Сәнғәт

Сәнғәт ( церк.-слав. искусство (лат. experimentum — тәжрибә, ҡулланып ҡарау); иск.-слав. искоусъ— тәжрибә, һирәгерәк  вәсвәсә^[1][2]) — ысынбарлыҡты образлы аңлап ҡабул итеү; үҙеңдең эске һәм тышҡы донъяға ҡарашыңды художестволы образда  сағылдырыу нәтижәһе йәки барышы^[3] ; авторҙы ғына түгел, башҡа кешеләрҙе лә ҡыҙыҡһындырыуға йүнәлтелгән ижад^[4].

Винсент Ван Гог. Йондоҙло төн, 1889 г.

Поль Сезанн. Бибемус, ҡыҙыл ҡая, 1897 г.

Сәнғәт (фән менән бер рәттән) —  Тәбиғи фәндәр ҙәге һәм шулай уҡ донъяны Дини сүрәттә ҡабул итеү кеүек, донъяны танып-белеү ысулдарының береһе. Төрки телдәрҙә «тәбиғәт»- матди донъя, «сәнғәт»- «оҫта кеше эшләгән, ғәмәли оҫта эшмәкәрлек» тигән мәғәнәлә ҡулланылған.

Сәнғәт төшөнсәһе бик киң — ул ниндәйҙер бер айырым өлкәлә үтә ныҡ үҫешкән оҫталыҡта күренергә мөмкин. Оҙаҡ йылдар дауамында сәнғәт тип кешенең матурлыҡты һөйөүен ҡәнәғәтләндереүсе мәҙәни эшмәкәрлек  төрө атап йөрөтөлдө. Социаль-эстетик нормалар һәм баһалауҙар эволюцияһы менән бергә донъяны эстетик йәһәттән сағылдырыусы формалар тыуҙырыуға йүнәлтелгән һәр төрлө эшмәкәрлек тә сәнғәт тип аталыу хоҡуғын ала^[5][6].

Бөтә йәмғиәт киңлегендә, сәнғәт - танып белеү һәм ысынбарлыҡты сағылдырыуҙың айырым бер ысулы, йәмғиәти аңдың художестволы эшмәкәрлеге формаһының береһе һәм кешенең, шулай уҡ барлыҡ кешелектең  рухи мәҙәниәтенең бер өлөшө, бөтә быуындарҙың ижади эшмәкәрлегенең күп ҡырлы һөҙөмтәһе ул. Фәндә төп ижади, художестволы эшмәкәрлекте лә, шулай уҡ уның һөҙөмтәһе булған нәфис әҫәрҙе лә сәнғәт тип атайҙар.

Этимология һәм семантикаһы

Роман телдәрендәге аналогтарҙан айырмалы рәүештә: ингл. art, франц. art, итал. arte, нем. Kunst — рус һүҙе «искусство» киңерәк мәғәнәгә эйә: оҫталыҡ, сәнғәт. Яйлап, тарихи үҫеш һәм рус телендәге һүҙҙәрҙең мәғәнәһен дифференциациялау процесында (гот. handags  — һығылмалы, аҡыллы;handus- ҡул ) художестволы тигән мәғәнәлә термин барлыҡҡа килә. Роман телдәрендә һәм, шуға ярашлы, Көнбайыш Европа сәнғәт тарихында терминдарҙы бер телдән икенсеһенә тәржемә итеүе ауыр булған «сәнғәткә» һәм «художество»ға бүленеш юҡ. Бер нисә бер-береһенә яҡын торған төшөнсә бар: мәҫәлән, оҫталыҡ(англ. skill, фр. compétence, итал. maestria, abilità, нем. Fertigkeit), Һөнәр, ҡул менән эшләү (англ. handicraft, arts and crafts, фр. artisanat, maîtrise, métier). Аристотель сәнғәтте (др.-греч. techne — искусство, мастерство, умение) сәнғәт, оҫталыҡ, оҫталыҡ) «ысын аҡылға эйәргән ижади ғәҙәт» тип билдәләй. «Рукомесло» тигән урыҫ телендәге иҫке төшөнсә яҡын мәғәнәгә эйә; ошо уҡ мәғәнәлә лат. ars (бер формаһы лат. artificium), киң мәғәнәлә инглиз. art яҡын, «компиляция», нимәнеңдер мәғәнәүи синтезы күҙҙә тотола. «Яһалма», «хәрби сәнғәт», «артиллерия» һәм «артефакт» һүҙҙәре оҡшаш этимологияға эйә.^[7]. Француз яҙыусыһы П. Валери «сәнғәт» төшөнсәһенең түбәндәге билдәләмәһен бирә:

