Суфыйлыҡ

Суфыйсылыҡ, суфыйлыҡ йәки тасаввуф (ғәр. التصوف‎) — исламда дини тәғлимәт, шулай уҡ кешене рухи боҙоҡлоҡтарҙан һәм рухи яҡтан тәрбиәләүгә йүнәлтелгән рухи практиканы үҙ эсенә алған дини тәғлимәт; Мосолман хәрәкәте; суфыйлыҡ эйәреүселәренең йәшәү рәүеше һәм уларҙың берекмәһе; классик мосолман фәлсәфәһенең төп йүнәлештәренең береһе. Суфыйлыҡтың эйәрсендәре суфый тип атала.

Суфыйлыҡ
ғәр. التَّصَوُّفُ‎
Название с огласовками	التَّصَوُّفُ
Нигеҙләүсе	Мөхәммәт (Пәйғәмбәр)
Урын	Ислам донъяһы, бөтә донъяла[d] һәм мир[d]
Төп тема	Зекер, Доға һәм Сабырлыҡ
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе	wasil[d]
Хеҙмәтләндереүсе	суфий[d]
Нимә менән тоташа	рахма[d] һәм махабба[d]
Һештег	sufism
Вики-проект	Проект:Ислам[d] һәм Проект:Суфизм[d]
Өлөшләтә тура килә	аскетизм[d]
Суфыйлыҡ Викимилектә

Дөйөм ҡабул ителгән ҡараш буйынса, суфыйлыҡ һүҙе ғәрәп суфы («йөн») һүҙенән килеп сыҡҡан. Мосолман тикшеренеүселәре һәм тарихсылары шартлы рәүештә суфыйлыҡ тарихын өс осорға бүлә: аскетлыҡ осоро (зухд), суфыйлыҡ осоро (тасауф) һәм суфый тәриҡәт осоро (тәриҡәт). XII—XIII быуаттарҙа мосолман йәмғиәтенең төрлө страттары араһында суфыйлыҡ идеяларының киң таралыуына бәйле суфый тәғлимәтенең спекулятив-эзотерик яғы барлыҡҡа килә. Ул, тәү сиратта, белемле мосолмандар өсөн ҡыҙыҡһыныу ҙур була. Әлеге ваҡытта суфыйлыҡ ислам дәүләттәре тормошонда мөһим сәйәси һәм дини роль уйнауын дауам итә.

Суфыйлыҡтың һығылмалылығы һәм сит йоғонтоларға «асыҡлығы» уны сиктән тыш төрлө итә. Суфыйлыҡ үҙенең эйәрсендәрен илһамландыра, уларҙа күңелдең тәрән сифаттарын асып бирә һәм эстетика, этика, әҙәбиәт һәм сәнғәт үҫешендә ҙур роль уйнай. Суфыйҙарҙың рухи камиллығы юлы уҡытыусыға тулыһынса буйһоноу (мөршид) һәм уның бөтә күрһәтмәләрен үтәү аша ғына ята.

Этимологияһы

«Тасауф», «суфый» һүҙҙәренең барлыҡҡа килеүе буйынса бер нисә фараз бар. Сөнни мосолмандар араһында ҡабул ителгән, шулай уҡ урта быуат мосолман авторҙары араһында яңғыраған фекерҙәр: суфыйлыҡ һүҙе ғәрәп телендәге суф(ғәрәпсә: صوف — йөндән) килеп сыҡҡан. Борондан тупаҫ йөн кейеме аскет дәрүиштәрҙең, «алла халҡының», шулай уҡ мистиктарҙың киң таралған атрибуты тип һаналған^[1].

Суфыйҙар йыш ҡына был һүҙҙең этимологияһын әс-сафа («таҙалыҡ»), сифат («үҙенсәлек») һүҙенең тамырына, йәки әһел әс-сүффа («эскәмйә кешеләре, йәки япма») һүҙенә бәйләй. Был һүҙ Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең Мәҙинәләге мәсетендә йәшәгән һәм үҙҙәренең аскетлығы менән айырылып торған ярлы иптәштәренә ҡарата ҡулланылған^[2].

Ҡайһы бер тикшеренеүселәр был һүҙҙәр ғәрәп сығышлы түгел тип иҫәпләгән. Атап әйткәндә, Көнбайыш Европа ғалимдары XX быуат башына тиклем тасаввуф һүҙе софия («зирәклек») тигән грек һүҙенән килеп сыҡҡан тигән фекергә яҡлағанған^[2].

Суфыйлыҡ формалашыуының башланғыс стадияһында, ғәҙәттә, тасаввуф һүҙе урынына заһитлыҡ («аскетлыҡ», «донъянан баш тартыу», заһид («аскет») йәки уға яҡын булған "буйһоноу («доға ҡылыусы») һүҙҙәре ҡулланыла. VIII быуаттан суфыйлыҡтың эйәрсендәре суфый тип атала башлай. Суфый тип аталған беренсе кеше, йә әл-Күфә (ғәр. (ҡала исеменән: күфә яҙмаһы — ғәрәп шрифының бер яҙыу ысулы.) кешеһе Джабир ибн Хайян (767 й.) йәки Әбү Хашим исемле башҡа Күфә кешеһе була^[2].

Суфыйлыҡ тарихы

Мосолман тикшеренеүселәре һәм тарихсылары шартлы рәүештә суфыйлыҡ тарихын өс осорға бүлә: зухд (аскет), тазаввуф (суфыйлыҡ) осоро һәм тәриҡәттәр (суфыйҙар тәриҡәте) осоро.

Заһитлыҡ

• VIII—VIII быуаттар — исламда аскет-мистик тенденцияларҙың барлыҡҡа килеүе һәм үҫеше.
• VIII уртаһы — IX быуат башы — суфыйлыҡтың ғәмәли башланыуы.

