Ҡаһирә

Ҡаһирә (ғәр. القاهرة‎‎‎, «Еңелмәҫ») — Мысырҙың баш ҡалаһы, Африкалағы һәм ғәрәп илдәрендәге иң ҙур ҡала. Халыҡ һаны: ҡалала 8 026 454, агломерацияhында 17 856 000 кеше йәшәй (2009 йыл).

Ҡала
Ҡаһирә ғәр. القاهرة‎
Флаг
Ил	МысырМысыр
Координаталар	30°03′22″ с. ш. 31°14′22″ в. д.HGЯO
Ҡала башы	Ғәбдел Ғәзим Вәзир
Агломерация	17 856 000
Телефон коды	02
Ҡаһирә

2004 йыл. Ҡәһирә телеүҙәге башынан фотоһүрәт

Географияһы

Ҡаһирә Мысырҙың төньяҡ өлөшөндә Нил йылғаһының сүлдәге үҙәндән килеп сығып, тармаҡланған урындың төньяғындағы ике ярында тора. Көньяҡ-көнбайышта, Ҡаһирә Гиза менән ҡушыла.

Иҫке Ҡаһирә йылғаһының көнсығыш ярында урынлашҡан. Был яғы уның бик күп төрлө: быуаттар дауамында тырым-тыраҡай төҙөлөп барған, урамдары тар һәм бхалыҡ тығыҙ ултырған. Хәҙерге Ҡаһирәнең көнбайыш өлөшөндә башлыса хөкүмәт биналары, заманса архитектура ҡоролмалары булһа, көнсығыш өлөшөндә иһә йөҙҙәрсә иҫке мәсеттәр, шулай уҡ төп ориентир булып торған боронғо башня урынлашҡан.

Ҡала көнбайышҡа табан Нил йылғаһы буйындағы ауыл хужалығы ерҙәрен биләп, үҫә бара. XIX быуат уртаһында уҡ Мысыр хакимы Исмәғил Паша көнбайыш райондарҙа Париж өлгөһө буйынса төҙөлөштәр ойошторған булған. Бында киң бульварҙар һәм сағыштырмаса ҙур булмаған бер нисә парк бар.

Ҡаһирә эсендә Нил уртаһында Рода утрауы ята, унда илдең боронғо иҫке мосолман биналары, Маниал һарайы, Нил үлсәүе, Ҡаһирә университетының госпитале һәм Ғәзирә (Зәмәлек) тымыҡ йәшел утрауы урынлашҡан. Бында бай шәхси виллалар, күп илселектәр һәм сит ил компанияларының вәкиллектәре, хәҙерге заман ҡаралтылары һәм бер нисә биш йондоҙло ҡунаҡхана бар.

Тарих

Ҡаһирә ҡалаһы барлыҡҡа килгәнсе үк, уның бөгөнгө биләмәһендә һәм яҡын тирә яғында ерҙә, кешеләр бик борын замандан бирле йәшәй. Боронғо Мысыр заманында йыраҡ түгел ерҙә Мемфис ҡалаһы булған. Рим империяһы тарафынан баҫып алынғас, ул әһәмиәтен юғалта, был ерҙә римлылар Вавилон ҡәлғәһен төҙөй.

• 640 йылда — Ғәрәптәр Мысырҙы баҫып ала.
• 642 йылда — хәҙерге ҡаланан төньяҡтараҡ Фустат ҡалаһын төҙөй башлайҙар. Ҡаланың емереклектәрен бөгөнгө көндә Ҡаһирәнең «Мар-Гиргис» метро туҡталышында күреп була.
• 868 йылда — Әхмәт ибн Тулун Мысырҙың идара башлығы итеп тәғәйенләнә. Ул хакимлыҡ иткәндә Мысыр үҙ аллы булып китә.
• 870 йылда — Фустат ҡалаһынан йыраҡ түгел, хәҙергә Ҡаһирә биләмәһендә, Мысырҙың яңы баш ҡалаһы Әл-Ҡатай төҙөлә.
• 876—879 йылдарҙа — ибн Тулун мәсете төҙөлә, был мәсет әлегә тиклем Ҡаһирәнең күренекле урыны булып тора.
• 969 йылда — Фатимиҙар Мысырҙы баҫып ала. Ҡаһирәгә нигеҙ һалына.
• 972 йылда — Әл-Әзһәр төҙөлә, университет ойошторола. Әл-Әзһәр университеты донъялағы иң боронғо юғары уҡыу йорто.
• 996—1021 йылдарҙа — Фатимиҙар хәлифе әл-Хаким хаким итә. Ҡалала ҙур төҙөлөш алып барыла.
• 1176 йылда — Сәләх әд-Дин Ҡаһирә нығытмаһын төҙөй.
• 1250 йылда — Мәмлүктәр Ҡәһирәлә һәм Мысырҙа хаким итә башлай. Беренсе мәмлүк ханы итеп Айбәк билдәләнә. Яңы хакимдар Ҡаһирәне үҙ дәүләтенең баш ҡалаһы итеп иғлан итә. Ике мәмлүк солтаны ырыуы билдәле: Бәһрәт (төрки сығышлы) (1250—1382) һәм Бөрйөт (Таулы Кавказ сығышылы) (1382—1517).
• 1302 йылда — Ҡаһирәлә ер тетрәй.
• 1517—1914 йылдарҙа — Мысыр Ғосман империяһы бойонһоноуында. Илдә төрөк пашалары хакимлек итә.

