар тауҙарҙа, сүллектәрҙә, урманлы-һаҙлыҡлы һәм тайга райондарында тауар ташыу сараһы булып тора. Атлы транспорт, юл булмағанда, ерҙең үҙенсәлеге йәки һауа торошо арҡаһында, автотранспорт йәки вертолёттар ҡулланыу мөмкин булмаған урындарҙа, ҡулланыла. Хайуандың арҡаһына йөктәрҙе нығытыу һәм тотоу өсөн артмаҡтар йәки артмаҡлы эйәрҙәр ҡулланыла[10].
Егеүле транспорт — тимер юлһыҙ ерҙәрҙә ҡулланылған транспорттың бер төрө, унда тартыу көсө (ат, үгеҙ, филдәр, ишәктәр, дөйәләр, боландар, ламалар, эттәр һ.б.) ҡулланыла[11].
Хайуандарҙы кешеләр һәм тауар ташыу өсөн ҡулланыу боронғо замандан билдәле. Кешеләр ҡайһы бер хайуандарҙа һыбай йөрөргә, айырым йә мисәп арбаларҙа (арба, вагон), саналарҙа йөрөргә йәки уларҙа йөк ташырға йәки тейәргә мөмкин.
Күп быуаттар дауамында егеүле транспорт ҡоро ер транспортының төп төрө була. Тимер юлдар селтәре үҫеү менән (XIX быуаттың 2-се сирегенән), ул Алыҫ Төньяҡтағы тау райондарынан һәм сүллектән тыш, алыҫ араға пассажирҙар ташыу өсөн үҙ әһәмиәтен юғалта[11].
ХХ быуатта һыбайлы транспорт менән файҙаланыу тимер юлдары булмаған райондар менән генә сикләнә; атлы транспорттың ауыл хужалығы производствоһы һәм ҡала эсендәге һәм урындағы транспорт өсөн әһәмиәте мөһим булып ҡала: тимер юл станцияларына һәм порттарға ташыу һәм уларҙан оҙатыу өсөн кәрәкле. Әммә автотранспорт һәм трактор паркы үҫеше менән, был райондарҙа атлы транспорттың әһәмиәте ҡырҡа кәмей[12].
Автомобиль — «үҙ двигателе ярҙамында хәрәкәт итеүсе рельсһыҙ транспорт сараһы»[13]. Тимер юлдан һәм һыу транспортынан йәшерәк, тәүге автомобилдәр XIX быуат аҙағында барлыҡҡа килә[13]. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, хәҙер йөк машиналары йөктәрҙең бөтә төрҙәрен тиерлек ташый, бигерәк тә юл поездары (йөк машина-трактор һәм трейлер йәки ярым трейлер), башҡа транспорт төрҙәре менән уңышлы ярыша. Автотранспорт һығылмалылыҡ һәм күп яҡлылыҡ буйынса башҡа транспорт төрҙәренән өҫтөнөрәк, ул тауар ташыуҙың ышаныслылығын һәм ваҡытында тапшырылыуҙы яҡшыраҡ тәьмин итә. Автомобиль юлы менән йөрөү уңайлылығы теләһә ниндәй маршруттар буйынса йөктәрҙе ҡабул итеү һәм ишектән-ишеккә алып барыу еткереү мөмкинлеге менән бәйле, һәр предприятиеға йәки торлаҡ йортҡа тиклем теләһә ҡайһы ваҡытта автомобилдә барып етергә мөмкин, шуға күрә, тиҙлеге самолёттан кәмерәк булһа ла, бер нисә йөҙ километрға тиклем арауыҡта автомобиль уңайлы.
Сорттарға айырыу станцияларында тотҡарлыҡтар булмағанлыҡтан, тиҙлеге һәм йөктө бушатып ҡабаттан тейәү кәрәкмәгәнлектән, автотранспорт саралары тимер юлы менән уңышлы ярыша[14].