Тасаввуф осоро

• IX быуат суфыйлыҡтың бер нисә мәктәбенең барлыҡҡа килеүе һәм суфыйлыҡ теорияһының һәм практикаһының әүҙем үҫеше була.
• IX быуат аҙағы — шиғыйҙар һәм исмаил эзотерикаһы менән бәйләнеше^[3].
• X—XI быуаттар — суфыйҙарҙың йәшәү рәүеше һәм донъяға ҡарашы популярлаша бара. Был осорҙа "Суфый фәне"нең төп положениелары төҙәтелә һәм дөйөм мәғәнәлә суфый традициялары формалашҡан әҫәрҙәр барлыҡҡа килә. Классик суфый әҙәбиәте авторҙары суфый белемен системалаштыра һәм суфыйҙарға ғына хас терминологияны нығыта.

Мәүләүи ордены символы.

Тәриҡәт осоро

• XII—XIII быуаттар — мосолман йәмғиәтенең дини тормошоноң мөһим элементы булараҡ суфыйлыҡ формалаша
• .XII быуат уртаһы — XIII быуат башы — суфый торлаҡтары (зәүиә, ханака, рибат) тирәләй суфый тәриҡәте (тәриҡәт) формалаша башлай.
• XII—XIII быуаттар — суфый тәғлимәтенең спекулятив-эзотерик яғы үҫеше.
• XIII—XIV быуаттар — фәлсәфәүи суфыйлыҡ сәскә ата. «Камил кеше», «берҙәмлек» төшөнсәһен үҫтереү, «Абсолюттың үҙ-үҙе сағылышы», «эманациялар» һәм башҡалар.

Барлыҡҡа килеүе

Мөхәммәт Пәйғәмбәр (Мөхәммәд)

Ҡөрьәндә һәм Сөнниҙә тасаввуф («суфыйлыҡ») һүҙе телгә алынмай. Әммә суфыйлыҡ нигеҙҙәрен Мөхәммәт пәйғәмбәр нигеҙләгән һәм хәҙистәрҙә сағылдыра^[2]. Суфыйлыҡтың башы булған аскетик йәшәү рәүеше һәм уларҙың рухи сифаттарын камиллаштырыу практикаһы, Мөхәммәт пәйғәмбәр заманында барлыҡҡа килгән. Суфыйҙарға Мөхәммәт пәйғәмбәр — Аллаһтың рәсүле, ул үҙенең өлгөһө менән шәхестең һәм йәмғиәттең рухи тәрбиә юлдарын күрһәткән. Мөхәммәт аскетик тормош алып барған, иң әҙе менән дә ҡәнәғәт булған һәм байлыҡҡа ынтылмаған. Байлыҡ һәм власть менән ҡыҙыҡһынмай, ваҡытының күп өлөшөн намаҙҙа һәм ураҙала үткәрә һәм иң яҡшы әхлаҡи сифаттар өлгөһө була (хәсән усватун)^[2].

Сәхәбәләр

Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең үрҙә һаналған сифаттарын уның сәхәбәләре ентекле өйрәнә. Суфыйлыҡ классиктары һәм тарихсылары Мөхәммәттең хәлифтәре (Әбү Бәкер, Үмәр, Усман, Али) һәм уның ғаиләһе вәкилдәре (Хәсән, Хөсәйен һ. б.) рухи практика вариҫтарына ҡарай. Сәхәбәләре араһында тәү сиратта тере сағында ожмах вәғәҙә ителгәндәр (әл-мубашшарун би-л-джанна), Хузайфа ибн әл-Яман, Әбү әд-Дарда һәм Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең башҡа билдәле юлдаштары бар ^[2].

Дәрүиш портреты.

Әһле әс-сүффа

Мосолман аскетизмының барлыҡҡа килеүендә һәм үҫешендә ахл ас-суффа (ғәрәпсә أهل اנصםة — эскәмйә кешеләре) ҙур әһәмиәткә эйә була. Уларҙың 70-тән алып 300-гә тиклем кешенән торған төркөмө Мәҙинә мәсетенә йыйыла һәм мөһәжирҙәрҙең һәм ансарҙарҙың иң ярлы ағзаларынан тора. Улар, намаҙҙа һәм ураҙала оҙаҡ ваҡыт үткәреп, диндә рухи һәм аскет практикаһына өҫтөнлөк бирә. Ахл ас-суффа Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең һүҙҙәрен һәм ҡылыҡтарын ентекле үтәй. Мөхәммәт пәйғәмбәр уларҙы юғары баһалаған һәм хөрмәт иткән. Улар араһында Әбү-Һүрәйрә, Сәлмән әл-Фәриси, Әбү Зарр әл-Гифари, Һуҡайб әл-Руми, Әбү Муса әл-Әшәри һәм башҡа билдәле арҡаҙаштары була. Мөхәммәт пәйғәмбәр был кешеләрҙе төрлө ғәрәп ҡәбиләләре араһында ислам динен таратырға ебәргән. Ахл ас-суффа зәүиәға һәм мәҙрәсәгә нигеҙ һалыусылар тип һанала ^[2]. Суфыйлыҡҡа ҡаршылар Ахл әс-Суффаның тыйнаҡ тормош алып барғанын кире ҡаға, сөнки баҫып алыуҙар ваҡытында байығандан һуң, ошолай йәшәү рәүешенән баш тартҡандар^[4].