Климаты

Ҡаһирә экваторҙан яҡынса 30 градус төньяҡҡараҡ киңлектә һәм субтропик бһыҙаттың көньяҡ сигендә урынлашҡан. Ҡыш ҡалала йылы , йәй — эҫе, йыш ҡына температура 40 градустан ашып китә. Ҡыш көндәре көндөҙ, ғәҙәттә, температура 20 градустан арта, төндә 10 градусҡа тиклем һыуыта, айырым төндәрҙә — 5-кә тиклем түбәнәйә, тупраҡҡа һирәкләп ҡырау төшә.

Ҡала Сахара сүле янында урынлашҡанлыҡтан, яуым-төшөм бик һирәк (ҡоро климат), әммә әгәр яуһа, ҡайһы берҙә хатта һыу баҫыуға килтерә. Йыл эсендә 24 миллиметр яуым-төшөм була, был Ҡаһирәне донъялағы ҙур ҡалаларҙың иң ҡороларының береһе итә.

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	31,0	36,1	39,6	43,0	44,4	47,8	44,3	41,4	43,0	41,1	37,2	32,5	47,8
Уртаса максимум, °C	18,9	20,2	23,4	28,2	31,9	34,5	34,8	34,5	33,0	29,7	24,7	20,4	27,9
Уртаса температура, °C	14,1	15,1	17,6	21,6	24,9	27,7	28,6	28,5	27,0	24,1	19,4	15,5	22,0
Уртаса минимум, °C	9,8	10,5	12,5	15,6	18,6	21,4	23,0	23,3	21,8	19,1	14,8	11,2	16,8
Абсолют минимум, °C	2,4	3,0	4,0	6,8	11,9	13,0	17,3	18,0	16,0	11,1	5,0	3,9	2,4
Яуым-төшөм нормаһы, мм	5,0	3,8	3,8	1,1	0,5	0,1	0,0	0,1	0,1	0,7	3,8	5,9	24,9
Сығанаҡ: Погода и климат

Халҡы

Һуңғы тиҫтә йылдар дауамында Ҡаһирәлә халыҡ һаны тиҙ үҫә. Хәҙер 1960-сы йылдарға ҡарағанда ике тапҡырға күберәк кеше йәшәй. Тыуым кимәле юғары, ауыл халҡы күпләп ҡушыла. Шуның өсөн уның эргәһендәге йәнә бер нисә юлдаш ҡала халҡы йылдам үҫеп сыҡты.

Ҡала үҙәгендә тығыҙ булыу арҡаһында кеше Ҡаһирәнең ситендәге биҫтәләрҙә йәшәүҙе хуп күрә. 2009 йылғы мәғлүмәттәр буйынса ҡаланың үҙендә йәшәүселәр - 8 026 454, ә агломерацияһында 17 856 000 кеше тәшкил иткән.

Түбәндәге таблицала билдәле бер йылда йәшәгән халыҡ һаны күрһәтелгән. Ҡаһирә халҡы ғына иҫәпкә алынған, агломерация инмәгән.

Йыл Халыҡ һаны 1800 200 000 1859 254 000 1865 282 300 1870 313 400 1877 327 500 1882 374 838 Йыл Халыҡ һаны 1897 570 062 1904 624 000 1907 654 476 1917 790 939 1927 1 059 800 1937 1 312 096 Йыл Халыҡ һаны 1947 2 090 654 1960 3 349 000 1966 4 219 900 1976 5 084 463 1986 6 052 836 1996 6 789 479 Йыл Халыҡ һаны 2006 7 740 018 [1] 2008 7 947 121 2009 8 026 454 2018 9 606 916 [2] 2018 9 293 612 [2]

Архитектура ҡомартҡылары

әл-Әзһәр мәсете

Копт сиркәүе (әл-Муәлләкә)