Ҡулланыуҙың төп өлкәләре. Автотранспорт, нигеҙҙә, кешеләрҙе һәм тауарҙарҙы ҡыҫҡа араларға ташыуҙа һөҙөмтәле, шул иҫәптән:
Алыҫ араларға ташығанда, автотранспорт түбәндәге тауарҙарҙы ташыуҙа һөҙөмтәле:
Ғәмәлдәге автомобилдәрҙең ҙур өлөшөн шәхси файҙаланыуҙағы еңел автомобилдәр тәшкил итә. Ҡағиҙә булараҡ, улар ике йөҙ километрға тиклем араны үтеү өсөн ҡулланыла.
Йәмәғәт автомобиль транспортында автобустар (8-ҙән ашыу пассажир һыйҙырышлы күп урынлы пассажир автомобилдәре)[16] файҙаланыла. Ҡалаларҙа һәм ҡала янында файҙаланыу өсөн күбеһенсә тәпәш иҙәнле ҡала автобустары, ә ҡала-ара һәм халыҡ-ара рейстар һәм туристик маршруттар өсөн — ҡала-ара һәм туристик лайнерҙар файҙаланыла. Һуңғылары ҡала моделдәренән иҙән кимәленең бейек булыуы менән (уның аҫтында багаж бүлектәрен урынлаштырыу өсөн), уңайлы салонда ултырыу урындары, өҫтәмә уңайлыҡтар (аш-һыу бүлмәһе, гардероб, бәҙрәф) булыуы менән айырыла. XX быуат аҙағында туристик автобустарҙың уңайлылығы артыу менән бәйле, улар туристарҙы ташыу өлкәһендә тимер юлдары менән ярайһы уҡ уңышлы ярыша.
Ҙур ҡалаларҙа электр көсө менән хәрәкәт итеүсе автомобиль йәмәғәт транспорты — троллейбус таралған[17].
РФ Дәүләт Думаһының экология буйынса комитеты мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә автомобиль паркы 2000 йыл башына 27,06 млн транспорт сараһы тәшкил иткән; 2002 йылда бөтә донъя буйынса 590 000 000 автомобиль була.
Етешһеҙлектәре. Автомобиль транспорты һәйбәт юлдар талап итә. Автомобилдәр, яғыулыҡ, нефть, шиналар, юл төҙөлөшө һәм башҡа автомобиль инфраструктураһы етештереүҙең, файҙаланыуҙың һәм утилләштереүҙең бөтә этаптарында ла тирә-яҡ мөхиткә ҙур зыян килтерелә. Атап әйткәндә, бензин янғанда атмосфераға сығарып ташланған көкөрт һәм көкөрт әсемәһе әсе ямғырҙар тыуҙыра.
Бер пассажирҙы күсереү өсөн кәрәкле сығымдар буйынса, автомобилдәр башҡа транспорт төрҙәре менән сағыштырғанда, иң күп сығым талап иткән транспорт булып тора.
Тимер юл транспорты сәнәғәт революцияһы продукты ла, моторы ла була. XIX быуат башында барлыҡҡа килә (беренсе паровоз 1804 йылда төҙөлә), шул уҡ быуат уртаһына сәнәғәт илдәренең иң мөһим транспорты була. XIX быуат аҙағына тимер юлдарының дөйөм оҙонлоғо бер миллион километрҙан ашып китә. Улар эске сәнәғәт райондарын диңгеҙ порттары менән тоташтыра. Тимер юлдар буйлап яңы сәнәғәт ҡалалары үҫә. Әммә Икенсе донъя һуғышынан һуң тимер юлдар әһәмиәтен юғалта башлай. Йөк ташыуҙа ул автотранспорт, пассажирҙар — самолеттарҙа (алыҫ араларға) һәм шәхси автомобилгә (ҡыҫҡа араларға) ҡаршы тора алмай. Әммә, илленсе-алтмышынсы йылдарҙа күптәр күҙаллағанса, тимер юлдарҙың коллапс булманы. 1970 йылда тимер юл транспортына дәүләттәрҙең эске йөк әйләнешенең яртыһына яҡыны тура килә. Тимер юлдарҙың өҫтөнлөктәре күп — юғары йөк тейәү ҡеүәте, ышаныслылығы, сағыштырмаса юғары тиҙлек. Хәҙер тимер юлдар буйлап төрлө йөктәр ташыйҙар, әммә башлыса сеймал, ауыл хужалығы продукцияһы кеүек күп файҙаланылғандары. Йөк тейәүҙе еңеләйтеү өсөн контейнерҙар индереү шулай уҡ тимер юлдарҙың конкурентлыҡ һәләтен арттыра. Бөгөнгө көнгә тимер юлдарының иң оҙоно АҠШ-та, ә иң тығыҙ селтәрлеһе (территорияның квадрат км тимер юлы км) Германияла.