Тәбиғиндәр

Мосолмандарҙың беренсе быуынының аскетик практикаһы артабан да киләсәк быуын тарафынан дауам ителә һәм үҫешә. Билдәле асетика араһында Хәсән әл-Басри, Увейс Карани, Умар ибн Абду-л-Азиз һәм башҡа билдәле кешеләр була. Суфыйлыҡҡа башлыса хәҙис (мөхәддис) йыйыусылар, йүнәлешле вәғәзселәр, Ҡөрьәнде уҡыусылар, джихадта ҡатнашыусылар һәм христиан халҡының ислам динен ҡабул иткән өлөшө.ҡушыла^[1].

Яҡынса VIII быуат уртаһына — IX быуат башына суфыйлыҡтың ғәмәлдәге формалашыуын бәйләргә кәрәк. Был осорҙа аскетлыҡ идеялары тағы ла киңерәк тарала, тасаввуф («суфыйлыҡ») термины барлыҡҡа килә, суфый терминологияһы формалаша башлай. Ул замандың билдәле аскеттары араһында Шаҡик әл-Балхи, әл-Фудайл ибн Иәд, Давуд ат-Тай, Рабия әл-Адавия, Хашим әл-Суфый һәм башҡалар була^[2].

Барлыҡҡа килеү сәбәптәре

Исламда аскетик-мистик тенденцияларҙың барлыҡҡа килеүенең һәм үҫешенең сәбәптәре күп. Мосолман общинаһының тәүге ике быуатында иң билдәлеләренән эскапистик хис-тойғолар тыуҙырған социаль-сәйәси көрсөктәрҙе билдәләргә мөмкин, шулай уҡ тәрән идеологик һәм рухи эҙләнеүҙәр оҙатылған дини тормоштоң дөйөм ҡатмарлашыуы. Шулай уҡ башҡа дини-фәлсәфәүи системаларҙың (тәү сиратта христианлыҡ) йоғонтоһо суфыйлыҡ үҫешенә ҙур өлөш индерә^[1].

Шиштиә (суфый тәриҡәте) мисәте

Үҙенсәлектәре

Иртә суфыйҙарҙың ғәҙәти һыҙаттары Ҡөрьәндең мәғәнәһе тураһында уйланыу, көндәлек тормошта уның тәүшарттарын һәм Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең Сөннәһен ҡәтғи үтәү, ҡабат-ҡабат өҫтәмә доғалар, уяулыҡ һәм ураҙа (навафил) булған. Суфыйҙарҙы донъяуи, көндәлек тормошта тәҡүәлек, донъяуи һәм хәрби власть органдары менән хеҙмәттәшлек итеүҙән баш тартыу, Аллаһ ихтыярына буйһоноу һ. б. айырып тора. Тәүге суфыйҙарға фәҡирлек культы (фәҡир), эсхатологик һәм тәүбә кәйефтәре хас булған. Улар ерҙәге тормошо менән ҡәнәғәт була һәм ғазаптарҙы һәм мохтажлыҡты түҙемлек менән үткәрә^[5].

Мөғтәзилиҙәрҙең абстракт теологик фекерләүенән айырмалы рәүештә һәм традиционалистарҙың изге текстарының «хәрефенә» эйәреп, суфый тәғлимәте башта антропоцентрик (кешене төп объект итеп ҡарауға ҡоролған) була. Уларға кеше күңеленең иң бәләкәй хәрәкәттәрен, уның ғәмәлдәренең уҫал мотивтарын тәрән анализлау, шулай уҡ иғтибар шәхси кисерештәрҙе һәм дини хәҡиҡәттәрҙе эске аңлау хас була.

Шулай итеп, суфыйлыҡҡа нигеҙ һалыусыларҙың береһе әл-Хәсән әл-Басри «Йөрәк һәм уйҙар тураһында» (әл-Ҡәлеб үәл-ғауатир) һәм кеше ниәттәре тураһында фән (ниәт) булдыра. Әл-Хәсән әл-Басри Рабах ибн Амрҙың, Рабия әл-Адавияның һәм әл-Дараниҙың шәкерттәренең һәм вәғәздәрендә Аллаһҡа ҡарата фиҙакәр мөхәббәт мотивтары (махабба, хабб), уға яҡынайыу теләге барлыҡҡа килә. IX быуаттан был мотивтар, уға асыҡ мистик төҫ биреп, суфыйлыҡтың үҙенә генә хас үҙенсәлектәренә һәм айырмалы һыҙаттарына әүерелә^[1].

Формалашыуы

IX быуат дауамында суфыйлыҡтың бер нисә мәҙһәбе барлыҡҡа килә, суфыйлыҡ теорияһы һәм практикаһы әүҙем үҫешә. Ул ваҡытта иң абруйлы мәҙһәбтәр булып Басри, Бағдад һәм Хөрәсән тора. Был мәҙһәб вәкилдәре уның мистика (хал) һәм макам тураһында ентекле тасуирламалар бирә. Башҡа мистик тәғлимәттәрҙәге кеүек, суфыйҙар уны «донъяуи бысраҡтан» таҙартылған һәм Аллаһға яҡыныраҡ булған «юл» (тәриҡәт) кеүек ҡарай. «Ниәттәр» тәғлимәтендә ихласлыҡҡа һәм фиҙаҡәрлеккә (ихлас, сыдк) төп баҫым яһала. Суфыйҙар был йәһәттән үҙ-үҙеңде күҙәтеү һәм тотоу ысулдарын (муракаба йәки мухасаба) эшләй башлай. Бындай тәғлимәт (Бағдад суфыйы әл-Мөхәсиби тарафынан формулировкалана) маламатия (Нишапур аскет мистика мәҙһәбе сиктәрендә IX быуатта Хөрәсәндә барлыҡҡа килгән мистик-аскет хәрәкәтенең атамаһы) тип атала башлай^[3].

