From Wikipedia, the free encyclopedia
Los Pirineos, o'l Pirinéu como prefieren denominar los sos habitantes al referise a una parte o rexón d'éstos (español: Pirineos; francés: Pyrénées; catalán: Pirineus; occitanu: Pirenèus; aragonés: Pireneus/Perinés; euskera: Pirinioak o Auñamendiak), son una cordal montascosa asitiada al norte de la península ibérica, ente España, Andorra y Francia. Estender a lo llargo de 430 km dende'l mar Mediterraneu (cabu de Creus) al este, hasta la so unión cola cordal Cantábricu al oeste, onde s'estableció la falla de Pamplona como la so llende convencional xeolóxicu, nun esistiendo interrupción xeográfica ente dambes formaciones.[1] Na so parte central tien un anchor d'unos 150 km. En llinguaxe corriente la pallabra Pirinéu aplícase al conxuntu d'altes sierres fronterices hispano-franceses. La denominada Pirineos Centrales ye l'área xeográfica del cordal de los Pirineos que s'estiende aproximao, según les distintes obres, ente los cumes de Somport, na parte occidental, y el macizu de la Maladeta, na oriental.
| Pirineos | |
|---|---|
| cordal | |
 | |
 | |
| Situación | |
| País |  Francia |
| Organización territorial | Francia metropolitana |
| Rexón |  Nueva Aquitania |
| Montes |
Cinturón alpino (es)  |
| Coordenaes | 42°40′N 1°00′E |
| Datos | |
| Altitú | 3404 m |
| Materiales | roca metamórfica |
| Llocalización |
Europa del suroeste (es) |
| Fechos importantes | |
| Orixe del nome |
Pirene (es) |
| Arquiteutura | |
| Llargor | 491,000 m. |
| Superficie | 19 000 km² |
 | |
Na fastera norte, en Francia, trescurre poles rexones de Nueva Aquitania (Pirineos Atlánticos) y Occitania (Altos Pirineos, Alta Garona, Ariège y Pirineos Orientales). Na fastera sur, n'España, trescurre por Guipúzcoa, Navarra, Aragón (Huesca) y Cataluña (Lleida y Girona). El pequeñu país d'Andorra ta asitiáu nos Pirineos, ente España y Francia.
Estos montes alluguen picos de más de 3000 metros d'altitú, como l'Aneto (3404 m), el Posets (3375 m), el Monte Perdíu (3355 m), el Picu Malditu (3350 m), el Pico Espaes (3332 m), el Vignemale (3298 m) y la Pica d'Estats (3143 m), pequeños glaciares, llagos y circo d'orixe glaciar, y una enorme cantidá de valles y cañones.
La pallabra Pirineos vien de la mitolóxica fía d'Atles, Pirene. Según los griegos, los Pirineos recibieron el so nome de Pirene, una moza de la rexón a la qu'Hércules llevóse consigo n'unu de los sos viaxes y cuando esta morrió, atropó piedres pa sellar la so tumba.
Otra versión diz que ye un topónimu ancestral, d'orixe íberu o vascu. Según esti idioma, el cordal denominóse Ilene os, que significa "montes de la Lluna", yá que Ilene ye la Lluna.
Otra de les teoríes más aceptaes ye la de que'l nome vien d'una quema (fueu en griegu ye pyros) del que dieron cuenta Estrabón y Diodoro Sículo, causáu por unos pastores al roturar les sos tierres de cultivos. Díxose qu'inclusive les vetes d'oru y plata fundir a nivel del sosuelu.
El Pequeñu Diccionariu de Mitoloxía Vasca y Pirenaica d'Olivier de Marliave (Ed. Alexandría), señala lo siguiente:
Pirene: La fía de Bébrix, rei llexendariu de la Cerdaña, taría nel orixe del cordal de los Pirineos. Pirene foi seducida por Hércules, que travesaba la Cerdaña pa dir efectuar el so décimu trabayu. El semidiós abandonó a la rapaza, quien, con too y con eso, quixo siguir al so namoráu. Pero foi atacada y taramiada por unos animales selvaxes. Hércules, sollertáu polos berru de Pirene, volvió sobre los sos pasos, pero nun atopó más qu'un cuerpu ensin vida. Como homenaxe a esta prueba d'amor, Hércules devolver a la so casa y construyó un inmensu mausoléu atropando hasta l'infinitu roques que formaron una serie de montes, a les que denominó Pirineos. La xente d'Ariege asitia la tumba de Pirene na cueva de Lombrives (Ussat), na qu'unes concreciones d'estalagmites formen una especie de sepultura colosal.Pequeñu Diccionariu de Mitoloxía Vasca y Pirenaica d'Olivier de Marliave
Según otra lleenda, Pirene dio a lluz una culiebra antes de morrer, y el so cuerpu foi asitiáu sobre una foguera. El fueu de la incineración arrobinar al monte, hasta'l puntu que les poblaciones del Empordà nes que moraben comerciantes griegos denominaron Pirineos (del griegu pyr, pyros, 'fueu') a aquellos macizos cubiertos de llapaes.
