Remove ads
Les especies d'aves con nome común en llingua asturiana márquense como NOA. En casu contrariu, conséñase'l nome científicu.
El frangüesu[2] o farangüesu[3] (Gypaetus barbatus), o lligüerda ye una especie d'ave accipitriforme de la familia Accipitridae. Ye un utre notablemente distintu d'otres aves de presa asemeyaes. Recibe'l so nome pola so costume de remontar güesos y cascos hasta grandes altores pa soltalos, partilos contra les roques y poder inxerilos p'alimentase. Trátase d'una especie amenazada n'amplies zones de la so distribución, y nel continente européu ye un animal en grave peligru d'estinción que sumió de delles rexones onde enantes yera abondosu. Na actualidá puede reparáse-y na cordal Cantábricu (Onde foi reintroducíu gracies a exemplares oscenses), los Pirineos, los Alpes (onde foi reintroducíu), norte d'África, el Gran Valle del Rift, Sudáfrica, Grecia y dende Anatolia hasta los montes Tian Shan y el Himalaya.
Gypaetus barbatus frangüesu  | ||
|---|---|---|
.jpg) | ||
| Estáu de caltenimientu | ||
 Cuasi amenazáu (IUCN 3.1) | ||
| Clasificación científica | ||
| Reinu: | Animalia | |
| Filu: | Chordata | |
| Clas: | Aves | |
| Orde: | Accipitriformes[1] | |
| Familia: | Accipitridae | |
| Subfamilia: | Aegypiinae | |
| Xéneru: | Gypaetus | |
| Especie: |
G. barbatus Linnaeus, 1758 | |
| Distribución | ||
 | ||
 | ||
| Consultes | ||
| [editar datos en Wikidata] | ||
Remove ads
La valumbu alar d'esta especie varia ente los 2,75 y los 3,00 m.[4] El so pesu puede variar ente 4,5 y 7 kg. Son carauterístiques d'esta especie les ales llargu y estrechu, la cola llarga en forma de rombu y el fechu de tener la cabeza recubierta de plumes, al contrariu que'l restu d'utres. Esto debe a que'l frangüesos nun introduz la cabeza y pescuezu nos cuerpos d'animales muertos, sinón que ye una especie osteófaga (ello ye que ye la única ave que s'alimenta casi puramente de güesos): cuando los mamíferos carnívoros, cuervos y otres especies d'utres fixeron sumir les partes blandes, los frangüesos alleguen p'alimentase de los güesos. Cuando estos son demasiáu grandes pa poder tragalos garrar coles sos pates y dexar cayer en zones predreses pa partilos en fragmentos más pequeños que pueda inxerir. Esta práutica nun ye pa comer el cañamina, como muncha xente cree, el frangüesos inxer el güesu enteru, pudiendo tragar cachos d'hasta 20 cm de llargor. Envalórase qu'un 75% de la so dieta componer de lo que llogren de los güesos d'ungulaos domésticos y selvaxes. El restu componer pelleyos y restos de carne, y dalguna qu'otra tortúa muerta, previu espeñamientu del so cascu. Aliméntase de güesos y otros restos d'animales muertos. Tamién come mures y pequeños llagartos.
El color del plumaxe varia descomanadamente cola edá, estremándose hasta 4 coloraciones distintes a lo llargo de la vida del animal:
- Los individuos de menos d'un añu tienen una coloración parda clara nel banduyu, marrón na cara interna de les ales y la cola y negra nos estremos d'éstes, cabeza y envés. Na llombu repara un escudete de pelame blanca.
- Ente 1 y 3 años el pescuezu sigue siendo escuru, pero les plumes de la cara y banduyu empiecen a clarear amosándose zones blanques, como nel adultu. La cola volvióse llixeramente más clara.
- Ente 3 y 6 años les plumes de les ales vuélvense abuxaes, ente que les del pescuezu empiecen a sustituyise por marrones y depués amarellentaes. Les de los costazos y brazos escurecer col tiempu.
- Los individuos de más de 6 años tienen les ales y la cola más afilaes. El cuerpu, pescuezu y cabeza son dafechu blancu-amarellentaos, daqué solo atayáu pol antifaz negru de los güeyos y en dellos casos un finu collar de plumes negres na base del pescuezu. Les ales y cola son grises, anque nel casu de les primeres destaquen les coberteres negres y les axilas blanques. L'envés ye pardu escuru.
Amás, la subespecie presente en Eurasia y el Magreb (G. b. barbatus) presenta n'estáu adultu unes llixeres llinies negres na zona de los oyíos, carauterística de la qu'escarez la subespecie del sur y este d'África (G. b. meridionalis). Esta especie nun presenta dimorfismu sexual. Les formes más septentrionales presenten les pates emplumaes hasta los deos; otra manera, n'África alcuéntrase una subespecie de pates espenaes.
La descripción de la coloración vese enrarecida por cuenta de la presencia de factores esternos. Afayóse qu'estes aves adquieren la coloración acoloratao y amarellentao tan carauterística al bañase en folla rico n'óxido de fierro, siendo la so verdadera coloración blanca.[5]
Nun ye habitual que'l frangüesos emita dalgún tipu de soníu; si vese bien amenaciáu, puede emitir un pequeñu xiblíu, pero davezu ésta especie comunicar colos güeyos y el plumaxe de la so cabeza. La descripción del so güeyu ye: Iris mariellu y esclerótica colorada. Cuanto más escitáu ta (yá puede ser por estrés, enfadu, o deséu de cópula) más s'engafar esta esclerótica al empar que eriza tol plumaxe de la so cabeza.