IX быуат аҙағына суфыйлыҡ шиғыйҙар һәм Исмаил эзотерикаһы менән берләшә. Был хәрәкәттәрҙең иң мөһим элементы булып Ҡөрьән тексының символик-аллегорик интерпретацияһы (тәьүил) һәм уның «йәшерен» мәғәнәһен сығарыу тора. Тәьүил традициялары ғаләмдәге теософик тәғлимәттәрҙе һәм мистик асышты (кашф) тыуҙыра. Суфыйлыҡ шулай уҡ алхимия, физиогномия, һандар һәм хәрефтәр символикаһы (джафр) һ. б. элементтарын ҡабул итә^[3].

Бохара эргәһендә Баһауетдин Нәҡшбәнди мавзолейы

Теософик фекерләү барышында, Суфыйҙарҙың ҡайһы бер аҡыл эйәләре, шул иҫәптән ән-Нури (907 йыл) һәм әл-Харраз (899 йыл), «Аллаға юлдың» аҙаҡҡы нөктәһе уның «уйланыуы» ғына түгел, ә «емерелеү», «тарҡалыу», ә һуңынан «суфый шәхесе Аллаһында ҡалыу» (фани/баҡый) тигән һығымтаға килә. Был раҫлауҙар сөнни дин белгестәрен ҡырҡа тәнҡитләүгә килтерә, сөнки улар уларҙы Аллаһ менән кешенең байтаҡ берләшеүен (иттихад, юлул) таныу тип аңлата. Теософик һәм экстатик фекерҙәрҙең ҡайһы бер авторҙары (әт-Тутстари, әс-Сәлимийә, әл-Хәким әт-Тирмизи, ән-Нури) йыш ҡына властар тарафынан эҙәрлекләнә, тик уларҙың бик аҙы ғына йәмәғәт язаһына тарттырыла (әл-Хәлләдж, Ибн Ата, Айн әл-Кудат әл-Хамадани). Билдәле мистик әл-Бистами шиғри формала үҙенең илаһилыҡҡа «күтәрелеүе» (мирадж) тураһында һәм уның менән бәйләнеше тураһында һөйләй. Суфый тәжрибәһенең экстремаль формаларын вәғәзләй, тыуған илендә киң билдәлелек һәм абруй ҡаҙана, сөнниҙәр яғынан суфыйҙарға шикле ҡарашы суфыйҙарҙы һаҡ булырға мәжбүр итә. Суфыйҙар компромисслы ҡарарҙар эҙләй һәм арымай-талмай Ҡөрьәнгә һәм Мөхәммәт пәйғәмбәрҙең сөннәһенә тоғролоғон иғлан итә. «Уртаса» суфыйҙар (әл-Джунайд һәм башҡалар) «экстремаль» йәки «экстатик» суфыйлыҡ вәкилдәренең иң ҡыйыу әйтемдәренән (әл-Бистами, әл-Халладж һ.б.) ситләшәләр^[3].

Суфыйлыҡ ваҡ сауҙагәрҙәр һәм һөнәрсе иртә социаль базаһы нигеҙен тәшкил итә. Улар араһында дини белемле кешеләребеҙ әҙ булды. Улар иртә осорҙа уның мөһим элементы булған инде етәкселегендә суфыйлыҡта остазы рухына овладение теорияһы һәм практикаһы (шәйех, муршида). Талап итә башлай, суфый шәйехтәре (мөрит) дини һәм донъяуи танылыу һәм уның абруйын бөтә мәсьәләләрҙе тулыһынса буйһона. Уҡытыусы суфый булып йөрөгән ҙур «изге» (вәли, әҙәпле) йәки «илаһи полюс» (кутб, актаб). Был шиғырҙарын һанағыҙ йоғонтоһо булды. имам тураһында тәғлимәт. Ябай кеше үҙенең остазы тип иҫәпләй башлай һәм мөрит «богоизбранность», мөғжизә ҡылыу һәләте (карамат), аңлатма «йәшереп» бындай изге текст һәм мәғәнә шул. Батырлыҡ тураһында риүәйәт «изге» фольклор әҫәрҙәрендә була, шул уҡ ваҡытта ентекле обрастать әҙәм. Етә, йәғни, мәҫәлән, әл-Хәким ат-Тирмизи менән тиң хоҡуҡтары ғәмәлдә әҙәпле пәйғәмбәр һәм ҡуйһа, суфыйҙар был «изгелек» күрәҙәсе яңы этабы булып тора.^[3].

Нәҡшбәндиә тәриҡәтенең символик эмблемаһы.

Суфыйҙарҙың белемен һәм «мәрхәмәтен» шәйехтән муридҡа тапшырыу оҙайлы әҙерлек барышында башҡарыла. Уҡыу тамамланғас, уҡыусы уҡытыусы ҡулынан үҙ аллы вәғәзләргә хоҡуҡ биргән тишек йәки ямалған суфый кейеме (фиркә) ала. Ғәҙәттә ислам донъяһының төрлө өлкәләренән килгән мөриттәр тыуған еренә әйләнеп ҡайтҡан. Унда үҙ уҡыусыларын әҙерләү өсөн суфый түңәрәгенә (халякат) һәм торлаҡтарға (зәүиә, ханака) нигеҙ һалалар, был суфыйлыҡтың тиҙ таралыуын тәьмин итә^[3].

Суфый общиналары тормошо картинаһын төрки шағиры Алишер Навои үҙенең фәлсәфәүи һәм дидактик «Тәҡүәләрҙең буталсыҡлығы» (1483) тигән фәлсәфәүи һәм дидактик поэмаһының 28-се бүлегендә асып бирә.

