Буэнос-Айрес
From Wikipedia, the free encyclopedia
Буэнос-Айрес (Исп. Buenos Aires, һүҙмә-һүҙ «яҡшы һауа» йәки «яҡшы елдәр»; ˈbwenos ˈai̯ɾes) — ҡала, Аргентинаның баш ҡалаһы, илдең административ, мәҙәни һәм иҡтисади үҙәге һәм Көньяҡ Американың иң эре ҡалаларының береһе. Буэнос-Айрес илдең үҙәк-көнсығыш өлөшөндә, Рио-де-ла-Платаның иң ҙур ҡултыҡ-эстуарийының көнбайыш ярында урынлашҡан, ул Көньяҡ Америкала оҙонлоғо буйынса икенсе йылға — Парана тамағының дауамы булып тора. Хәҙерге ҡыҫҡартылған исеме — «Буэнос-Айрес» ҡалаһы — XVIII быуаттан бирле шулай атала. Быға тиклем ҡала рәсми рәүештә тулы исеме менән атала: испанса: judad do la santísima trinidad y pure pure do nuestra cesora do santa maria do los buenos aires, һүҙмә-һүҙ «Изге Троица ҡалаһы һәм Изге Мария ханым порты».
Аргентинала ҡайһы берҙә баш ҡаланы «төрлө исемдәге ҡала» тип атайҙар. «Баш ҡала Федераль» атамаһы (исп. Capital Федераль) — «Федераль баш ҡала» — ҡаланың иң йыш ҡулланылған исемдәренең береһе булып тора. Шулай уҡ «Буэнос-Айрес ҡалаһы» (исп. Siudad de Buenos Aires), йәки «Buenos Aires» термины ла йыш ҡулланыла. был исем ҡайһы берҙә шул уҡ исемле провинция арҡаһында буталсыҡҡа килтерә. Ҡаланың исеме «Буэнос-Айрес автономиялы ҡалаһы» (исп. Siudad Autónoma de Buenos Aires — CABA) 1996 йылда рәсми рәүештә ҡала уставы ҡабул ителә. Йыш ҡына ҡаланы «Байрес» (Baires) тип атайҙар, был ҡалала киң таралған (бигерәк тә йәштәр араһында) тәүге формаһының ҡыҫҡартылыуы, әммә рәсми документтарҙа исеме ул формала ҡулланылмай[13][14]. Аргентинаның баш ҡалаһы халҡын «портеньос» (исп. porteginos), йәғни «порт халҡы» тип атайҙар.
Буэнос-Айрес ҡалаһына ике тапҡыр нигеҙ һалына. Тәүге тапҡыр 1536 йылда Педро-де-Мендос тарафынан нигеҙ һалына. 1541 йылда индейҙар һөжүме ваҡытында ҡала яндырыла, ә 1580 йылда Хуан де Гарай тарафынан тергеҙелә (юрист Хуан де Матьенсо талабы буйынса)[15]). Нигеҙ һалыныу мәлендә һәм реставрациянан һуң, ҡала Испания империяһы составына ингән Перу вице-короллегене составына инә. 1776 йылда Буэнос-Айрес яңы булдырылған Río de la Plata вице-короллектең баш ҡалаһы була.
1806 йылда беренсе британ баҫып инеүе ваҡытында ҡала бер нисә ай буйы британ ғәскәрҙәренең оккупацияһы аҫтында була. 1810 йылда Май революцияһы була, шул ваҡытта ҡалала испан наместнигы төшөрөлә һәм ваҡытлы хөкүмәт органы — Беренсе Хунта барлыҡҡа килә, ул Аргентинаның беренсе милли хөкүмәте була. XX быуат башында Бөйөк Буэнос-Айрес Көньяҡ Америкаға иммиграцияның төп үҙәктәренең береһе була. 1913 йылда ҡалала метро төҙөлөшө башлана, ул Латин Америкаһында тәүгеләрҙән була.
Буэнос-Айрес шулай уҡ Аргентина хөкүмәте урынлашҡан федераль баш ҡала булып тора. Буэнос-Айрес шул уҡ исемле провинция составына инмәй, әммә айырым административ төбәк булып тора, Аргентинаның 1880 йылда нигеҙ һалынған 24 провинцияһының береһе. Рәсми рәүештә ҡала 48 районға бүленгән, ҡаланың был бүленеше XIX быуатта раҫлана. 1994 йылдағы конституцион реформанан һуң ҡала үҙидара хоҡуғына эйә була, ҡала башлығы туранан-тура тауыш биреү юлы менән һайлана. 2010 йылда халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса ҡалала 2 891 082 кеше йәшәй һәм Гран-Буэнос-Айрес мегаполисында 12 801 364 кеше йәшәй. Буэнос-Айрес — Аргентинаның иң ҙур ҡалаһы, Көньяҡ Америкала һигеҙенсе ҡала.
Буэнос-Айрес ҡалаһы — илдең төп белем биреү үҙәге. Уның билдәле институттары араһында — Колегио Насьональ де Буэнос-Айрес (Буэнос-Айрес милли институты) һәм Буэнос-Айрес университеты. Буэнос-Айрес Аргентинаның 1978 йылда футбол буйынса донъя чемпионаты матчтары үткән ҡалаларының береһе була[16].
Глобалләшеү кимәле индексы буйынса (Global Cities Index) Көньяҡ Америкала беренсе урынды биләй (2012 йыл[17].
ГаВК-ның глобаль ҡалалар рейтингында Амстердам, Мәскәү һәм Брюссель менән бер рәттән торған альфа-ҡала тип таныла[18][19].