müstəmləkəyə çevirmə siyasəti From Wikipedia, the free encyclopedia
Kolonializm və ya müstəmləkəçilik — ümumiyyətlə bir dövlətin başqa xalqları , dövlətləri , birlikləri ,siyasi və iqtisadi suverenliyi altına alaraq yayılması və ya yayılma istəyi. Müstəmləkəçilər ümumiyyətlə sömürdükləri bölgələrin qaynaqlarına əl, iş gücünə, bazarlarına əl qoyar və eyni zamanda müstəmləkələri altındakı xalqın sosial-mədəni, dini dəyərlərinə təzyiq tətbiq edərlər. Müstəmləkəçilik ilə imperializm bəzən bir-birləri yerinə istifadə terminlər olmaqla birlikdə imperializm, şəkli olduğu qədər şəkli olmayan sahələrdə də idarənin hakim gücün əlində olduğunu vəziyyətlərdə istifadə edilməkdədir. Müstəmləkəçilik termini eyni zamanda bu sistemi qanuniləşdirmək və ya yaymaq üçün istifadə edilən bir dizi inanca da işarə etməkdədir , çünki Müstəmləkəçilər özlərinin sömürdükləri insanlardan daha üstün olduqlarına inanarlar. Sömürdükləri insanları inkişaf etməmiş cəmiyyətlərdən seçərlər.
Sözdə elmi nəzəriyyələrlə də dəstəklənməyə çalışılan bu tip inanclar daha çox 19-cu yüz illikdə Avropada yayılmış və Avropalıların bütün dünyada müstəmləkəçi güc olaraq yayılmasının da sözdə qanuni dayağı olmuşdur. 18. əsrdə başlayan sənaye inqilabının ardından 19. əsrdə sənayeləşmə nəticəsində buxar maşınlarının quru və dəniz nəqliyyatında istifadə edilməsi qitələrarası iqtisadi və ticarət münasibətlərini inkişaf etdirdi.19 əsrdə hamısıyla sənayeləşən ingilislər, digər ölkələrlə iqtisadi bağlarını gücləndirdilər.Avropadakı digər dövlətlərdə ingilislərin təqib etdiyi yolu izləməyə başladılar. Tarixdə müstəmləkə qurmaq , böyük torpaq qazanmaq , böyük dövlət olmaq üçün lazımlı hesab edilməkdə idi. Kolonializm bəzən dini səbəblərə əsaslanaraq da olmuştur.Osmanlı dövləti də din faktoru ilə yayılmağa çalışdığı zaman başqa dövlətlərlə qarşıdurma halına gəlmiş və hərbi baxımdan əhəmiyyət qazanmıştır. Bunun üçün müstəmləkəçilik hərəkətləri bəzən hərbi və strateji səbəblərə də əsaslanır. İngiltərənin 1878-də Kiprə yerləşməsi kimi. Asıq iqtisadi və siyasi faktorlar müstəmləkəçilikdə rol oynamaqdadır. Avropanı 1890lardan etibarən müstəmləkəçiliyi itələyən faktor tamamilə iqtisadidir.1870lərdən sonra sənayenin inkişafı başlıca iqtisadi amil kimi görünməkdədir. Sənayenin inkişafı ortaya bir sıra əhəmiyyətli problemlər çıxarmaqdadır. Sənaye inkişaf etdikcə istehsal artmışdır, istehsal artdıqca sənaye ölkələrinin öz əhaliləri bu istehsalı istehlak edəməz olmuşlardır. Bir istehsal çoxu ortaya çıxmışdır. Bu istehsal çoxunu dağıdacaq sahələr axtarmağa başlamışlar .
Digər tərəfdən sənayenin xam maddə problemi ortaya çıxmışdır. Avropanın məhdud xammal qaynağı qarşısında yeni xammal təmin edəcək torpaqlar əldə etmə zəruriliyini ortaya çıxarmışdır. 19 və 20-ci əsrin başında , müstəmləkəçiliyin ən təsirli vasitələrdən biri dəmir yoludur. Dəmiryolu xüsusilə Asiya və Afrika da müstəmləkəçiliyin ən inkişafında mühüm bir vasitədir. 19. əsrdə müstəmləkəçiliyin iki fəal sahəsi Afrika ilə Uzaq Şərq olmuşdur. Orta və Cənub Amerika Amerika Birləşmiş dövlətlərinin nüfuzu altına girmiş isə də bu vəziyyət Afrika və Uzaq Şərqdən fərqli olaraq birbaşa bir müstəmləkəçilikdən çox xüsusi bir münasibət nizamı şəklində ortaya çıkmıştır.Demir yolları şəbəkəsini genişləndirərək quru bölgələrinin içlərinə qədər girdilər və maddi mənəvi əhalilərini qorudular Avropa müstəmləkəçiliyi kobudca iki böyük dalğaya ayrıla bilər. İlki kəşflərlə başlamış ikincisi də 19.yüzyılın ikinci yarısında başlayan dövrüdür ... Madagaskar'daki Fransız müharibəsi haqqında bir kitab .