Los Pirineos formen una cadena rectillinia, con un llargor total de 430 quilómetros del Mediterraneu (Cabu de Creus) al Atlánticu (Jaizkibel). La llende occidental puede resultar arbitrariu una y bones el Pirinéu fúndense gradualmente colos Montes vascos, que de la mesma tienen la so continuidá na cordal Cantábricu (la exa pirenaica-cantábrica llega a 1000 km de continuidá montascosa). La definición xeográfica más simple de los Pirineos ye'l so calter de "ismu" ente'l Mediterraneu y el puntu del Golfu de Vizcaya más cercanu, siguiendo más allá na cadena Vasco-Cantábrica.[2]
Les elevaciones principales atopar na so parte central anque llixeramente desequilibráu escontra l'este escontra que'l so llau baxa más sópito, pos inda a 50 km de la mariña mediterránea llevántase'l Canigó con 2785 m d'altitú. Escontra este mesmu llau preséntense cortes nes fueses de los ríos Segre y Tet. Pel oeste la exa del cordal baxa selemente pa enllazar coles sierres d'altitú moderada del País Vascu, anque con erosiones más abruptas.[3] L'anchor máximo del cordal ye de 150 km na so parte central, de la qu'una tercer parte correspuende al sector norte, primordialmente francés, nel que los cumes tienen un descensu más sópitu y dos terceres partes pertenecen al ámbitu sur. Esti anchor tamién s'amenorga nos estremos, qu'algama ente 25 y 30 km nel llau navarru y unos 10 nel catalán.
Na estructura de la cordal estrema'l pirineo axial que ye'l nucleu fundamental del cordal y supón una exa directriz de la mesma, estiéndese longitudinalmente per una banda de materiales paleozoicos, restos d'un antiguu macizu herciniano sumíu. El so mayor cume ye'l picu Aneto (3404 m) y destaquen los picos Canigó (2765 m), Posets (3375 m).[2] ente munchos otros.
El segundu elementu constitutivu ye'l prepirineo que s'adosara a los francos del pirineo axial, formáu per delles llinia de sierres d'estructura xeolóxica más moderna. Los sos cumes degolen con frecuencia los 2000 metros d'altitú.
Na so parte sur, descomponse de la mesma en dos: sierres interiores y esteriores (na que figuren los cumes de Leyre (1371 m), Loarre (1864 m), picu de Guara (2077 m) y Montsec (1693 m) que s'atopen dixebraes por una depresión llonxitudinal, denominada Depresión Media Prepirenaica. (cuenca de Pamplona, la canal de Berdún y la cuenca de Tremp). Los montes y valles d'esta zona carauterizar por tener unes altitúes menores que les del sector central, siendo pocos los picos del prepirineo que superen los 2000 metros d'altitú.
Les carauterístiques xeolóxiques más acusaes son la disimetría de les aguaes nel sentíu tresversal, esto ye, que la so rimada ye muncho más acentuada na aguada francesa que na española, y la disimetría nel sentíu llonxitudinal: baxa selemente escontra l'oeste y de forma más abrupta escontra l'este.
Formaos mientres la Era Cenozoica, con ocasión del gran plegamientu alpín-himalayo, dende'l puntu de vista estructural los Pirineos estrémense netamente de los Alpes, yá que mientres néstos desempeñen un papel decisivu los mantos de fana, los Pirineos pueden calificase en xunto como un cordal de plegamientu autóctonu.
Los Pirineos son tamién una provincia volcánica, que pertenez al arcu oroxénicu de la Europa Variscana. La provincia volcánica tien una actividá más recién en Cataluña, pero tamién puede destacar en macizu de la Maladeta, Anayet y Ossau (Aragón) y Larrún (Navarra).