«Сәнғәт» һүҙе башта эш итеү рәүешен белдерә һәм башҡа бер нәмәне лә аңлатмай. Әммә бындай киң аңлау ҡулланыштан сыҡты. «Сәнғәт» термины әкренләп мәғәнәһе буйынса тарҡала һәм ниндәй ҙә булһа аңлы йәки аңлы кондиционерлы эшмәкәрлектә эш итеү режимына ғына ҡарата ҡулланыла башлай. Һүҙ машина йөрөтөү сәнғәте йәки аш-һыу әҙерләү сәнғәте, тын алыу сәнғәте һәм йәшәү сәнғәте хаҡында бара. Әммә бөтә «сәнғәт юлдары» һәр кешегә бер тигеҙ барып етмәй, шуға күрә «сәнғәт» һүҙенең мәғәнәһе эш-хәрәкәт режимының сифаты йә ҡиммәте төшөнсәһе менән тулыландырыла

^[8].Шулай итеп, сәнғәт төшөнсәһе бик киңәйә, шул иҫәптән художестволы ижадты ла «сәнғәт ысулдарының» береһе булараҡ үҙ эсенә ала .

Төшөнсәләр: сәнғәт, эстетик һәм художество эшмәкәрлек

Индивидуаль һәм ижтимағи тормошта оҫталар : (лат. Homo faber — ижад итеүсе кеше) һөнәрсе, техник, ижади фекер йөрөтөүсе уйлап табыусылар була, әммә улар художестволы образдар тыуҙырмай. Икенсе нәмә (лат. Homo artifex) — рәссам, ижадсы, М. С. Каган билдәләмәһе буйынса, ул художество эшмәкәрлеге ярҙамында билдәле бер сәнғәт төрө материалында «образлы моделдә үҙен ике тапҡырға арттыра». Образлы фекерләү « объектты икеләтә арттырырға дәртләндерә, шулай итеп рәссам үҙ-үҙен кәүҙәләндерә »^[9]. Шулай итеп, сәнғәт төшөнсәһе бик киң булып китә, шул иҫәптән художестволы ижад «сәнғәт ысулдарының» береһенә әйләнә. «Эстетик» һәм «художестволы» төшөнсәләре синоним була алмай һәм художестволы тип кенә «эстетиканың юғары сағылышы» тип баһалана алмай. Художестволы образ һәр ваҡыт аныҡ, индивидуаль (субъектив) һәм эмоциональ. Оҫта матди эштәрҙә — ябай кәсептә, образлы модель, ҡағиҙә булараҡ, килеп сыҡмай. Эстетик эшмәкәрлек художестволы образдар тыуҙырмай, ә ысынбарлыҡта булған объекттарҙы һәм уларҙың фекерҙәге моделдәрен яраштыра ғына. Художестволы әҫәр эстетика өлкәһендә өлөшләтә йәки унан бөтөнләй ситтә булырға мөмкин, ә эстетик эшмәкәрлек, үҙ сиратында, художестволы әҫәргә тап килмәй. Мәҫәлән, пляжда төҫлө ҡырсынташ йыйыу йәки бүлмәлә мебель урынлаштырыу, стеналарына картиналар элеү эстетик, әммә художестволы эшмәкәрлек түгел. Кеше бер үк ваҡытта матурлыҡ тураһында хәстәрлек күрһәтһә лә, рәссам булып китмәй.^[10].Роман телдәрендә «сәнғәт» һәм «художество» төшөнсәләре араһында лингвистик һәм семантик айырма юҡ. Сәнғәт, оҫталыҡ бер төрлө билдәләнгән (ингл., фр. art, итал. arte, нем. Kunst). Шуға күрә Көнбайыш Европа эстетикаһында хәҙерге заман сәнғәте теорияларында айырыуса кире сағылыш тапҡан башҡа категориялы мөнәсәбәттәр барлыҡҡа килә. Мәҫәлән, «сәнғәт объекты» төшөнсәһе һәр нәмәне аңлата ала:йыш ҡына эстетик һәм художестволы үҙенсәлектәргә эйә булмаған һынлы йәки һынлы булмаған сәнғәт әҫәрҙәре, дадаизм, инсталляция, боди-арт, реди-мейд.