Fərqli müstəmləkəçilik tipləri vardır. Müstəmləkəçilərin böyük şəhərlərdəki xalqları sömürdükleri torpaqlara daşıdıqları tipə nümunə ABŞ-nin ilk on üç əyaləti , Kanada , Avstraliya , Yeni Zelandiya , Argentina və Sovet dövründə Sibirdə reallaşdırılmışdır. Müstəmləkəçilər sömürdükleri torpaqlardakı yerli xalqı nəzarət etməsi və ya güclə təhdid etməsi üçün İngilislərin Hindistanda , Misirdə , Hollandiyalılar Uzaq şərqdə və Yaponların müstəmləkə imparatorluklarında etdikləri kimi idarəçilər atarlar. Bəzən Latın Amerika ölkələrində olduğu kimi müstəmləkəçi gücün öz torpaqlarından gətirdiyi xalqlar yerli xalqlarla qarışar bəzən də ki əksəriyyətlə olan budur ; Fransanın rəhbərliyi altındakı Əlcəzairdə və ya Cənubi Rodezya'da olduğu kimi ırken ayrı birliklər halında yaşamağa davam edərlər. Bir başqa növdə də Barbados , Saint- Domingue və Yamayka kimi ölkələrdəki geniş fermalara ( əkin ) ağ müstəmləkəçilər qara kölələr gətirərək işlədərlər . Bir digər müstəmləkə növündə isə müstəmləkənin əsl məqsədi bölgənin daha geniş bir şəkildə kolonize edilməsi deyil ticarətdir. Müstəqilliklərini qazanan ölkələr və qazandıqları ölkələr 1913-cü ildə Afrikadakı Avropa hakimiyyəti İlk müstəmləkəçilik 15. əsrin sonlarında başlayan dəniz yolculuklarıyla başladı. Deniz səfərləri İspan və Portuqaliya padşahlıqları tərəfindən təşkil Portuqaliyalılar Afrikanın qərb sahilləri boyunca cənuba doğru irəlilədilər [ 4]. Çin ilə ticarət fəaliyyət aparmaq istəyirdilər. Şərq və Qərb yarımkürelerindeki Avropa müstəmləkəçiliyinin kökləri , ədviyyat ticarəti üçün qaynaq tapmaq və masalsı krallıqların varlığını araşdırmaq istəyən Portuqaliya Kaşif qədər geri gedər. Avropa xaricindəki ilk ayaq izi Ceuta'nın 1415'de fəth edilməsiylə atılar. On beşinci əsrdə Portuqaliya dənizçilər 1488'de Bartolomeu Dias'ın Ümid Burnunun ətrafından dolanaraq Afrika qitəsinin aşılabildiyini göstərib Vasco da Qəmənin 1498-ci ildə Hindistana çatmasına gətirib açana qədər Atlantikadalarını və bütün Afrika sahillərini kəşf etmişlər.
Portuqaliya dənizçilərin müvəffəqiyyətləri Christopher Columbusun 1492də İspan finansmanıyla qərb sahillərinə doğru yeni bir kəşf rotasına çıxmasının önünü açmışdır. Columbus Yapon sahillərinə çatdığı inancıyla indiki vaxtda Bahamas deyilən yerə çatmış ancaq gerçəkdə Amerika deyilən yeni bir qitə keşfetmişti.Orta və Cənubi Amerikaya köçən İspanlar yerlilərlə mədəniyyət birliyi quraraq qısa müddətdə onlara xristianlığı və İspan dilini benimsettiler hətta yerlilərlə evlənib kaynaştılar . Bundan ötəri İspan müstəmləkəçiliyi ; Portuqaliya sömürgeciline nəzərən daha uzun ömürlü oldu.Avropalı dənizçilər açıq dəniz yolculuna əlverişli gəmiləri hazırladıqdan sonra ucuz ədviyyat daşımaq üçün yeni yollar axtardılar. Uzaq Şərq ticarətiylə Avropaya ucuz və bol miqdarda ədviyyat gətirdilər. Portuqaliya və İspan gemicilerine açıq dənizlərə itələyən digər bir faktor qiymətli mədənlərdən qızıl və gümüş əldə etmə duygusuydu Portuqaliyalılar nəzərən İspanlar Orta və Cənubi Afrikaya çatıb yerlilərin əlində olan zəngin qızıl və gümüş qaynaqlarını alıb Avropaya daşıdılar.