Na zona catalana, hai munches cuenques con una historia volcánica, yá que diches cuenques, mientres el Xurásicu y Terciariu, fueron verdaderes calderes volcániques, por casu, la sierra de Cadi asítiase sobre una d'elles.
Ente les calderes más conocíes tán:
Hai munchos restos de lahares, fluxos piroclásticos, y la mayoría de les erupciones nestes zones de los Pirineos fueron tipu freatomagmáticas y tamién plianas.
| Principales picos y montes de los Pirineos | |||
 | |||
| Nome | Cordal | Altitú (msnm) | |
|---|---|---|---|
| 01 | Picu Aneto | Macizu de la Maladeta | 3404 |
| 02 | Punta de Llardana | Macizu de Posets | 3375 |
| 03 | Monte Perdíu | Macizu del Monte Perdíu | 3355 |
| 04 | Picu Malditu | Macizu de la Maladeta | 3350 |
| 05 | Pico Espaes | Macizu de Posets | 3332 |
| 06 | Cilindru de Marboré | Macizu del Monte Perdíu | 3328 |
| 07 | Picu de la Maladeta | Macizu de la Maladeta | 3309 |
| 08 | Vignemale | 3298 | |
| 09 | Pico Torbonaes | Macizu de la Maladeta | 3290 |
| 10 | Soum de Ramond | Macizu del Monte Perdíu | 3259 |
| 11 | Marboré | Macizu del Monte Perdíu | 3252 |
| 12 | Margalida | 3241 | |
| 13 | Perdiguero | 3222 | |
| 14 | Picu Russell | Macizu de la Maladeta | 3205 |
| Fonte: Direición Xeneral del Institutu Xeográficu Nacional (España) | |||
Los picos de los Pirineos que superen los 3200 metros d'altitú, ordenaos según la mesma, recoyer nel cuadru axuntu a la derecha.
Por cuenta de que la glaciación de la Yera Cuaternaria afectó a los Pirineos de manera más decisiva qu'a los otros cordales españoles, esisten buelgues de modeláu glaciar dende'l Canigó hasta'l picu d'Adi. La mayoría de los actuales ibones son d'orixe glaciar. Anguaño los Pirineos solo tienen glaciares de circu o con pequeñes llingües percima de los 2700 metros: Aneto, Balaitus, Vignemale, Monte Perdíu y Maladeta nel llau español y Ossue o Troumouse nel llau francés.
Esti cordal ye'l trubiecu d'importantes ríos:
Dellos científicos y montañeros que destacaron nel estudiu d'estos montes son:
Cunta esti cordal con grandes espacios acondicionaos pal ociu, al ufiertar grandes posibilidaes pola so guapura y clima. Les instalaciones pa la práutica del esquí son les que precisen d'un espaciu más estensu y modificaron fondamente l'usu del suelu nel altu monte. De siguío amuésense les estaciones d'esquí qu'hai nos Pirineos.
Na parte española
Candanchú, Astún, Formigal, Panticosa-Los Llagos, Cerler, Boí Taüll, Baqueira Beret, Port Ainé, Port del Comte, Espot Esquí, Tavascan, La Molina, Masella, Vall de Núria, Vallter 2000, Rasos de Peguera.
N'Andorra
Ordino Arcalis, Pal Arinsal, Pas de la Casa-Grau Roig, Soldeu el Tarter, La Rabassa.
Na parte francesa
La Pierre-st Martín, Artouste, Gourette, Luz Ardiden, Cauterets, Hautacam, Bareges, Gavarnie-Gèdre, La Mongie, Piau Engaly, Saint Lary, Val Louron, Peyragudes, Luchon Superbagneres, Porte Puimorens, Ax-les-Thermes, Font-Romeu, Les Angles, Puyvalador, Formiguères, Puigmal 2600, Cambré d´Aze, Guzet, Les Mont d´Olmes, Ascou-Pailheres, Mijanes-Donezan.
L'iconu por excelencia de la flora pirenaica foi dende siempre el Edelweiss o flor de nieve, qu'atopamos nel Pirinéu caliar aragonés como'l cañón d'Añisclo y Pineta, o nes zones altes del valle d'Ordesa, y que ta protexida n'España. Ye bien rara nel Pirinéu catalán.