Икенсе концепция ла бар. М. С. Каган сәнғәтте (формулировкаһы: ижади һәм ижади эшмәкәрлектә) синкретик художество эшмәкәрлегенең дүрт төп аспектының береһе тип һанай^[11]. .

XX быуаттың икенсе яртыһында — XXI быуат башында ҙур оҫталыҡ талап иткән эшмәкәрлек социаль психология өлкәһендә түгел, ә феноменология өлкәһендә, йәғни социаль түгел, ә индивидуаль аң һәм уникаль шәхси ижади фекерләү күренеше булараҡ ҡарала.

Сәнғәт тарихы

Сәнғәт күренешен, атап әйткәндә, сәнғәт тарихын, дөйөм тарих һәм сәнғәт тарихының бер өлөшө булараҡ, фәнни өйрәнеү нигеҙенә боронғо мәҙәниәт һәм Көнбайыш Европа цивилизацияһының христиан традициялары булдырған күп кенә төп төшөнсәләр һалынған. Бындай мәжбүри евроцентризм, тәү сиратта, көнсығыш мәҙәниәттәрендә тарихи ваҡыт һәм йыһан тураһында башҡа фекерҙәр булыуы менән бәйле. Европа фәнендәге төп төшөнсәләр: Донъяны барлыҡҡа килтергәндән алып Һуңғы хөкөмгә тиклем тарихи ваҡыттың берҙәм йүнәлеше тураһындағы фекерҙәр (кешелек тарихсылығы (историзм) принцибы һәм, атап әйткәндә, художестволы фекерләү принцибы), хронотоп төшөнсәләре (сәнғәт әҫәрен ижад итеүҙең ваҡыты һәм урыны берҙәмлеге), танып белеүҙең аныҡ һәм интуитив алымдары, ижади фекерләү, фекерләү һәм баһалау азатлығы комбинацияһы һәм башҡалар.

Килеп сығышы

Эстетика тарихсылары сәнғәттең килеп сығышын уйындар, йолалар , шул иҫәптән мифологик һәм тылсымлы кәүҙәләнештәр менән бәйләй^[12]. Хеҙмәт теорияһы буйынса, тәүтормош йәмғиәтендә тәүтормош һынлы сәнғәте ғәмәли проблемаларҙы хәл итеү өсөн кеше эшмәкәрлеге ысулы булараҡ Homo sapiens менән бергә барлыҡҡа килә^[13]. Урта палеолит дәүерендә барлыҡҡа килгән тәүтормош сәнғәте Үрге палеолитта 40 мең йыл самаһы элек барлыҡҡа килә һәм йәмғиәттең ысынбарлыҡты үҙләштереүҙәге яңы этабын кәүҙәләндергән социаль продукты була ^[14] Боронғо сәнғәт әҫәрҙәре, мәҫәлән, Көньяҡ Африкала табылған ҡабырсаҡ мунсаҡ.^[15] беҙҙең эраға тиклем 75 һәм унан да күберәк мең йылға ҡарай.

Таш быуатта сәнғәт тәүтормош йолаларынан, музыканан, бейеүҙәрҙән, тән биҙәүестәренән, геоглифтарҙан — ерҙәге һүрәттәрҙән, дендрографияларҙан — ағас ҡабығындағы һүрәттәрҙән, мәмерйәләрҙәге һүрәттәрҙән, ҡаяға төшөрөлгән картиналарҙан, петроглифтарҙан һәм скульптуранан ғибәрәт.

Ҡайһы бер авторҙар фекеренсә, ул мәғлүмәтте ҡабул итеү һәм һаҡлау, тапшырыуҙың телгә бәйле ысулдары барлыҡҡа килгәнсе үк барлыҡҡа килгәндер .^[16]

Тәүтормош сәнғәте

Тәүтормош музыкаһы, бейеүҙәре, йырҙары һәм йолалары, шулай уҡ геоглифтар — ер өҫтөндәге һүрәттәр, дендроглифтар — ағас ҡабығындағы һүрәттәр һәм хайуан тиреһендәге һүрәттәр, төҫлө пигменттар ярҙамында тәндең төрлө биҙәктәре һәм мунсаҡ кеүек төрлө тәбиғи әйберҙәр, мәҫәлән, мунсаҡтар.