[[Fayl:Colonial Africa 1914 map.png|thumb|left|1914-cü ildə müstəmləkəçilik|]] Qərb müstəmləkəçiliyi başından bu yana ictimai- xüsusi cəhdin ortaqları icra edilmişdir. Kolombun Amerika səyahətlərinin xərci qismən İtalyan sərmayəçiləri tərəfindən qarşılanmışdır. İngiltərə , Fransa və Hollandiya müstəmləkələrdə ticarət investisiya reallaşdıran Şərq Hindistan Şirkətləri və HUDSON'S BAY Şirkətinə ticarət inhisar haqqı tanımış və ticarət sömürgedeki zənginliklərin istismar edən Avropa ölkələrinə daşınması şəklində reallaşdırılmışdır.
Ana maddə: Afrikanın Sömürgeleştirilmesi 1800-ci ildə müstəmləkə imperatorluqları 1914-cü ildə Dünyadakı böyük müstəmləkə imperatorluqları 1945 sonrası müstəmləkə imperatorluqları Afrikanın Sömürgeleştirilmesi , 15. əsrdə qul ticarəti ilə başlamış və uzun illər davam etmişdir. Bunu ən yaxşı izah edən termin İngilis bir deyim olan " Afrikaya hücum" dur . Afrikanı bir kölə qaynağı olaraq görənlər , indi onunla həm xammal qaynağı , həm də bazar olaraq maraqlanmağa başladılar. Amma bunun üçün Afrikada çalıştıracak işgücünə ehtiyacları vardı. Köləçiliyin qadağan edilməsi birbaşa bununla ilişkiliydi . Afrikalıların qurtuluşu olaraq elan edilən bu yeni müddət , köləliyin yeni bir formasından başqa bir şey deyildi. Kölə tacirləri , mədənlərə və ya fermalara işçi təmin edən təşkilatlar halında təşkilatlandı. Afrikanın müstəmləkələşməsi çox qısa bir müddətdə olmuşdur. O qədər ki 1870də Afrikanın ancaq onda biri müstəmləkə ikən 1890da müstəmləkə olmamış qisim ancaq onda bir miktarındaydı . Afrikanın insanlığın məlumatına açılması dövrə dövrə olmuşdur və burada da üç dövrəni təsbit etmək mümkündür. İlk dövrədə , ilk çağlarda Şimali Afrika da Misir və Karfagen mədəniyyətlərinə rastlamaktayız. Daha sonra bunların yerini Roma İmperatorluğunun dağılmasından sonra və Osmanlı İmperatorluğunun idarəsinə girmişdir. 8. 9. və 10. əsrlərdə isə Ərəb Yarımadasının Şərqi Afrika ilə təmasa keçdiyini görürük. Somali , Kenya və Qırmızı Dəniz sahilləri 10. əsrdən etibarən Ərəblərin müstəmləkəsi olmuşdur. Orta Şərqin ərəb qurşağının Osmanlı imperatorluğunun idarəsinə girməsindən sonra , Şərqi Afrikadakı Ərəb idarəsi də zəifləmişdir. Lakin tam bu sıralarda Avropalılar , Afrika ilə əlaqədar olmağa başlamışlar. 15. əsrdən etibarən Portuqaliyalılar Angola və Mozambik sahillərini ələ keçirərkən , Hollandiyalılar da Cənubi Afrika sahillərinə yerləşməyə başlamışlar. Fransızlar isə Afrikaya , 16.Yüzyıldan etibarən Qərbi Afrika sahillərində Senegala etibarən Afrikaya girməyə başlamışlar. İngilislər isə ümumiyyətlə Qvineya körfəzi sahillərinə yerləşmişlər. Dənizçilik irəliləmiş olan Avropa ölkələri Afrikanın sahillərinə yerleşmekle birlikdə iqlim və təbiət şərtlərinin çətinliyi səbəbindən qitənin içlərinə girməyə cəsarət edə bilməmişlər. Bu səbəblə 19.yüzyılın ortalarına gələnə qədər Afrikanın iç qisimləri və buralardakı həyat insanların məlumatına bağlı qalmışdır. Afrikanın insanlığın məlumatına açılmasında Nil çayı böyük rol oynamışdır. Çox köhnə çağlardan bəri Nil çayı və xüsusilə Nilin mənbəyi insanların marağını çəkməkdə idi. Avropalılar tərəfindən Nilin mənbəyi tapılmış və Afrikanın bilinməyən qisimləri insanlığın məlumatına açmışlar. Afrikanın kəşf edilməsiylə birlikdə Avropalı dövlətlər Afrikanın daxili seqmentlərinə doğru irəliləməyə başladılar. Bu da bizə müstəmləkələşmənin sürətləndiyini göstərir . Daxili seqmentlərin işğalıyla birlikdə hərəkəti işğal prinsipi qəbul edildi. Hərəkəti işğal prinsipi Afrikaya hücumu daha da sürətləndirdi. Hər bir dövlət daha geniş torpaq üçün bir-birləriylə yarışdı.