Формалашыуы

Суфыйҙарҙа диндарҙарға йоғонто яһау өсөн көрәштә дәғүәселәрен күргән сөнниҙәр ҡаршылығына ҡарамаҫтан, XII—XIII быуаттарҙа суфыйлыҡ мосолман йәмғиәтенең дини тормошоноң мөһим элементына әүерелә^[6].

Суфыйлыҡ идеяларының сөнни исламына берләшеенә Әбү Хәмит Әл-Ғазали ҙур өлөш индерә. Ул әхлаҡи-этик нормаларҙың ҡәҙерен һәм суфыйҙар үҫтергән имандың мәғәнәһен тәрән аңлау юлдарын таный һәм суфый практикаһының ҡайһы бер төп элементтарының тулы хоҡуҡлы булыуын инҡар итмәй, мәҫәлән, зикр һәм «яңғыҙлыҡ» (hulta). Абду-әл-Ҡадир Ғиланиҙың вәғәздәре суфыйлыҡтың экстатик һәм теософик-спекулятив элементтарҙан таҙартылған әхлаҡи-этик тәғлимәттәренә нигеҙләнә. Суфыйлыҡ йоғонтоһо менән өлкәләр һәм ҡалалар хакимдары менән иҫәпләшергә мәжбүр була^[6].

Дәрүиштәр бейеүе (Төркиә).

Суфыйҙарҙың «изгеләре» (төрбә) ҡәберҙәре хаж ҡылыу объектына әйләнә. Мәжүсилекте үҙ эсенә алған ҡайһы бер урындарҙа ислам был ваҡытта тик суфыйлыҡ формаһында ғына үтеп ингән. Күсмә һәм ултыраҡ дәрүиштәр тораҡтар (зәүиә, ханака, рибат) булдыра, улар миссионерлыҡ пропаганда һәм дини тормош үҙәктәренә әйләнә^[6].

XIII быуат уртаһында — XIII быуат башында суфый тораҡтары тирәләй, бигерәк тә ҡалаларҙа, суфый тәриҡәте формалаша башлай. Христиан монастырь ордендарынан айырмалы рәүештә, суфый тәриҡәте түбән ойошторола һәм идара итеүҙе үҙәкләштергән булмай. Сүһрәүәрдилек менән Ҡадирилек тәүге тәриҡәте Бағдадта барлыҡҡа килә һәм бөтә ислам донъяһына тарала. Тәриҡәтте барлыҡҡа килтереүселәр уларҙың шәкерттәре һәм эйәрсендәре була. Тәриҡәт институты барлыҡҡа килеү менән, суфыйлыҡтың мосолман өммәтенең дини тормошона йоғонтоһо тағы ла көсәйә. Күп кенә суфый шәйехтәре донъя эштәренә ҡыҫылмау принцибына буйһона һәм власть менән туранан-тура бәйләнешкә инмәй. Суфыйҙар һәм уларҙың ойошмалары күмәк халыҡҡа яҡынайырға тырыша, ә суфый «изгеләре» культы «популяр» ислам диненә ышаныуҙа һәм ғәмәлдәрҙә мөһим урын биләй^[6].

Суфыйлыҡтың «вульгарлаштырыу» уның теорияһын һәм практикаһын ябайлаштырыуға килтерә. Быны суфый абруйлылары ла, православие сөнниҙәре лә ғәйепләй, улар суфыйлыҡты «ярамаған яңылыҡтар» (бидғәт) менән шөғөлләнгәне һәм шәриғәт ҡағиҙәләрен боҙған өсөн тәнҡитләй. Суфыйлыҡты тәнҡитләүселәр араһында Ибн Ҡәйййими әл-Джәүзиә, Ибн Тәймиә һәм Ибн Хәлдүн бар. Бындай шарттарҙа суфыйлыҡтың «джунайд» моделе иң ҡулайлыһы була, ул дини бурыстарҙы ҡәтғи үтәүҙе, экстатик транстарҙан ҡасыуҙы билдәләй һәм күпселек тәриҡәттәрҙең идеологияһының нигеҙен тәшкил итә. Күпселек сөнни дин белгестәре суфый теорияһының һәм практикаһының ҡайһы бер төп ҡағиҙәләренең дөрөҫлөгөн танырға мәжбүр була^[6].

Бенгазиҙа зәүиә.

Һәр айырым төбәктә суфый ойошмалары идеологияһына урындағы этноконфессиональ һыҙаттар һәм йолалар эҙ ҡалдыра. Суфыйлыҡтың элек ерле халыҡ араһында булған мәжүси инаныуҙары менән буталыуы тураһында күп кенә ҡанундар бар. Был инаныуҙар араһында ата-бабалар культын, анимизмды, тылсымды һ.б. билдәләргә мөмкин. Һиндостанда суфыйлыҡ буддизм һәм индуизм йоғонтоһонда була^[6].

Интеллектуаллаштырыу

XII—XIII быуаттарҙа мосолман йәмғиәтенең төрлө ҡатламдары араһында суфыйлыҡ идеяларының киң таралыуына бәйле суфый тәғлимәтенең спекулятив-эзотерик яғы барлыҡҡа килә, был тәү сиратта белемле мосолмандарҙың мәнфәғәттәрен яҡлай. «Ғәмәли» суфыйлыҡ башлыса күмәк халыҡтарҙың рухи ихтыяждарын ҡәнәғәтләндереүгә йүнәлтелә. Суфый интеллектуаль элитаһы мөтәғәлим һәм фәйләсүфтәр идеяларын үҙләштерә. Бынан тыш, мистик ғәмәлде һәм кисереште булыу серҙәрен аңлау ысулы итеп аҡлаусы тәғлимәттәр ҙә булған. Әл-Сүһрәүәрди (1191 йылда үлә), Ибн Араби (1240 йылда үлә), Ибн Сабин (1268-69 йәки 1271 йылда үлә), Абду-р-Раззаҡ әл-Кашани (1329 йылда үлә), Абдул-Кәрим әл-Джили (1428 йылда үлә) һәм башҡа ошондай тәғлимәт авторҙары иран-семит һәм эллин мәҙәниәтенең дини-фәлсәфәүи мираҫын киң ҡуллана, уны ислам рухында ҡайтанан эшкәртәләр. Уларҙың эштәре башлыса суфый идеологияһының ғына түгел, ә бөтә мосолман интеллектуаль һәм рухи мәҙәниәтенең артабанғы үҫешен билдәләй^[7].