Ҡала яны тимер юлдарының һәм метрополитендарының роле әлегә тиклем юғары. Электрлаштырылған тимер юлдары (хәҙерге ваҡытта күпселек хәрәкәтсән тимер юлдары электрлаштырылған) автомобиль транспортына ҡарағанда күпкә экологик яҡтан таҙараҡ[18].
Тиҙ йөрөшлө тимер юлдар системаһы барлыҡҡа килеп, сәғәтенә өс йөҙ километр самаһы тиҙлек менән хәрәкәт итергә мөмкинлек биреү мөмкинлеге барлыҡҡа килгәс, улар ҡыҫҡа арауыҡтарҙа авиакомпаниялар өсөн етди конкурентҡа әйләнә.
Швейцарияла тимер юлдар айырыуса электрлаштырылған (95 % -ҡа тиклем), АҠШ- ы тимер юлдары 5 % тирәһе, Рәсәйҙә иһә был күрһәткес 47 процентҡа етә.
Ҡала пассажирҙар транспорты сифатында ҡулланылған махсус еңел тимер юл трамвай тип атала.
Һауа транспорты — иң тиҙ һәм шул уҡ ваҡытта иң ҡиммәтле транспорт төрө. Һауа транспортын ҡулланыуҙың төп өлкәһе булып мең километрҙан ашыу алыҫлыҡта пассажирҙар ташыу тора. Йөк ташыу ҙа башҡарыла, әммә уларҙың өлөшө бик түбән. Башлыса һауа юлы менән тиҙ боҙолоусан һәм айырыуса ҡиммәтле тауарҙар, шулай уҡ почта ташыла. Барып етеүе ауыр булған күп кенә райондарҙа (тауҙарҙа, Алыҫ Төньяҡ райондарында) һауа транспортына альтернатива юҡ. Бындай осраҡтарҙа, ултырыу урынында аэродром булмаған осраҡта (мәҫәлән, фәнни төркөмдәрҙе барып етеүе ауыр булған урындарға еткереү), самолеттарҙы түгел, ә осоу-ултырыу һыҙатына мохтаж булмаған вертолеттар ҡулланыла. Хәҙерге заман самолёттарының ҙур проблемаһы булып һауаға күтәрелеү ваҡытында улар сығарған тауыш тора, был аэропорттар эргәһендә урынлашҡан райондарҙа йәшәүселәрҙең йәшәү сифатын һиҙелерлек насарайта.
Әлеге ваҡытта авиация һәм һауа транспорты төшөнсәләре ысынбарлыҡта синоним булып китте, сөнки һауа аша ташыу тик һауанан ауырыраҡ һауа суднолары тарафынан ғына башҡарыла. Әммә тәүге самолет һауанан еңелерәк була. 1709 йылда беренсе шар ебәрелә. Әммә шарҙар контролһеҙ була.