İspan İmperatorluğunun ən geniş sərhədləri Şimali vəCənubi Amerika başda Cənubi Amerikanın bir çox bölgəsi , Orta Amerika , Meksika , Karib bəzi bölgələri və ABŞ-nin böyük bir seqmenti olmaq üzrə İspaniyanın hakimiyyəti altına girmişdi. İlk dövrdə Konkistadorlar (I[span bir sözdür və müstəmləkə əsgərləri , discoverers vs. Ifadə etməkdədir ) ilə kral nüfuzu arasında çəkişmə yaşanmışdır. Konkistador əsgər və memurlara ödəniş qarşılığı olaraq geniş torpaqlar və yerli işçi işlətmə haqqı verilmişdi.
Bordo rəngli alan 1921-ci ildə İngilis İmperatorluğuna aid bölgələri göstərir . Afrikanın müstəmləkələşməsinde İngiltərənin payı çox böyük idi. Müstəmləkə fəaliyyətləri tacirlər tərəfindən qurulan şirkətlər vasitəsiylə icra edildi. Bu şirkətlər getdikləri yerlərdə torpaqları öz üzərlərinə götürərək döyüş və barış etmə səlahiyyətinə sahib idilər. Dövlət tərəfindən səlahiyyətlərlə donatılıp fərdi dövlət görünüşü aldılar. İngilis lər daha çox Portuqaliya müstəmləkələri üzərində genişlediler . Hindistana gəlib Portuqaliyalılar əlindən sahil bölgələrini aldılar. İngiltərənin Afrikadan aldığı torpaqlar: İngilis Somalisi , Misir , Nigeriya , Uqanda , Keniya , Bechuanaland , Rodezya və Nysaland'dır .
İngilis ticarət şirkətləri dəniz həddindən artıq bazarları kimsəylə paylaşmaq istəmədilər. Bunda xüsusilə Fransızlar ilə qarşıdurmalar yaşadılar. Bu səbəbdən ötəridir ki Yeddi İl Döyüşləri yaşandı. İngiltərənin zəfəriylə nəticələnən döyüşdə Paris andlaşması edildi. Razılaşmaya görə İngiltərə; Fransa'nı Şimal Afrikadakı torpaqlarının bir hissəsini ələ keçirdi bütün Hindistan İngilis suverenliyinə keçincə Hindistana İngilis tacını təmsil edən ümumi qubernator təyin edildi. Yeddi müharibələri sonunda İngiltərə dünyanın ən böyük müstəmləkəçi dövləti olaraq ortaya çıxdı. 1815 Vyana konqresindən sonra Hollandiyanın əlindən Afrikadakı Cape Colony müstəmləkələrini aldı. Misiri işğal edərək Afrikanın Şimali ucuna yerləşdi. Bəzi əhəmiyyətli yerləri aldı. Nil Çayının cənubuna doğru enib Sudanı müstəmləkə torpaqları içinə qatdı. Ərəb yarım adasıyla müqavilə bağlayaraq Aden Muskat və Oman kimi Müsəlmanların yaşadığı qiymətli torpaqları müstəmləkələrinə qatdı.
Müstəmləkə dövlətləri zaman zaman bir-birləriylə mübahisə düşərdilər.Ingiltərənin isə ən böyük problem yaşadığı Fransa'ydı . 1896 tarixində edilən bir razılaşmaqla Siyam üç bölgəyə ayrıldı. Qərbi İngilis , Doğusu Fransız domen oldu. Orta qisimdə tampon bir bölgə meydana gəldi , beləcə iki dövlət qarşıdurma ehtimalını azaltmaq istiyordu.İngiltərə Rusiya ilə İran üzərində də eyni xüsusiyyətdə bir müstəmləkə razılaşması etmişdi İngiltərə bütün bu qaydaların sonunda Hindistan Sömürgesine şimaldan İran Əfqanıstan və Tibet Şərqdən da Siyam istiqamətlərindən gələcək Fransız və Rus təhdidinə qarşı bir təhlükəsizlik kordonu qurmuşdur. İngilis İmperatorluğunun denizaşırı bölgələri yerləşməsinin kökləri 1485-1509 tarixləri arasında taxtda olan İngilis Kralı VII . Henryin dənizçilik sahəsiylə əlaqədar siyasətində iştirak etməkdədir. Sələfi Kral III.Richard ' ın başlatdığı və 1707 sonrası İngilis müstəmləkəçiliyi üçün böyük əhəmiyyəti olan British East India Company kimi şirkətlərə də liderlik edən yun ticarətinə istiqamətli dəniz ticarəti sistemi qurmuşdu. Henry eyni zamanda kiçik dəniz qüvvələrini genişləndirmiş və İngiltərənin İlk denizaşırı koloniyasını quran İtalyan dənizçi John Cabot'un -Kral Henry adına Newfoundland'da koloniya qurmuşdur - 1496 və 1497 -ci ildəki səyahətlərinin də sponsorluğunu etmişdi.
VIII . Henry atasının başlatdığı işi davam etdirmiş və İngiltərə dəniz qüvvələrini inkişaf etdirməyə davam etmişdi.