Суфыйҙарҙың иң билдәле теоретиктарының белдереү ҡатмарлылығы һәм диалектик фекерләүе йыш ҡына сөнни теологтарҙың (мәҫәлән, Ибн Тәймиәнең) ҡаршылығын тыуҙыра, әммә суфыйлыҡ идеологик өҫтөнлөк шарттарында уларҙың протестары йыш ҡына көслө ризаһыҙлыҡ менән ҡаршы алына. Әммә суфыйлыҡтың идеологик өҫтөнлөгө шарттарында уларҙың ҡаршылыҡтары йыш ҡына ҡәтғи кире ҡағыла. Фәлсәфәүи суфыйлыҡ, XIII—XIV быуаттарҙа сәскә атҡандан һуң, үҙенең ижади ҡеүәтен юғалта. Ул үҫтергән «камил кеше», «йәшәйеш берҙәмлеге», «Абсолюттың үҙ-үҙен күрһәтеүе» һәм «эманациялар» төшөнсәләре суфыйҙар һәм православие сөнниҙәре араһындағы бәхәс объекттарына әүерелә^[7].

«Изге» кәшәнәһе (Судан).

Суфыйлыҡ төшөнсәләре күп һанлы шиғри әҫәрҙәрҙә сағылыш таба. Суфый символикаһы, образдар һәм мотивтар фарсы телле дини һәм донъяуи шиғриәткә үтеп инә. Билдәле урта быуат авторҙары араһында Йәләлетдин Руми, Сәғҙи Ширази, М. Санаи, Мәхмүт Шәбистәри, Ф. Ираки, Әмир Хосроу Дәһләүи, Хафиз Ширази, Жәми, З. әл-Ансари, Низами Гәнжәүи һ. б. бар^[7].

Хәҙерге заманда суфыйлыҡ

Суфыйҙар һаны артыу менән уның учреждениеларында бюрократизация бара. Әгәр ҙә элек тәриҡәт шәйехе үҙ функцияларын туранан-тура үтәһә, хәҙер ул быны күп һанлы аралашсылар (хәлифә, мукаддам) аша башҡара. тәриҡәт ҡоролошоноң ҡатмарлашыуы һәм уларҙың эске тормошон ҡәтғи көйләү күп кенә икенсел тәриҡәттарҙы төп тәриҡәттан айырыуға нигеҙ булып тора. Был тәриҡәт, үҙ сиратында, «тармаҡланыуын» дауам итә, был үҙ-ара тәриҡәт һәм улар араһында көрәште көсәйтә. Йоғонто өлкәләрен һаҡларға йәки киңәйтергә тырышып, суфый шәйехтәре хакимдарҙың ярҙамын алырға тырыша. Һөҙөмтәлә тәриҡәттың етәкселеге хакимлыҡ итеүселәргә бойондороҡло була бара, ә ҡайһы бер илдәрҙә ғәмәлдә уның менән берләшә. Был кире күренештәргә ҡаршы бер төрлө протест малярия традицияларын тергеҙеү башлана һәм ниндәй ҙә булһа тәриҡәт менән бәйле булмаған бик күп яҡлы дәрүиштәрҙең барлыҡҡа килеүе^[1].

Һиндостанда суфый мәсете

XIX—XX буаыт башында суфыйлыҡ ислам дәүләттәре тормошонда мөһим сәйәси һәм дини роль уйнауын дауам итә. Көнсығыштағы йәмғиәттәрҙең дөйөм секуляризацияһы һәм уларҙың иҡтисади һәм мәҙәни тормошондағы үҙгәрештәр суфыйлыҡ позицияларына көслө зыян килтерә. Күпселек ғәрәп илдәрендә суфыйлыҡ дини һәм сәйәси даирәләр тарафынан ҡырҡа тәнҡитләнә, улар исламды заман талаптарына ярашлы «яңырыу» йәки уның «тәүге таҙалығына» кире ҡайтыу яҡлы була^[7].

Суфыйлыҡ һәм уның идеологик ҡараштарына шулай уҡ «ғәрәп» һәм «ислам» социализмы яҡлылар ҡаршы сыға Суфый шәйехтәре пассивлыҡта һәм хатта колонизаторҙар менән хеҙмәттәшлектә, консерватив һәм контрреволюцион даирәләргә ярҙам итеүҙә ғәйепләнә. Ҡайһы бер мосолман илдәрендә, мәҫәлән, Төркиәлә, суфый тәриҡәттәренең эшмәкәрлеге тыйыла. Төньяҡ Африкала яңы тәриҡәт барлыҡҡа килә: алавия (нигеҙ һалыусы Әхмәт әл-Ғәләүи, 1934 йылда вафат була), мәҙәниә (нигеҙ һалыусы Мөхәммәт әл-Мәҙәни, 1959 йылда вафат була), хәмиҙиә-шәзилиә (50-се йылдар аҙағында вафат була, Сәләм әл-Радиға нигеҙ һалыусы)^[8].