La flora de los Pirineos supón alredor de 4500 especies, de les que 160 son especies endémiques,[4] como la coroniella de rei (Saxifraga longifolia), la aquilegia de los Pirineos (Aquilegia pyrenaica) o'l (Eryngium bourgatii), etc.
Si perdemos y nun tenemos comida, nun ye conveniente echar mano de la primer especie vexetal que veamos porque, por casu, l'acónito y les granes del texu son venenoses. El pinu negru, y les hayas nes zones húmedes, tamién son bien comunes. Percima de los 2000 o 2500 metros sobre'l nivel del mar predominen les camperes y la vexetación alpina. Nes zones más altes hai dellos glaciares y a partir de los 3000 m gran parte del suelu ta cubiertu de nieve mientres munchos meses al añu.
 | Esti artículu o seición necesita referencies qu'apaezan nuna publicación acreitada, como revistes especializaes, monografíes, prensa diaria o páxines d'Internet fiables. |
El Pirinéu supón un llugar únicu pa la contemplación de delles especies animales polo serrapatoso del terrén, que torgó hasta agora la masificación humana, factor que supón un peligru pa la biodiversidá a pesar de los problemes burocráticos pa la la so correuta xestión al traviés de sieglos.[5] Ente les casi 200 especies animales que sobreviven nel cordal, destaca sobre toos la presencia del míticu osu pardu (Ursus arctos arctos), que, entá escorríu y esquilmáu, paez recuperase bien amodo del so cayente, anque la so población apenes algama los 20-25 exemplares.
Ente los mamíferos destaca'l robecu, que pasó d'atopase en cantu de la estinción a empiezos del sieglu XIX, hasta los 45 000 exemplares actuales, historia igualmente repitida nel casu del venáu o'l corzu, estendíos por tol monte baxu, según l'omnipresente xabalín. Nun asocede igual col bucardo o cabra montesa de los Pirineos, que s'escastó nel añu 2000 ente la desidia y abandonu de les autoridaes. Abonden les marmotes, a les que se repara con frecuencia ente los pacionales alpinos. Muncho más malo de ver ye'l falcatrúa de los Pirineos, un pequeñu y estrañu insectívoru nocherniegu, endémicu d'esti cordal y delles árees del sistema Central. Destaca tamién la presencia d'armiños, esguiles y corpuspinos. En total esisten unes 42 especies de mamíferos nel Pirinéu.
Ente les aves, el frangüesos ye bien destacable. Estinguíu en casi toa Europa, ye nel Pirinéu onde la especie atopó'l so últimu abellugu, anguaño n'espansión y aproviendo exemplares pa proyeutos de cría y recuperación nos Alpes. Créese qu'unes 90-95 pareyes y 500-600 frangüesos hoyan nos Pirineos. El gran depredador de los aires pirenaicos ye l'águila real, siguíu d'una axuntadura d'especies nocherniegues y diurnes como son los abeyeros, bilanos reales o negros, halcón, peñerines, uxos reales o'l perrraru miagón boreal que pasó de considerase estinguíu, a ufiertar una población en redol a les 80 pareyes; según aves necrófagues, como la utre lleonada, l'alimoche y l'acabante llegar n'espansión utre negra.
Nel monte, el urogallo, en claru peligru d'estinción y bien afeutáu pol turismu masivu, paez en retrocesu cuando se fala de l'aguada española (cuatro machos en Navarra, 75 n'Aragón y unos 450 en Cataluña), y perbién calteníu nel área francesa (en redol a los 3500 machos). Al pie de él, unes 120 especies de pequeñes aves, ente les que destaquen el pito negru, pito real, picu dorsiblanco, torcecuello y treparriscos. Nel altu monte vive una de les más apreciaes especies pirenaiques, la perdiz blanca o lagópodo alpín. Les 700 pareyes d'esti prodixosu y torno animal amuesen qu'inda ye una de les últimes rexones vírxenes de la Europa Occidental.
El Pirinéu cunta con abondoses poblaciones de reptiles y anfibios, ente les que destaquen la víbora áspid, el tritón pirenaicu, la sacavera y la xaronca bermeya. Esisten dellos tipos de culiebres, ente elles la culiebra bastarda, la culiebra viperina y la culiebra llisa europea.
Los branos polo xeneral suelen ser bastante frescos. Los iviernos carauterizar por abondoses nevaes que deshielan en primavera, polo qu'en primavera hai muncha agua. La temperatura suel bazcuyar ente los 20 °C nel branu y –10 °C pel hibiernu.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