Kraliça I. Elizabeth dövründə Sir Francis Drake şimal Kaliforniyaya ayaq basmış və İngilis Kraliyeti adına bura Nova Albion (Albion İngiltərə üçün istifadə antik bir ad idi ) adıyla rəhbərliyi altına almışdı. İngiltərənin Avropa xaricindəki bölgələrə əlaqəsi getdikcə artmış və ilk dəfə John Dee tərəfindən "İngilis İmperatorluğu" ifadəsi önə sürülmüşdü. Dənizçilik mövzusunda mütəxəssis olan John Dee imperatorluq anlayışına bağlı dünyagörüşünü Dantenin " Monarchia " kitabından almışdı.
Humphrey Gilbert Cabot'u izləmiş və 1583'de Newfoundland'ı səfər təşkil etmiş və 5 Avqustda bölgənin İngilis koloniyası olduğunu elan etmişdi. Sir Walter Raleigh isə Şimali Carolinada Roanoke Adalarında 1587'de ilk koloniyanı qurmuşdu. Gilbertin Nyufoundlend və Roanoke'deki koloniyalarının ömrü yemək qıtlığı , hava şəraiti kimi səbəblərlə qısa ömürlü olmuşdu.
İlk (açıq mavi) və İkinci (tünd mavi) Fransız müstəmləkə imperiyalarının xəritəsi Fransız müstəmləkə imperatorluğu 17.yüzyılda başlayır və 1960-cı illər qədər sürər. 19-cu və 20-ci əsrlərdə Fransız müstəmləkə imperatorluğu İngilis İmperatorluğunun ardından gələn ikinci böyük müstəmləkə imperatorluğuydu və ən geniş sərhədlərinə 1919 və 1939 arasında çatmış , ikinci Fransız müstəmləkə imperatorluğu 13.000.000 km ²i aşmışdı. Bu rəqəm dünya torpağının 8.7%dir .
Fransız müstəmləkə yayılması 16-cı əsrin əvvəllərində Giovanni da Verrazzano və Jak Cartierin səyahətləriylə başladı. Ancaq İspaniyanın Amerika qitəsi üzərindəki monopoliyasını qoruması və Din Döyüşləri Fransanın koloniyalar qurma səylərini maneə törətmişdi. Fransanın ilk koloniya qurma təşəbbüsü 1555-də Braziliyada Rio -de-Janeyro ( o dövrdə Fransız Antarktikası olaraq adlandırılırdı ). 1612-də São Luísdə və Portuqaliya və İspan maneəsi ilə qarşılaşdığı üçün uğursuz olan Floridada da bənzər müəssisələrinə girmişti.Fransanın Afrikadakı müstəmləkəçilik fəaliyyəti İngiltərəninkinin əks istiqamətində olmuştur.Yəni İngiltərə Afrikada Şimal-Cənub Fransa Qərb- Şərq istiqamətində olmuştur.Fransanın irəliləyişi İngiltərəni narahat etmişdi . Fransanın öz müstəmləkələrinə doğru sürüşməsindən qorxmuşdur . Fransanın cənuba enməsinin İngiltərə tərəfindən maneə törədilməsi bu dövləti Şərq istiqamətində irəliləməsinə məcbur buraxmışdır. İngiltərə və Fransa Sudan üçün bir-birləriylə mübarizə edirdilər. İngiltərə Fransanın Sudandan çıxmasını istəyirdi. Döyüşə cəsarət etməyən Fransa İngiltərə ilə sülh bağlamağa məcbur qaldı və Sudandan çəkildi. Nilin hamısı İngilislərin hakimiyyətində qaldı. Madaqaskarda Fransaya buraxıldı.