Дирижабль — идара ителеүсе осоусы аппарат һауанан еңелерәк. 1899 йылдың 13 ноябрендә француз һауала осоусыһы А. Сантос-Дюмон һауа судноһында беренсе уңышлы осош яһай, Парижда Эйфель башняһы тирәләй сәғәтенә 22—25 км тиҙлек менән оса. Бөтә донъя һуғыштары араһында һауа суднолары хәрби, граждан, фәнни, спорт маҡсаттарында киң ҡулланыла. Пассажир һауа суднолары хатта Европа менән Америка араһында даими рейстар башҡара[19]
XX быуат аҙағында һауа судноларына ҡыҙыҡһыныу яңыртыла: хәҙер шартлаусан водород йәки ҡиммәтле инерт гелий урынына уларҙың ҡатнашмаһы ҡулланыла. Һауа суднолары, самолеттарға ҡарағанда күпкә әкренерәк булһа ла, уның ҡарауы күпкә экономиялыраҡ. Шуға ҡарамаҫтан, әлегә тиклем уларҙы ҡулланыу даирәһе сикле булып ҡала: реклама һәм күңел асыу рейстары, юл хәрәкәтен күҙәтеү. Һауа суднолары шулай уҡ самолеттарға климатҡа яраҡлы альтернатива булараҡ тәҡдим ителә.
Торба үткәргес транспорты ғәҙәти түгел: унда транспорт сараһы юҡ, дөрөҫөрәге, инфраструктура үҙе бер үк ваҡытта транспорт сараһы булып тора. Торба үткәргес транспорты тимер юл һәм хатта һыуға ҡарағанда арзаныраҡ. Күп һанлы кадрҙар талап ителмәй. Йөктөң төп төрө — шыйыҡлыҡ (нефть, нефть продукттары) йәки газ хәлендәгеләр. Нефть һәм газ үткәргестәр был продукцияны иң әҙ юғалтыуҙар менән ҡыҫҡа юл менән алыҫ араларға ташый. Торбалар ерҙә йәки ер аҫтында, шулай уҡ үткәргестәргә һалына. Йөктәр һурҙырыу йәки компрессор станциялары ярҙамында башҡарыла. Торба үткәргес транспортының иң көндәлек төрө — һыу үткәргес һәм канализация. Эксперименталь үткәргес торбалар бар, уларҙа ҡаты йөктәрҙе һыу менән ҡатнаш формала күсерәләр. Ҡаты йөктәр өсөн торба үткәргестәрҙең башҡа миҫалдары булып пневматик почта, сүп-сар үткәргес тора[20].
Пневматик транспорт — «һауа йәки газ ярҙамында йөктәрҙе күпләп күсереү һәм бүлеү өсөн ҡулланылған ҡоролмалар һәм системалар йыйылмаһы»[21]. Ҡулланыу:
Лифт (ингл. lift — күтәреү), стационар күтәргес , ҡағиҙә булараҡ, шахтаға ҡуйылған өҙлөкһөҙ хәрәкәттәге вертикаль хәрәкәт иткән кабина йәки шахтаға ҡуйылған ҡаты йүнәлткесле платформа[23]. Кешеләрҙе һәм тауарҙарҙы, ҡағиҙә булараҡ, вертикаль рәүештә бер бина йәки ҡоролма эсендә күсереү өсөн тәғәйенләнгән.
Эскалатор (ингл. escalator; беренсе сығанаҡта: лат. Scala — баҫҡыс), хәрәкәт итеүсе ауыш баҫҡыслы конвейер, пассажирҙарҙы метро станцияларында, йәмәғәт биналарында, урам үткәүелдәрендә һәм пассажирҙар ағымы байтаҡ булған башҡа урындарҙа хеҙмәтләндерә[24].
Элеватор (лат. Elevator, һүҙмә-һүҙ — күтәрелеүсе, elevo — күтәрә), вертикаль йәки ауыш йүнәлештә өҙлөкһөҙ хәрәкәт итеүсе йөк ташыусы машина. Сүмесле, ҡыуышлы, бишекле элеваторҙарҙы айырып йөрөтөлә. Сүмесле элеватор вертикаль йәки текә ауышлыҡ (60 ° ашыу) буйынса өйөлгән йөктәр (саң һымаҡ, бөртөклө, өйкөм) күтәреү өсөн тәғәйенләнә, ҡыуышлы, бишекле элеваторҙар — даналы йөктәрҙе (деталь, тоҡ, йәшник һәм башҡалар) вертикаль күтәреү өсөн[25].