• Әмр мәсете (641—642 йылдар);
• Ибн Тулун мәсете (876—879 йылдар);
• әл-Әзһәр мәсете (970—972 йылдар);
• манара (1468—1496 йылдар);
• әл-Хәким мәсете (990—1013 йылдар);
• әл-Гуюши мәсете (1085 йыл);
• әл-Әҡмәр мәсете (1125 йыл);
• әс-Сәлих әт-Тәлаи мәсете (1160 йыл);
• әш-Шәфиғи кәшәнәһе (1211 йыл);
• солтан Бейбарс мәсете (1267—1269 йылдар);
• солтан Кәләүн мәсете, кәшәнәһе һәм мәҙрәсәһе (XIII быуат ахыры);
• Сәнжәр әл-Ғәүле кәшәнәһе (1303—1304 йылдар);
• солтан Хәсән мәсете, кәшәнәһе һәм мәҙрәсәһе (1356—1363 йылдар);
• әл-Мүәйәдә мәсете (1415—1420 йылдар);
• Ҡайыт-бей мәсете (1472—1474 йылдар);
• солтана әл-Гүри мәсете, кәшәнәһе һәм мәҙрәсәһе (1503 йыл);
• Синан-паша мәсете (1571 йыл);
• әл-Гүри йорто (XVI быуат);
• Зәйнәб-Хатун йорто (XVI быуат);
• Ғәмәл әл-Дин әз-Зәһәби йорто (1637 йыл);
• әмир Риҙуан-бей йорто (1655 йыл);
• Муөхәммәт Али мәсете (1830—1848 йылдар) (арх. Юсуф Бохна);
• Мәсәр музейы (1902 йыл) (арх. М. Дурньон);
• әр-Рифаи мәсете (1911 йыл);
• Ҡаһирә телебашняһы;
• Зәңгәр мәсет;
• Ҡаһирә некрополе

Музейҙары

• Мысыр музейы.
• Копт музейы.
• Балалар музейы .
• Ислам сәнғәте музейы.
• Хәҙерге заман сәнғәте музейы.
• Хәрби музей.
• Этнография музейы.
• Әл-Гезир музейы.
• Почта музейы.
• Тимер юл музейы.

• 
  Ҡаһирә телебашняһынан күренеш.
• 
  Рамаҙан айында әл-Мүхәндисин биҫтәһендәге мәсет
• 
  Хан әл-Хәлили биҫтәһендәге баҙар.

Туғандаш ҡәләлар

әлександрия (ғәр. الإسكندرية‎), Мысыр; Ҡалып:Флаг әлжира әлжир, әлжир; Амман, Иордания; Амстердам, Нидерланды; Афины, Греция; Ҡалып:Флаг Ирака Багдад, Ираҡ; Бейрут, Ливан; Ҡалып:Флаг аргентины Буэнос-Айрес, аргентина; Вашингтон, США; Дамәск, Сүриә; Ҡалып:Флаг Саудовской аравии Жиддә, Сәғүд Ғарәбстаны; Исфахан, Иран; Лима, Перу; Ҡалып:Флаг Португәлии Лиссабон, Португәлия; Лондон, Бөйөк Британия; Мадрид, Испания;

Мәскәү, Рәсәй; Нью-Йорк, АҠШ; Пекин, Ҡытай (28 октября 1990); Прага, Чехия; Рабат, Марокко; Сан-Паулу, Бразилия; Сеул, Көньяҡ Корея (1997); Истанбул, Төркиә; Ташкент, Үзбәкстан; Токио, Япония; Торонто, Канада; Тунис, Тунис; Ҡалып:Флаг Судана Хартум, Судан; Штутгарт, Германия (1979)[3]; Ҡалып:Флаг армении Ереван, Әрмәнстан (1976); Мехико, Мексика (15 мая 1982);

Партнёр ҡалалар

• Париж, Франция (1992);
• Ҡалып:Флаг Итәлии Рим, Итәлия;

Галерея

• 
  Ҡаланың хәҙерге заман өлөшөнән күк йөҙө күренеше
• 
  Ҡаһирә һәм Нил йылғаһы
• 
  Ҡаһирә Университеты
• 
  Ҡаһирә ҡәлғәһе
• 
  Tahрир майҙаны
• 
  Гиза пирамидалары
• 
  Ҡаһирә метрополитены
• 
  Жәзирә утрауы
• 
  Әл-Хан Хәлили
• 
  Әл-Хәким мәсете

Иҫкәрмәләр

1. https://www.citypopulation.de/Egypt-Cities.html
2. http://www.citypopulation.de/Egypt-Cities.html
3. Städtepartnerschaften 2019 йыл 6 апрель архивланған. Сайт мэрии Штутгарта  (нем.)