Тәүтормош сәнғәтенә тылсым, өйрәтеү, коммуникатив-телмәр функциялары синкретизмы (берлек) хас. Һынлы сәнғәттең төп моделе булып «йәнлектең тәбиғи моделе» тора ^[17][18]. Тәүтормош ижадының коммуникатив утилитаризмы эстетик аспектты үҫтереү менән бер рәттән бөтә халыҡтарҙың мәҙәниәттәренең полиграфияға тиклемге фольклор осоронда асыҡ күҙәтелә. Сәнғәттең биологик функцияһы (художество инстинкты) теорияһы ла бар.

Боронғо сәнғәт

Портрет пекаря Теренция Неона и его жены. Помпеи (Дом Теренция Неона, VII, 2, 6). Inv. No. 9058. Неаполь, Национальный археологический музей

Хәҙерге заман мәғәнәһендә сәнғәт нигеҙҙәрен боронғо цивилизациялар һалған: Мысыр, Месопотамия, фарсы, һинд, ҡытай, грек, рим, шулай уҡ Ғәрәбстан (боронғо Йәмән һәм Оман) һәм башҡалар. Иртә цивилизацияларҙың был үҙәктәре быуаттар буйы һаҡланып ҡалған һәм артабанғы мәҙәниәттәргә йоғонто яһаған үҙенсәлекле сәнғәт стилен булдырған. Шулай уҡ улар рәссамдар ижадының тәүге тасуирламаларын ҡалдырған. Мәҫәлән, боронғо грек оҫталары күп йәһәттән кеше тәнен һүрәтләүҙә башҡаларҙы уҙып киткән һәм уның мускулдарын, торошон, дөрөҫ пропорцияларын һәм матурлығын күрһәтә алған.

Урта быуаттар сәнғәте

Шулай уҡ ҡарағыҙ Каролингский Ренессанс

Тугра турецкого султана Махмуда II, выполненная арабской каллиграфией. Перевод: Махмуд-хан, сын Абдул-Хамида, вечно победоносный.

Византия сәнғәте һәм Көнбайыш Урта быуат готикаһы рухи хәҡиҡәттәргә һәм Библия сюжеттарына иғтибар итә. Улар һынлы сәнғәттә һәм мозаикала алтын фон ҡулланып, Күк донъяһының (горний мир, Небесное царство) күҙгә күренмәҫ юғары мөһабәтлегенә баҫым яһай, яҫы ысынбарлыҡҡа бик оҡшамаған формаларҙа кеше һындарын кәүҙәләндерә.

Чен Хоншоу, автопортрет, 1635 г., эпоха Мин

Көнсығышта ислам илдәрендә һынлы сәнғәт башлыса архитектураға, орнаментҡа, биҙәүгә, каллиграфияға, биҙәүестәргә һәм башҡа декоратив-ҡулланма сәнғәт төрҙәренә ҡайтып ҡалған.

Һиндостанда һәм Тибетта сәнғәт дини бейеү һәм скульптура менән бик ныҡ бәйле була, уларға һынлы сәнғәт оҡшарға тырышҡан, сағыу контраст төҫтәргә һәм асыҡ контурҙарға ынтылған. Ҡытайҙа күп төрлө сәнғәт төрө сәскә ата: таш семәрләү, бронза скульптура, керамика (шул иҫәптән император Цинь терракотаһының билдәле армияһы), шиғриәт, каллиграфия, музыка, һынлы сәнғәт, драма, нәфис әҙәбиәт һ. б. Ҡытай сәнғәтенең стиле дәүерҙән дәүергә үҙгәрә һәм ғәҙәттә хакимлыҡ итеүсе династия исеме менән атала. Мәҫәлән, Тан дәүерендәге һынлы сәнғәт, ҡатмарлы һәм монохром, идеаллаштырылған пейзаж һүрәтләнгән, ә Мин дәүерендә ҡуйы төҫтәр һәм жанрлы композициялар булған.

Сәнғәттә япон стилдәрен урындағы император династиялары тип тә атайҙар, ә уларҙың һынлы сәнғәтендә һәм каллиграфияһында үҙ-ара ярайһы уҡ бәйләнеш һәм тәьҫир итешеү күҙәтелә. XVII быуаттан бында ағас гравюраһы ла таралған.