Cənub-Şərqi Asiyadakı müstəmləkəçilik fəaliyyətləri İngiltərə ilə Fransa arasında üstünlük mübarizəsi möhkəmə şəklində oldu İngiltərə Fransanın əlindən Hindistanı almış və buranı xarici siyasətində əhəmiyyətli bir faktor olaraq görmüşdür. Çünki İngilis iqtisadiyyatı üçün Hindistan çox əhəmiyyətli bir yerə sahib idi. Uzun bir müddət Hindistan müstəmləkəsi üçün İngilislər ber təhlükə görmüyordu.Kırım döyüşündə yenilən Rusiya fəaliyyətlərinə Sibir və Orta Asiyaya nəql buraları sömürgeleştirmeye başlamışdır. Bundan sonra Hindistan üçün bir təhlükə ortaya çıxırdı. Bu səbəbdən ötəri İngilislər və ruslar arasında mübarizələr başladı: Rusiya ilə edilən razılaşmaqla Rusiyanın Əfqanıstanın gerisinə atılmasıyla Hindistanın təhlükəsizliyi təmin edildi. Afrikada ki müstəmləkəçilik fəaliyyətlərini tamamlayan Fransa Hindçin ilə yaxından maraqlanmış buranın xalqının missionerlər vasitəsilə Katolik etməyə çalışmışdır . Fransanın yaşadığı Fransız Qiyamı və bunu təqibə inkişaf edən hadisələr Fransanın bu bölgə ilə maraqlanmasını dayandırdı. Zamanla təkrar hadisələr yatışdıqdan sonra Fransa Hindçin ilə maraqlanmağa başladı. Burada Anna İmperatorluğu vardı. Fransa Annan İmperiyasını nəzarət altına aldıqdan sonra Qərb istiqamətində irəliləməyə və Siyama girməyə başladı. Bu vəziyyət İngiltərəni narahat etdi . Çünki Fransa Hindistan istiqamətində ilerlemekteydi . İngiltərə sahib olduğu Hindistanın Şərq sərhədinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün Hindistanın Şərqində ki Birmanya'nın işğal edib və oradan da irəliləyərək Siyam'a girməyə çalışdı. Bu səbəbdən ötəri Fransa və İngiltərə Siyam üçün bir mübarizə vəziyyətinə girdilər aralarında ki əlaqə o qədər gərginləşdi ki az qala iki dövlət arasında döyüş çıxacaqdı. Ancaq İngiltərə burada çıxacaq olan döyüşü gözə ala bilmədi İngiltərə ilə Siyam üçün bir razılaşmağa qərar verdi. Edilən anlaşmaya görə Siyam üç bölgəyə ayrıldı. Şərqi Fransız Batısı İngilis hakimiyyəti altına girdi və ortada boş bir bölgə buraxıldı. Bu bölgəni təhlükəsizlik məqsədli olaraq boş buraxdı. Tampon bölgə mövqeyində olacaqdı , heç bir dövlət bura giremeyecekti . Beləcə İngiltərə Hindistan ilə Fransa arasına təhlükəsizlik şeridi olaraq tampon bir bölgə soxmuş və Fransanı müəyyən bir məsafədə Hindistandan uzaq tutmağı bacarmışdır.
Çinin Avropa ilə əlaqəsi çox köhnəyə yəni 13. əsr zamanına qədər getməkdədir. Avropa ilə Çinin çox geniş bir ticarət sahəsi vardı , və Çinin ipəkli parçaları Uzaq şərqin ədviyyatları Avropanın marağını çəkən əhəmiyyətli istehlak malları idi [ 9]. Amma Orta əsrlərdən etibarən həm Çinin , həm də Yaponiyanın Avropa ilə olan əlaqələri kəsilmişdir. Bu iki dövlət qapılarını Avropaya yəni Qərbə bağlamışdır. Bunun səbəbi də Avropa dövlətlərinin Çində və Yaponiyada xristianlığı yaymaq adına etdikləri dini təbliğat və missionerlik fəaliyyətləridir [ 10]. Din üzərinə ən az qədər Avropa qədər düşkün olan Çində xristian keşişlərin Çin və Yapon xalqı arasında etdikləri din təbliğatı və missionerlik fəaliyyətləri böyük reaksiyayla qarşılandı. Xristian keşişlərə verilən reaksiya nəticəsində Çin və Yaponiya qapılarını Qərbə bağlayıb Avropa ilə olan əlaqələrini hər cür sahədəki əlaqələrini ən az səviyyəyə endirmişdir. Ticarət edilən bütün limanları Avropaya yoluxmuş yalnız Canton limanını Avropa ilə ticarət etmək üçün istifadə etmişdir. Burada da limanın hamısını deyil müəyyən bir qismini Avropadan gələn gemlere ayırmıştır.Gemilerle gələn tacirlər mallarını buradakı tacirlərə satarlar alacaqlarını da burada satıcılardan alırlar və heç bir şəkildə xalqla ünsiyyətə giremezlerdi.Japonya Çinə nəzərən bu mövzuda daha tepkiliydi.Japonya bütün Limalarını Qərblilərə kapamıştı o qədər ki bir dəniz qəzasından xilas olan bir xaricini dahi Yapon sahillərinə çıxdığında Xristian missionerlərə deyə dərhal öldürüld . Bu vəziyyət 19-cu əsrdən etibarən dəyişməyə başladı. Zamanla Avropa dövlətləri sənayeləşmənin başlayınca bu ölkələrin xam maddəyə və bazara olan ehtiyacı artdı. Buda Avropa dövlətlərini müstəmləkəçiliyin itələdi. 18. əsrdə Avropa ölkələri içində sənaye inqilabını tamamlayan dövlət İngiltərə olmuşdur. Digər Avropa dövlətlərinin sanayileşmelerini tamamlamaları 19. əsrdə reallaşmışdır. 1763 -ci ildə İngiltərəHindistanı ələ keçirmiş və özünü Çinə qonşu etmiş olurdu. Hindistan da isə tiryək yetişdirilir və bunun ən yaxşı bazarı da xalqının tiryək içdiyi Çin'di . İngiltərə tiryək ticarətindən bir çox pul qazanmaqda idi. Lakin bir müddət sonra Çin imperatorları tiryək içilməsinə qadağan etmişdir. Tiryəki qadağan edilməsiylə tiryək ticarəti də qadağan edilmiş olurdu. Buda İngiltərənin xoşuna gəlmədi. İngiltərə Çinə qaçaq tiryək soxmağa çalışmışdır. Beləcə İngiltərə və Çinin arası açılmışdır. İngiltərə 1839 da Çinə döyüş açmışdır. Bu döyüşün adı Tiryək müharibəsi dır. Döyüş 3 il davam etmiş və Çin məğlub İngiltərə ilə 1842-ci ildə Nanking razılaşması imzalamaq məcburiyyətində qalmışdır. Bu müqavilə ilə Çin , Conton limanın xaricində beş ayrı limanı daha Avropaya açırdı.