Хәҙерге ваҡытта суфыйлыҡ яҡлыларға социаль функцияларын башҡарырға ҡамасауламайҙар. Шәйехтәр һәм уларҙың иң яҡын арҡаҙаштары иҫкәрмә булып тора. Суфыйҙарҙың төп өлөшөн түбәнге социаль ҡатламдар ғына түгел, урта синыф вәкилдәре лә тәшкил итә. Тәриҡәт ағзаһы булыу күп осраҡта ғаилә традициялары менән бәйле һәм рухи эҙләнеүҙәр һөҙөмтәһе түгел^[8].

Суфыйлыҡ — мосолман һәм көнбайыш ғалимдарының ентекле өйрәнеү объекттарының береһе. Күпселек мосолман ғалимдары уға ҡарата ике яҡлы ҡарашта (йә уны ғәйепләй, йә аҡлай, маҡтай). Көнбайыш Европа, Америка, япон шәрҡиәтселәре ҡайһы берҙә христиан тәғлимәттәренең суфыйлыҡҡа йоғонтоһон арттырып күрһәтеүгә һәм уның төшөнсәләрен яңыртыуға ынтыла^[8].

Бер төркөм тикшеренеүселәр һәм философтар, суфыйлыҡта йәмғиәттең рухи көрсөгө панацеяһын (ҡотолоу сараһын) күреп, суфыйлыҡ традицияларын һәм төшөнсәләрен тергеҙеү яҡлы. Был пропаганда арҡаһында Көнбайыш Европаның ҡайһы бер илдәрендә һәм АҠШ-та «модернизацияланған» суфыйлыҡ тәғлимәтенә буйһонған даирәләр һәм йәмғиәттәр барлыҡҡа килә^[8].

Суфый терминдары

Төп (әсә) тәриҡәт

Исеме	ғәр.	Нигеҙ һалыусы (эпоним)	Биләмәләрендә таралған
Бәҙәүиә	البدوية	Әхмәт әл-Бадавливать 1276 йылда вафат була)	Мысыр.
Бекташи	البكداشية	Хажи Бекташ (1271 йылда вафат була))	Төркиә, Албания һәм Босния.
Ҡәҙриә	القادرية	Абду-ль-Кадир Джиляни (1077—1166)	Төркиә, Индонезия, Көньяҡ Азия, Балҡан, Ҡаф, Ҡытай, Көнбайыш һәм Көнсығыш Африка.
Күбраүилек	الكبرویة	Наджма әд-дин Орловский (1145—1221)	Урта Азия.
Мәүләүи	المولوية	Джалаладдин Руми (1207—1273)	Төркиә.
Нәҡшбәндиә	النقشبندية	Баһауетдин Нәҡшбәнди (1318—1389)	Урта Азия, Яҡын Көнсығыш, Кавказ, Һиндостан, Пакистан.
Рифаия	الرفاعية	Әхмәд ар-Рифая (1118—1181)	Ғәрәп Яҡын Көнсығышы, Төркиә, Балҡан ярымутрауы, Көньяҡ Азия
Сүһрәүәрдилек	السهروردية	Әбү Хафс ас-Сухраварди (1144—1234)	Һиндостан.
Шиштиә	الجشتية	Муинуддин Чишти (1141—1230)	Һиндостан, Пакистан, Көньяҡ Азияның ҡайһы бер региондары.
Шәҙилиә	الشاذلية	Абу-ль-Хәсән аш-Шазиль (1196 йылда вафат була)	Мысыр, Төньяҡ Кавказ
Йәсәүиә	اليسوية	Әхмәт Йәсәүи (1103—1166)	Үҙәк Азия.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Мирас Иҙелбаев «Боронғо һәм урта быуаттарҙа көнсығыш суйфыйсылығы һәм башҡорт ерлеге»
• Суфыйлыҡ һуҡмаҡтары
• Байа (ғәр. بيعة‎) — обряд инициации, при которой мөрит даёт своему муршиду присягу (клятву) о том, что он останется верен ему и будет выполнять все его указания.
• Ваджд (ғәр. وجد‎) — экстатическое переживание присутствия Божества.
• Вахдат аль-вуджуд (ғәр. وحدة الوجود‎) — единство бытия.
• Вахдат аш-шухуд (ғәр. وحدة الشهود‎) — термин, прилагавшийся к полярным по своему содержанию мистико-философским учениям аль-Халладжа, аль-Джили и ас-Симнани.
• Вирд (ғәр. ورد‎) — задания в виде молитв, которые муршид даёт своим мөритам.
• Гайб (ғәр. غيب‎) — сокровенное, недоступное человеческому разуму.
• Зикр (ғәр. ذکر‎ — поминание‎) — прыжки и хлопанья в ладоши в мечети, «столп, на котором зиждется весь мистический Путь».
• Кутб (ғәр. قطب‎ — букв. «полюс»‎) — высшая степень святости в иерархии «святых», лидер или духовный наставник тариката.
• Каввали (урду قوٌالی‎) — исполнение под музыку суфийской поэзии, распространённое преимущественно в Пакистане и северной Индии.
• Инсан камиль (ғәр. إنسان كامل‎) — идеал совершенного человека, победившего в себе нафс и достигшего состояния хакика.
• Макам (ғәр. مقام‎) — духовное состояние на пути самосовершенствования, которое характеризуется определённой стабильностью; «стоянка» тариката.
• Нисбат — духовная связь между муридом и мюршидом.
• Рабит (ғәр. رابطة‎ — букв. «связь, узы»‎) — духовная связь между учеником и его наставником, одна из ступеней к постижению божества и растворению в нём.
• Сама (ғәр. سماع‎ — букв. «слышание»‎) — разновидность зикра, включающая в себя пение, игру на музыкальных инструментах, танец, декламацию стихов и молитв, ношение имеющих символическое значение облачений и др.
• Силсила (ғәр. سلسلة‎ — букв. «ряд, цепь»‎) — духовная генеалогия суфийских шейхов, восходящая к пророку Мухаммаду.
• Фана (ғәр. فناء‎) — концепция растворения мистика в Боге.
• Хакикат (ғәр. حقيقة‎ — букв. «истина»‎) — финал духовного самосовершенствования, означающий полное освобождение от куфра и ясное умозрение гайба.
• Ханака (фарс. خانگاه), зәүиә (ғәр. زاوية‎) — суфийская обитель.
• Хирка (ғәр. خِرْقَةٌ‎ — букв. «тряпка»‎) — дырявый или залатанный плащ, обычно надеваемый при обряде посвящения ученика в суфийский орден.