Ренессанстан хәҙерге осорға тиклем

Көнбайыш яңырыуы матди донъя һәм гуманизм ҡиммәттәренә әйләнеп ҡайта, был тағы ла һынлы сәнғәт парадигмаһының үҙгәреүенә килтерә. Мәғрифәтселек осоронда рәссамдар ҡатмарлы һәм камил сәғәт механизмы кеүек тойолған Ғаләмдең физик һәм рациональ аныҡлығын, шулай уҡ үҙ заманының революцион идеяларын сағылдырырға тырыша. Шулай итеп, Уильям Блейк Ньютондың портретын илаһи геометр образында төшөрә, ә Жак-Луи Давид үҙ таланты менән сәйәси пропаганда өлкәһендә хеҙмәт итә. Романтизм дәүере рәссамдары Гёте шиғырҙары менән илһамланып, тормоштоң эмоциональ яғына һәм кеше индивидуаллеген һүрәтләргә ынтыла. XIX быуат аҙағына академизм, символизм, импрессионизм, фовизм кеүек бер нисә художество стиль барлыҡҡа килә.

Әммә уларҙың ғүмере бик ҡыҫҡа була, һәм иҫке тенденцияларҙың аҙағын Эйнштейндың сағыштырмалығы ^[19] һәм Фрейдтың «unconscious» (бессознательное, аңға бәйле булмаған)^[20] кеүек яңы асыштары ғына түгел, ә ике донъя һуғышы арҡаһында техниканың бығаса күрелмәгән үҫеше лә яҡынайта. XX быуат сәнғәте тарихы яңы визуаль мөмкинлектәр һәм матурлыҡтың яңы стандарттарын эҙләү менән тулылана, уларҙың һәр береһе элеккеләре менән конфликтҡа инә. Импрессионизм, фовизм, экспрессионизм, кубизм, дадаизм, сюрреализм һәм башҡа нормалар уларҙы тыуҙырған ижадсылар йәшәгән осорҙа ғына популяр була. Глобалләшеүҙең көсәйеүе мәҙәниәттәрҙең үҙ-ара йоғонтоһо артыуға килтерә. Шулай итеп, Матисс һәм Пабло Пикассо ижадына Африка сәнғәте ҙур йоғонто яһай, ә япон гравюралары (үҙҙәре көнбайыш яңырыуы йоғонтоһонда) импрессионистар өсөн илһам сығанағы булып хеҙмәт итә. Сығышы буйынса көнбайыштан булған коммунизм һәм постмодернизм идеялары сәнғәткә лә ҙур йоғонто яһаған.

Модернизм, үҙенең ҡаты нормалар культы һәм ХХ быуаттың икенсе яртыһында хәҡиҡәтте идеалистик эҙләү менән үҙенең тормошҡа ашмаҫлыҡ булыуын аңлауға юл аса. Ҡиммәттәрҙең сағыштырмалығы хәҙерге заман сәнғәте осороноң башланыуын һәм сәнғәттең тамамланыуы тураһында фекер алышыу тыуҙырған постмодернизмды тәнҡитләү осорон билдәләгән хәҡиҡәт булараҡ ҡабул ителә. Донъя мәҙәниәте һәм тарихы, сәнғәте шулай уҡ ирония менән эшкәртелә башлаған сағыштырма һәм үткер категориялар тип һанала башлай, ә төбәк мәҙәниәттәре сиктәренең буралыуы уларҙың берҙәм глобаль мәҙәниәттең бер өлөшө булараҡ аңлауына килтерә.

Классификацияһы

Картина Оноре Домье, изображающая театр

Фотография Энсела Адамса — Хребет «Большой Титон» и река Снейк в национальном парке Гранд-Титон (Вайоминг, США)

Сәнғәт — төрлө йәмғиәттәрҙә һәм мәҙәниәттәрҙә ижад теорияһын һәм физик сағылышын күҙҙә тотҡан термин. Сәнғәттең төп компоненттарына әҙәбиәт (шул иҫәптән драма, шиғриәт һәм проза), башҡарыу сәнғәте (улар араһында бейеү, музыка һәм театр) һәм һынлы сәнғәт (шул иҫәптән һүрәт, һынлы сәнғәт, кино төшөрөү, архитектура, керамика, скульптура һәм фотография) инә. Ҡайһы бер сәнғәттәр визуаль компонентты башҡарыу компоненты (йәғни кинематография) йәки визуаль компонентты яҙыу (мәҫәлән, комикстар) менән берләштерә. Тарихҡаса булған мәмерйә картиналарынан алып хәҙерге заман фильмдарына тиклем сәнғәт хикәйәләр һөйләү һәм кешенең тирә-яҡ мөхит менән мөнәсәбәте тураһында хәбәр еткереү өсөн үҙенсәлекле һауыт булып хеҙмәт итә.