Инглиз телендәге travelator һүҙенән (инглиз һүҙҙәренең һүҙ формалаштырыусы аббревиатураһы «хәрәкәт итеү өсөн» һәм [escal]ator) «эскалатор») — хәрәкәт итеүсе баҫҡысһыҙ юл хәрәкәте. Ул йәйәүлеләрҙең йөрөүен тиҙләтергә йәки еңеләйтергә мөмкинлек бирә. Траволяторҙар менән, ҡағиҙә булараҡ, эре сауҙа комплекстары, аэропорттар, тимер юл станциялары, күргәҙмә комплекстары йыһазландырыла[26]
Канат юлы — пассажирҙар һәм тауарҙар хәрәкәте өсөн транспорт төрө. Вагондар, вагонеткалапар, кабиналар йәки ултырғыстарҙы күсереү өсөн бағаналарға тарттырылған тейәү-тартыу арҡан (трос) ҡулланыла, вагондар (кабина, кресло, вагонеткалар,) ергә теймәй[27].
Фуникулер — (франц. funiculaire, латин. funiculus — арҡан, канат) — ҡатмарлы ерҙәге текә шоссе буйлап ҡыҫҡа араға вагондарҙа кешеләрҙе йәки тауарҙы ташыу өсөн арҡан менән тартыусы рельслы юл транспортының бер төрө.
Ябай тимер юл рельстары араһына йәки автомобиль юлының түшәме аҫтына магнит элементтары урынлаштырыу буйынса проекттар бар.
Транспорт энергияны төп ҡулланыусыларҙың һәм углерод диоксидының, парник газдарының төп сығанаҡтарының береһе. Был глобаль йылыныуҙы киҫкенләштерә. Бының сәбәбе булып ер, һауа һәм һыу транспортының эске яныулы двигателдәрендә ҙур күләмдә ҡаҙылма яғыулыҡтарҙы (башлыса бензин, кәрәсин һәм дизель кеүек нефть продукттарын) яндырыу тора. Энергетик яғыулыҡтарҙы яндырыу һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән углекислый газ сығарыуҙың яҡынса дүрттән бер өлөшөн транспорт етештерә[30].
Транспорттың тирә-яҡ мөхиткә йоғонтоһона кире миҫалдар: һауаның газдар һәм иң ваҡ ҡаты киҫәксәләр менән бысраныуы, ер аҫты һыуҙарының юлдарҙан, автомобилдәрҙе йыуыуҙан һәм туҡталҡаларҙан аҡҡан ағыулы ағымдан бысраныуы, шау-шыуҙың бысраныуы, ҡала торлаҡ майҙанын юғалтыу (хәҙерге ҡалалар майҙанының 50 проценты юлдарға, туҡталҡаларға, гараждарға һәм автозаправкалау станцияларына бүленә) һәм ҡырағай хайуандарҙың йәшәү урынын һәм ауыл хужалығы ерҙәрен йотҡан ҙур ҡала биҫтәләренең киңәйеүе.
Йәмәғәт транспорты һәм моторлаштырылмаған транспорт төрҙәре (мәҫәлән, йәйәү йөрөү йәки велосипедта йөрөү) «экологик яҡтан таҙа» тип һанала, сөнки уларҙың был проблемаларға индергән өлөшө күпкә кәмерәк йәки бөтөнләй нулгә тиң. Электр менән эшләгән транспорт саралары (мәҫәлән, электропоездар йәки гибрид автомобилдәр) ҡаҙылма яғыулыҡ файҙаланған аналогтарына ҡарағанда «климат яғынан нейтраль» тип һанала. Әлеге ваҡытта һауа суднолары өсөн климат-нейтраль технологик сиселеш (яғыулыҡ йәки двигатель) табылмаған, әммә дирижаблдәр коммерция авиацияһына экологик альтернатива сифатында тәҡдим ителә.
2007 йылдан 2014 йылға тиклем эре транспорт-логистика компанияларының килеме яҡынса 22 процентҡа арта, ә табышы ни бары 2 процентҡа ғына арта[31].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