• Смирнов А. В. Суфизм // Энциклопедия «Кругосвет».
• Sufism (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online. Дата обращения: 15 октябрь 2016.

Әҙәбиәт

Ҡалып:Refbegin2

на русском языке

• Али-заде, А. А. Тасаввуф // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — 400 с. — (Золотой фонд исламской мысли). — 3000 экз. — ISBN 5-98443-025-8  (рус.).
• Гогиберидзе Г. М. Исламский толковый словарь. — Ростов н/Д: Феникс, 2009. — 266 с. — (Словари). — 3000 экз. — ISBN 978-5-222-15934-7.
• Иордан М. В., Кузеев Р. Г., Червонная С. М. Ислам в Евразии: Современные этические и эстетические концепции суннитского ислама, их трансформация в массовом сознании и выражение в искусстве мусульманских народов России. — М.: Прогресс-Традиция, 2001. — 515 с.
• [[]]. Суфыйлыҡ // Ислам: энциклопедический словарь / отв. ред. С. М. Прозоров. — М. : Наука, 1991.
• Керимов Г. М. Суфизм: мистическая ветвь в исламе // Вопросы научного атеизма. Вып. 38. Мистицизм: проблемы анализа и критики / Редкол. В. И. Гараджа (отв. ред.) и др.; Акад. обществ. наук ЦК КПСС. Ин-т научного атеизма. — М.: Мысль, 1989. — С. 109—126. — 335 с. — 22 765 экз. — ISBN 0321-0847.
• Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Колесников А. С. Суфизм — философия в рамках мистицизма // История философии: Учебник для вузов. — СПб.: Питер, 2010. — 656 с. — ISBN 978-5-49807-412-2.
• Крымский А. Е. Суфизм // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Суфизм / Смирнов А. В. // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Мысль, 2010. — 2816 с.

на других языках

• Taṣawwuf / Massington, L. ; Radtke, B.; Chittick, W.C.; Jong, F. de.; Lewisohn, L.; Zarcone, Th.; Ernst, C; Aubin, Françoise; J.O. Hunwick. // Encyclopaedia of Islam. 2 ed. — Leiden : E. J. Brill, 1960—2005. (түләүле)

Ҡалып:Refbegin2

на русском языке

• Али-заде, А. А. Тасаввуф // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — 400 с. — (Золотой фонд исламской мысли). — 3000 экз. — ISBN 5-98443-025-8  (рус.).
• Гогиберидзе Г. М. Исламский толковый словарь. — Ростов н/Д: Феникс, 2009. — 266 с. — (Словари). — 3000 экз. — ISBN 978-5-222-15934-7.
• Иордан М. В., Кузеев Р. Г., Червонная С. М. Ислам в Евразии: Современные этические и эстетические концепции суннитского ислама, их трансформация в массовом сознании и выражение в искусстве мусульманских народов России. — М.: Прогресс-Традиция, 2001. — 515 с.
• [[]]. Суфыйлыҡ // Ислам: энциклопедический словарь / отв. ред. С. М. Прозоров. — М. : Наука, 1991.
• Керимов Г. М. Суфизм: мистическая ветвь в исламе // Вопросы научного атеизма. Вып. 38. Мистицизм: проблемы анализа и критики / Редкол. В. И. Гараджа (отв. ред.) и др.; Акад. обществ. наук ЦК КПСС. Ин-т научного атеизма. — М.: Мысль, 1989. — С. 109—126. — 335 с. — 22 765 экз. — ISBN 0321-0847.
• Суфизм / Кныш А. Д. // Социальное партнёрство — Телевидение. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 462—465. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 31). — ISBN 978-5-85270-368-2.
• Колесников А. С. Суфизм — философия в рамках мистицизма // История философии: Учебник для вузов. — СПб.: Питер, 2010. — 656 с. — ISBN 978-5-49807-412-2.
• Крымский А. Е. Суфизм // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Суфизм / Смирнов А. В. // Новая философская энциклопедия : в 4 т. / пред. науч.-ред. совета В. С. Стёпин. — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Мысль, 2010. — 2816 с.

на других языках

• Ҡалып:ЭИ/2

Иҫкәрмәләр

1. Ислам: ЭС, 1991, с. 225
2. Али-заде, 2007
3. Ислам: ЭС, 1991, с. 228
4. Ислам: ЭС, 1991, с. 30
5. Ислам: ЭС, 1991
6. Ислам: ЭС, 1991, с. 229
7. Ислам: ЭС, 1991, с. 230
8. Ислам: ЭС, 1991, с. 231

Һылтанмалар

• Суфыйлыҡ // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 24 декабрь 2022)
• Неосуфизм
• Суфизм // Энциклопедия «Кругосвет».
• Sufism (ингл.). — статья из Encyclopædia Britannica Online. Дата обращения: 15 октябрь 2016.