Сәнғәт төрлө критерийҙар буйынса классификациялана ала. Һынлы сәнғәт тышҡы ысынбарлыҡты һынландыра, шул уҡ ваҡытта сәнғәттең пикториаль булмаған формалары эске донъяны кәүҙәләндерә. Һынлы булмаған сәнғәтте сағылдырыу һәм ҡабул итеү төрө буйынса музыкаль, бейеү һәм әҙәби сәнғәткә бүлеү мөмкин, ҡатнаш типтар ҙа була. Сәнғәттең төрлө төрҙәренә жанр дифференциацияһы хас.

«Мерриам-Уэбстер һүҙлеге» «сәнғәтте» «һынлы сәнғәт, скульптура, музыка, театр, әҙәбиәт һ. б. тип билдәләй.^[21].

~ Виды искусств	Статические		Динамические
Изобразительные	живопись, графика (рисунок, эстамп), декоративно-прикладное искусство, скульптура, фотоискусство, граффити, комикс		немое кино
Зрелищные		театр, опера, эстрада, цирк, киноискусство	компьютерные игры
Неизобразительные (выразительные)	архитектура, литература		музыка, хореография, балет, радиоискусство

Сәнғәттең үҫеш формаһы буйынса улар арауыҡта (билдәле бер географик өлкәлә) һәм ваҡыт арауығында (билдәле бер дәүерҙә) айырыла.

Утилитаризм күҙлегенән ҡарағанда, сәнғәт ғәмәли (эстетиканан тыш, ниндәйҙер көнкүреш функцияһы булған) һәм нәфис («саф», эстетик функция ғына үтәй) сәнғәт төрҙәренә бүленә.

Ҡулланған материалдар буйынса сәнғәтте түбәндәге төрҙәргә бүлергә мөмкин:

традицион һәм заманса материалдар (буяуҙар, поляр, балсыҡ, ағас, металл, гранит, мәрмәр, гипс, химик материалдар, күпләп сығарылған сәнәғәт әйберҙәре һ.б.) ҡулланылған

мәғлүмәтте һаҡлау һәм үрсетеүҙең заманса ысулдары (заманса кеше-машина интерфейсы саралары, визуалләштереү, шул иҫәптән компьютер графикаһы, өс үлсәмле 3D)

Медиа-сәнғәт: компьютер сәнғәте, цифрлы һынлы сәнғәт, нет-арт һ. б. Рекламаны йыш ҡына сәнғәт төрҙәренең береһе тип атайҙар^[22]. . тауыш (һауаның яңғырауыҡлы тирбәлеүҙәре)

Музыка: классик, академик, электрон (ҡара: музыкаль жанрҙар һәм стилдәр)

һүҙ (тел берәмеге)

каллиграфия, йырҙар, әҙәбиәт (проза, шиғриәт)

кеше- аралашсы (башҡарыусы: актер, йырсы, клоун һ.б.)

Темаһына, объектына һәм презентация ысулына йәки уларҙың ҡайһы бер тотороҡло, идеологик яҡтан аҡланған, комбинацияһына, сәнғәт жанрҙарына (драма, натюрморт, сюита һ. б.) һәм стилдәргә (классицизм, импрессионизм, джаз һ.б.) ҡарап бүленә ала.

Билдәле бер шарттарҙа аңлы рәүештә эстетик йоғонто яһау йәки башҡарыу оҫталығы критерийҙары буйынса сәнғәтте ниндәй ҙә булһа эшмәкәрлек тип атарға мөмкин. — Бының өсөн активистҡа эшмәкәрлегенең һөҙөмтәһен айырым, ҡабатлауы ауыр, тәжрибәһе тип ҡарау етә, быны үҙенең ғәмәлдәре аша күрһәтергә һәм был тәжрибә тураһында ғына башҡа кешеләр менән бәйләнешкә инергә теләй. Мәҫәлән, һүҙ ағас һырлау сәнғәте, кейенеү сәнғәте, гөлләмәләр эшләү сәнғәте, һуғыш сәнғәте, эшҡыуарлыҡ сәнғәте һ. б. тураһында бара.

