![cover image](https://wikiwandv2-19431.kxcdn.com/_next/image?url=https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/%25D0%25A2%25D0%25B0%25D1%2582%25D0%25B0%25D1%2580%25D1%258B-%25D0%25BC%25D1%2583%25D1%2581%25D1%2583%25D0%25BB%25D1%258C%25D0%25BC%25D0%25B0%25D0%25BD%25D0%25B5_%25D1%2583_%25D0%25B2%25D1%2585%25D0%25BE%25D0%25B4%25D0%25B0_%25D0%25B2_%25D0%25A1%25D0%25BE%25D0%25B1%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25BD%25D1%2583%25D1%258E_%25D0%25BC%25D0%25B5%25D1%2587%25D0%25B5%25D1%2582%25D1%258C_%25D0%259B%25D0%25B5%25D0%25BD%25D0%25B8%25D0%25BD%25D0%25B3%25D1%2580%25D0%25B0%25D0%25B4%25D0%25B0_1926_%25D0%25B3%25D0%25BE%25D0%25B4.jpg/640px-%25D0%25A2%25D0%25B0%25D1%2582%25D0%25B0%25D1%2580%25D1%258B-%25D0%25BC%25D1%2583%25D1%2581%25D1%2583%25D0%25BB%25D1%258C%25D0%25BC%25D0%25B0%25D0%25BD%25D0%25B5_%25D1%2583_%25D0%25B2%25D1%2585%25D0%25BE%25D0%25B4%25D0%25B0_%25D0%25B2_%25D0%25A1%25D0%25BE%25D0%25B1%25D0%25BE%25D1%2580%25D0%25BD%25D1%2583%25D1%258E_%25D0%25BC%25D0%25B5%25D1%2587%25D0%25B5%25D1%2582%25D1%258C_%25D0%259B%25D0%25B5%25D0%25BD%25D0%25B8%25D0%25BD%25D0%25B3%25D1%2580%25D0%25B0%25D0%25B4%25D0%25B0_1926_%25D0%25B3%25D0%25BE%25D0%25B4.jpg&w=640&q=50)
СССР-ҙа ислам
From Wikipedia, the free encyclopedia
СССР-ҙағы ислам — диндарҙар һаны буйынса һаны буйынса Советтар Союзында икенсе урында торған конфессия. СССР-ҙа мосолмандар һан яғынан Урта Азияла һәм Ҡаҙағстанда, Төньяҡ Кавказдың һәм Әзербайжан ССР-ының автономиялы республикаларында һәм автономиялы райондарында өҫтөнлөк итә. Шулай уҡ мосолмандар Волга буйы, Урал алды (Татар һәм Башҡорт АССР-ы), Әстерхан өлкәһендә күп йәшәй.
Совет власының тәүге йылдарында большевиктар мосолмандарға һәм мосолман руханиҙарына ҡарата сағыштырмаса түҙемлек күрһәтә[1]. Был түҙемлелек эске һәм тышҡы сәйәси шарттар — мосолмандар күп булған өлкәләрҙә совет власы ныҡлы булмауы һәм большевиктарҙың донъя революцияһын Көнсығыш мосолман илдәренә сығарырға ынтылышы менән бәйле була.
Совет власы мосолмандар йәшәгән милли өлкәләрҙә ныҡлы урынлаштырылғандан һуң, ислам Советтар Союзының башҡа конфессияларының яҙмышын бүлешә. Власть исламға ҡаршы сәйәсәт башлай. 1930-сы йылдарҙа большевиктар мәсеттәрҙең күпселеген яба һәм емерә һәм мосолман руханиҙарының байтаҡ өлөшөн физик яҡтан юҡ итә. Бынан тыш, совет мосолмандары революцияға тиклемге яҙма традицияларынан һәм сит ил диндарҙарынан ситләштерелә. Был СССР мосолман халыҡтарының ғәрәп яҙмаһынан тәүҙә латин алфавитына, ә һуңынан кириллицаға мәжбүри күсереү һөҙөмтәһендә килеп сыға. 1930-сы йылдарға үҫешкән мосолман системаһы тулыһынса юҡҡа сығарыла. Ғәрәп графикаһы менән яҙылған дини китаптарҙың бер өлөшө тартып алына һәм юҡ ителә.
Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында мосолман руханиҙарының эшмәкәрлеге ғәмәлдә законлаштырыла. Ҡайһы бер мәсеттәр диндарҙар өсөн яңынан асыла. 1940-сы йылдар аҙағында совет Исламы ике вариантта була. Тәүгеһе булып рәсми рәүештә теркәлгән мосолман руханиҙары (СССР-ҙа 400 — 500-гә яҡын диндар) була, улар мосолмандарҙың дүрт дини идаралығына берләштерелә, властар теркәгән бер нисә мәсеттә хеҙмәт итә һәм башҡа конфессияларҙың теркәлгән диндарҙары кеүек үк ауырлыҡтар күтәрә: улар ҙур (башҡа совет халҡынан күпкә юғарыраҡ) һалым, Тыныслыҡ фондына мотлаҡ иғәнәләр түләй, совет власы күрһәтмәһе буйынса диндарҙарға мөрәжәғәттәр сығара, шулай уҡ СССР Дәүләт именлеге комитеты етәкселеге аҫтында сит илдәрҙә совет яҡлы пропаганда алып барырға тейеш була. Рухи идаралыҡтар етәкселегенә һәм яҡындарының тар даирәһенә лояль булған өсөн хаж ҡылырға һәм сит илдәрҙәге төрлө сараларға сығырға рөхсәт ителә. СССР-ҙа мосолман белемен һуғыштан һуңғы осорҙа бер мәҙрәсә (Бохарала) һәм бер ислам институтында (Ташкентта) алып була. Башҡа мәҙрәсәләрҙе асырға властар рөхсәт бирмәй.
Һуғыштан һуңғы осорҙа «Совет Көнсығышы мосолмандары» мосолман пропаганда журналы сыға. Ул тәү сиратта сит ил кешеләренә йүнәлтелә. Мосолман дини әҙәбиәте Дини идаралыҡтар эсендә генә таратыу рөхсәт ителә. Быларҙың барыһы ла рәсми теркәлгән ойошмаларҙың һәм легаль булмаған мосолман общиналарының һәм етәкселәренең (күбеһе үҙҙәрен суфый традицияларын йөрөтөүсе тип иҫәпләүселәр (ишандар, шәйехтәр), шулай уҡ үҙенсәлекле дини ғәмәлдәрҙе башҡарыусыларҙың (изге урындарға барыу (мазар (кәшәнә), әүлиә ҡәберлектәре һ.б.)) системаһын хасил иткән.
Рәсми мосолман структуралары менән бер рәттән СССР-ҙа күп һанлы легаль булмаған (йәғни властар тарафынан теркәлмәгән) руханиҙар була. «Күсмә муллалар» һаны илдәге рәсми мосолман дин әһелдәре һанынан байтаҡҡа артығыраҡ (рәсми баһалар буйынса, 10 тапҡырҙан ашыу) була. Һуғыштан һуңғы СССР-ҙа легаль булмаған мәсеттәр күп була. Бынан тыш, хажға барыу мөмкин булмағас, мосолмандың урындағы «изге урындарына» хаж ҡылыу киң таралған булған (инсандар ҡәберенә, изге шишмәләргә, изге ағастарға). Берәҙәк муллалар эшмәкәрлеге һәм урындағы изге урындарға хаж ҡылыу менән совет властары һәм (властар баҫымы аҫтында) рәсми руханиҙар, дөйөм алғанда, уңышһыҙ көрәш алып бара. Һуғыштан һуңғы СССР-ҙа рәсми теркәлгән мосолман руханиҙары яғынан советтарға ҡаршы хәрәкәт булмай. Һуғыштан һуңғы осорҙа күпселек халыҡтар шулай уҡ советтарға ҡаршы эшмәкәрлек менән шөғөлләнмәй.
1989 йылда совет властарының исламға (башҡа конфессияларға ла) мөнәсәбәте йомшартыла һәм ҡайһы бер сикләүҙәр (атап әйткәндә, дингә өйрәтеүгә һәм дини әҙәбиәт индереүгә) йомшара. Төп һәм йомшаҡлыҡ ислам партияларының барлыҡҡа килеүенә, шулай уҡ диндарҙарҙың рәсми етәкселеген дүрт мосолман дини идаралыҡтарының икеһенә күсереүенә килтерә. Өҫтәүенә был идаралыҡтарҙың береһе тарҡала. СССР тарҡалған осорҙа мосолмандарҙың дини идаралыҡтары барлыҡҡа килгән ислам партияларына һәм исламды сәйәсиләштереүгә ҡаршы сығыш яһай.
![Thumb image](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d0/%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B-%D0%BC%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B5_%D1%83_%D0%B2%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%B0_%D0%B2_%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D0%BC%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%82%D1%8C_%D0%9B%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B0_1926_%D0%B3%D0%BE%D0%B4.jpg/640px-%D0%A2%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B-%D0%BC%D1%83%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%8C%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B5_%D1%83_%D0%B2%D1%85%D0%BE%D0%B4%D0%B0_%D0%B2_%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D1%80%D0%BD%D1%83%D1%8E_%D0%BC%D0%B5%D1%87%D0%B5%D1%82%D1%8C_%D0%9B%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B0_1926_%D0%B3%D0%BE%D0%B4.jpg)