İngiltərədən sonra Fransa və Birləşmiş Amerika 1844 -ci ildə Çin ilə imzaladıqları sazişlər ilə İngiltərənin əldə etmiş olduğu ticarət hüquqlar əldə etdilər. Avropa Devleri prinsiplərini etdikləri razılaşma ilə Çinə qəbul etdirmişlər. Bunun nəticəsi olaraq 1842 -dən sonra Çin nə vaxt hər hansı bir dövlətə imtiyaz versə dərhal o biriləri də faydalanmışlar. Bu bir az aralanmışdı olan qapının sonuna qədər açılması deməkdir.
Avropa dövlətləri 1842 -dən etibarən Çinin başına ÜŞÜŞMEK Çin xalqı tərəfindən də reaksiyayla qarşılandı. Və 1851-ci ildə Taypingler qiyamı çıxdı. Bu qiyam Avropa , yəni xarici düşmənliyinə qarşı edilirdi. Avropa Ştatları bir mənfəət birliyi yaradaraq Çin ularında donanmalarıyla gezindim . Bu təzyiq nəticəsində Çin qiyamı yatırtmaq məcburiyyətində qaldı və 1858-ci ildə Fransa və İngiltərə ilə imzaladığı Tien - Tsin razılaşması ilə 11 limanını daha Avropa ya açmaq məcburiyyətində qaldı.
Çin İngiltərə və Fransa donanmaları ortalarda çəkilincə müqaviləni əhəmiyyətsiz qılmağa başladı. Bunun üzərinə bütün Avropa dövlətləri birləşib hərbi güc qurub bunu Çinə göndərdilər. Bunun üzərinə Çin geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Yenidən başqa bir razılaşmaqla köhnə vəziyyəti yenilədi. Yalnız limanlar deyil iç qisimlərini da Avropaya açmaq məcburiyyətində qaldı.
Çin bunun üzərinə Avropa dövlətlərinin hücumu qarşısında pişiyini qorumaq və qurtarmaq üçün bu dövlətləri bir-birinə qarşı oynaq istəmiş lakin nə etdisə özünü qurtara bilməmişdir.
Yaponiya 1854-ci ildə Amerikan baxışına dözə bilməyərək qapılarını ona açmışdır. Təbii Amerikanın arxasından digər dövlətlərdə gəlmişlər. Yaponiya Çin kimi deyil əksinə bir siyasət izləmişdir. Çin Avropanın texniki səviyyəsini təqib etməzkən Yaponiya , Qərb texnikasını təqib etmədiyi zaman özlərinin Avropa tərəfindən sömürüleceğini düşünmüşlər. Bunun üçün Yaponiya bir an əvvəl Bati texnikasını almaq məcburiyyətində qalmışdır . Belə bir yolu təqib edən Yaponiya qırx il sonra 1894-95 Avropa nəhənglərindən qarşısına , sömürgeleşmiş bir ölkə olaraq deyil , müstəmləkəçi bir dövlət olaraq çıxacaq
1854 -ci ildən sonra Yaponiya qərb səviyyəsinə çata bilmək üçün Amerikaya yüzlərlə şagirdi göndərmişdir. Yaponiya köklü dəyişikliklər etməyə başlamışlar. ( Meiji Bərpası Yaponiya bir çox mövzuda etmiş olduğu dəyişiklərlə sürətli inkişafı bu ölkəni müstəmləkəçi bir dövlət halına gətirmişdir. Bu vəziyyət qarşısında Yaponiya gözlərini Koreyaya tikmişdir, Koreya məsələsi isə Çin və Yaponiyanı döyüşə aparacaq.