Шуны иҫтә тоторға кәрәк: сәнғәткә һылтаныу критерийҙары, шулай уҡ «сәнғәт» терминының йөкмәткеһе лә ваҡыт үтеү менән үҙгәрә. Даими үҙгәреп торған донъяла билдәле бер билдәләнгән ҡиммәттәрҙе ҡайтанан ҡарарға тура килә. Сәнғәт иҫкерергә лә, хатта юғалырға ла мөмкин. Икенсе яҡтан, быға тиклем булмаған яңы эшмәкәрлек төрҙәре яңы сәнғәт исеменә дәғүә итә ала. Сәнғәтте классификациялау тураһында фекер алышыуҙар бер ҡасан да туҡтамай.

Ҡайһы берҙә ҡатмарлы һүҙҙәрҙә сәнғыт («искусство») һүҙе урынына сит сығышлы «арт» синонимы ҡулланыла, мәҫәлән: «пиксель сәнғәте», «ОРФО- арт»^[23]», «артпедагогия», «арт-терапия», «боди-арт» (авангард сәнғәтенең бер төрө), «видеоарт», «саунд-арт», «нет-арт».

Иҫкәрмәләр

1. Искусство, в этимологическом словаре русского языка Макса Фасмера.
2. Искусство (История слов. Часть 3) В. 
3. Робин Коллингвуд — Принципы искусства V. § 2.
4. «Общеинтересное в жизни, — писал Чернышевский, — вот содержание искусства» 2016 йыл 5 март архивланған..
5. Энциклопедия социологии 2009 йыл 24 март архивланған.
6. Словарь по общественным наукам. 2009 йыл 24 март архивланған.
7. Виктор Власов. Теория формообразования в изобразительном искусстве (рус.). — Litres, 2017. — С. 22—23. — ISBN 5040866755. — ISBN 9785040866755.
8. Валери П. Об искусстве. М.: Искусство, 1993. — С. 91—92.
9. Каган М. С. Эстетика как философская наука. — СПб.: Петрополис, 1997. — С. 204
10. Власов В. Г. Теория формообразования в изобразительном искусстве. Учебник для вузов. — СПб.: Изд-во С-Петерб. ун-та, 2017. — C. 18
11. Каган М. С. Человеческая деятельность: Опыт системного анализа. — М., 1974. — С. 98—111.
12. Борев Ю. Б. Эстетика. В 2 тт. Т. 2. Смоленск, 1997. С. 16.
13. Балонова М. Г. Искусство и его роль в жизни общества.(недоступная ссылка) (недоступная ссылка с 22-05-2013 (4162  дней))
14. Еремеев А. Ф. Происхождение искусства. — М., 1970. — С. 272.
15. Radford, Tim. «World’s Oldest Jewellery Found in Cave». Guardian Unlimited, April 16, 2004. Retrieved on January 18, 2008.
16. Breskin, Vladimir.Triad: Method for Studying the Core of the Semiotic Parity of Language and Art Signs, Vol.3, pp.1-28, 2010.
17. Ранние формы искусства: Сборник статей. — М.: Искусство, 1972.
18. Столяр А. Д. Происхождение изобразительного искусства. — М.: Искусство, 1985.
19. Turney, Jon. «Does time fly?». The Guardian, September 6, 2003. Retrieved on January 18, 2007.
20. «Contradictions of the Enlightenment: Darwin, Freud, Einstein and modern art 2011 йыл 6 апрель архивланған.». Fordham University. Retrieved on January 18, 2008.
21. Definition of The Arts  (инг.), Merriam-Webster. 14 май 2017 тикшерелгән.
22. Is advertising art?
23. Филологические этюды: Сборник научных статей молодых учёных: В 3-х ч. — Саратов: Саратовский государственный университет, 2008. — Вып. II, ч. II. — С. 292—295. (Шаповалова Н. ОРФО-арт как пример карнавального общения в виртуальной реальности. 2012 йыл 11 октябрь архивланған.)