Ana maddə : Birinci Çin - Yapon müharibəsi Qərbə açılıb onun texnologiyasını göndərdiyi tələbələrə sayəsində ölkəsinə gətirən və sömürülmekten xilas olub müstəmləkəçi dövlət halına gələn Yaponlar sənayedəki əskikliyini tamamlayıb gözünü Koreyaya tikdi. Çinin ürəyini meydana gətirən Koreya Yaponiyanın böyüməsi üçün lazımlı xammal qaynağı və yaxşı bir bazar yeri idi. Koreya yer altı və yer üstü zənginliklərinə sahib bir yer idi. Ayrıca strateji istiqamətdən Koreya Yaponiyanın Asiyaya yayılmasını təmin edə biləcək bir mevkiiydi . Bütün bu səbəblər Yaponiyanın Çinə əsgər çıxarmasıyla inkişaf Çinin mağlubiyetiyle nəticələndi. Aralarında edilən bir razılaşmağa görə Yaponiya istədiyinə çatdı. Ayrıca Rusiyanın hədəfindəki Mançurya'ya da yerləşdi. Bu vəziyyət Rusiyanın reaksiyasına gətirib çıxardı. İngiltərə də mənfəətləri gərəyi Rusiyanın yayılmasını istəmirdi. Bu vəziyyətdə Yaponiyanın yanında iştirak etdi. Rusiyanı dəstəkləyən isə Fransa oldu. Rusiyanın digər bir dəstəkçisi də Almanya'ydı . Yaponiya bu dəstəkçilər qarşında aldığı bəzi yerlərdən geri çəkildi. Bu döyüşlə Yaponiya böyük bir dövlət olduğunu və Uzaq şərq siyasətində iştirak etdiyini göstərmiş oldu. Amerika və Yaponiya arasında bir rəqabət başladı.
Ana maddə: Rus - Yapon müharibəsi İngiltərə təklikdən sıyrılmaq və Almaniya ilə Rusiya iş birliyinə qarşı Yaponiya ilə razılaşmışdı. Yaponiya aldığı bəzi yerlərdən çəkilməsinə baxmayaraq Rusiya buralardan əsgərlərini çəkməmiş Koreyada əhalisini artırmaq istəməsi Yapon Rus əlaqələrini pozulmasına səbəb oldu. Yaponiyanın Çinə qarşı üstünlük göstərməsi Çinli ziyalıların reaksiyasına gətirib çıxardı. Çinli ziyalılardan bəziləri Avropalı müstəmləkəçi dövlətlərin müstəmləkələşdirilməsini xilas olmağı Yaponiya kimi Avropa texnoloji nümunə alınmasıyla təmin düşünürdülər. Ölkədə çıxan Boixerler yeniləşmə hərəkatına qarşı qiyam qaldırdılar , gördükləri hər Avropalıdır öldürdülər. Bu vəziyyətdə Rusiya Mançurya'ya əsgər vadar etdi. Çin ilə bir müqavilə bağlayıb Mançurya'dan zənginliklərindən faydalandı. Yaponiyanı dövrə xarici buraxdılar bu vəziyyət İngiltərə və Yaponiyanı narahatlıqlandırdı. Yaponiya Rusiyayla razılaşmaq istəsə də Rusiya təklifi rədd edincə Yaponiya döyüş elan etdi , Rusiya Yaponlar qarşısında məğlubiyyəti qəbul etdi. Mançurya'daki haqqlarından imtina edib Koreyanın müstəqilliyini tanıdı daha sonra Yaponiya , Koreyanı öz torpaqlarına qatdı. Bu müharibə nəticəsində Uzaq şərqdə Yaponiya böyük bir qüvvət olaraq görüldü beynəlxalq siyasətdə böyük dövlətlər arasına girdi: Koreyanı alaraq Asiya qitəsinə ayaq basdı. Yaponiyanın zəfəri sarı irq millətçiliyinə etibarı artırdı. Yapon millətçiliyi güc qazandı.Rusiya İngiltərənin hər fürsətdə qarşısına çıxacağını anladı , Yaponlar üstlərinə saldırtmakla zərər çəkmiş vəziyyətə düşürülmüştü. Rusiya siyasətini dəyişdirib Avropaya yönəldi.
Hər kəsin də bildiyi kimi Amerika qitəsi Xristofor Kolumb tərəfindən kəşf edildi. Ancaq kəşf etdiyi yerin yeni bir qitə olduğunu anlaya bilməmişdi oranıHindistan adaları sanmışdı. İtalyan dənizçi Amerigo Vespuçi'nin adı bu yeni qitəyə verildi. Bu qitənin kəşfi birlikdə Avropalıların müstəmləkəçilik və köç hərəkətlərinə məruz qaldı. Qabaqcıl dövlətlər isə Portuqaliya və İspaniya idi. Çox qısa bir müddət sonra Meksika , Orta və Cənubi Amerika bu dövlətlərin koloniyaları halına gəldi. Kanada və Missisipi çayını taxıban olan bölgədə Fransızların müstəmləkəsi oldu. İngilislər isə Şimali Amerika sahillərində müstəmləkələr qurdu. Amerika 18. əsrin sonuna qədər Avropalı müstəmləkəçi dövlətlər tərəfindən pay edilib idarə edilirdi .
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