Remove ads
Los frangüesos habiten en zones montascoses y serrapatoses, dotaes de grandes ribayos o cantiles dende onde poder refundiar les sos captures p'alimentase d'elles. Amás, prefier buscar tamién zones de cueves, onde pueda nidificar ensin ser fadiáu. Los frangüesos suelen compartir hábitat con robecos y cabres monteses. Na actualidá namái caltuviéronse ensin escastase nel Pirinéu aragonés, onde habiten más de 80 pareyes reproductores, estendiéndose al navarru y al catalán.
La zona de nidificación y alimentación puede ser abandonada si nun hai cadabres nella, anque depués retornen coles sos captures. Estudios realizaos en Sudáfrica demostraron que los frangüesos meridionales pueden percorrer entamando zones d'hasta 30 km² buscando daqué con qu'alimentase. Los mozos que s'independicen de los sos padres tamién percuerren llargues distancies, pero vuelven a les sos árees d'orixe cuando lleguen al maduror p'atopar pareya y formar un nial, polo que la velocidá a la que s'espande la so área de distribución ye bien lenta. Los pitucos criaos en semilibertad nos Picos d'Europa y los Alpes, onde esta especie escastárase, instaláronse ellí ensin problemes. Les cites de la zona norte de Burgos y La Rioxa, indica que tamién criaba hasta mediaos de los años 60 del sieglu XX nel escobiu de Pancorbo y cerca d'ellí en Bujedo (montes Obarenes)[6] y más al sur en Urrez (Sierra de la Demanda). Tamién hai referencies de cría na contorna burgalesa de La Lora (valle del Rudrón) y en montes rioxanos cerca de Calahorra.[7]
Espérase reintroducir tamién la especie na sierra de Cazorla y la de Segura.
Remove ads
Les pareyes de frangüesos formar al empiezu del maduror y caltiénense mientres el restu de la vida. Son sedentaries y reprodúcense cada añu nun únicu nial que constrúin a la entrada d'una cueva o en dalguna repisa protexida contra los vientos. La dómina de celu empecipiar en setiembre o ochobre, realizándose les puestes (de normal de dos güevos) ente avientu y marzu. Dambos padres se turnan pa guarar los güevos mientres dos meses y depués siguen faciéndose cargu de los pitucos de forma conxunta, pero nun eviten que'l pitucu más fuerte acabe matando al débil, como asocede tamién nes águiles.
Tres 4 meses nel nial, el pollu sobreviviente maurez lo suficiente como pa entamar el so primer vuelu, pero sigue siendo alimentáu polos sos padres, a los qu'agora acompaña y apriende d'ellos a alimentase por sigo mesmu. Esti periodu d'aprendizaxe dura ente 95 y 247 díes, al cabu de los cualos produzse la emancipación.
Cría de Frangüesos
Güevu de Gypaetus barbatus aureus
Güevu de Gypaetus barbatus hemachalanus
Remove ads
Anque'l frangüesos ta amenaciáu n'Europa, la especie ta llargamente estendida n'Asia y África, y ye relativamente común por toa esa zona. Por ello hasta 2013 l'estáu de caltenimientu de la especie foi de "esmolición menor", pero en 2014 pasó a tar calificáu como "casi amenaciáu" pola IUCN y Birdlife International[8] por cuenta de les evidencies de cayente poblacional.
A pesar de que dalgunes de les causes que provocaron la estinción del frangüesos y el so cayente poblacional práuticamente sumieron, son numberoses l'amenaces qu'anguaño ponen en peligru la so sobrevivencia.
Na actualidá, la monitorización de la población española de frangüesos dexó conocer les causes de mortalidá qu'actúen sobre la especie. Téuniques como'l marcaje y radioseguimiento faen posible siguir y alcontrar exemplares mientres periodos d'hasta 4 años a lo llargo de considerables distancies. Analizando 28 exemplares topaos muertos mientres los postreros 20 años nos Pirineos, 17 (60,7%) morrieron por ingesta de tóxicos, 3 (10,7%) fueron ablayaos por disparu, 2 (17,1%) sufrieron electrocución en sofitos de tendíos llétricos y 1 (3,5%) morrió al topetar con llinies llétriques, desconociendo la causa de muerte del restu.
La principal causa de mortalidá nel frangüesos ta acomuñada al usu illegal de cebos envelenaos, comprometiendo gravemente la crecedera de la población española y el so procesu de colonización de nueves árees. El venenu afecta especialmente a les aves adultes pol so mayor esperiencia na llocalización de pequeños restos mientres el ciclu reproductor. Afecta, por tanto, al segmentu más pervalible de la población dada la esperiencia que disponen na conocencia precisa de la so redolada, según la so capacidá pa la reproducción.[9]
L'usu del venenu, tipificado como delitu dende 1995, ye una práutica illegal que provoca la muerte indiscriminada de miles d'animales monteses n'España, especialmente predadores y carroñeros ente los que s'atopen especies catalogaes en peligru d'estinción. Esta práutica ta acomuñada a métodos obsoletos de control de fauna, a manes de persones ya instituciones pocu esperimentaes nel manexu de fauna ya insensible colos procesos naturales de los ecosistemes españoles.
La segunda causa de mortalidá non natural n'España son los incidentes rellacionaos coles llinies llétriques alcontraes en zones de monte, próximes a collaes o fasteres de mediana y alta altitú por ser llugares de camín frecuente. La muerte producir por choque o electrocución. La xestión moderna de les empreses llétriques, acorde cola llexislación europea, ta dexando l'aplicación de midíes correutores qu'amenorguen l'impautu sobre la fauna. Considérase esencial la collaboración d'esti sector pa llograr con ésitu la recuperación d'especies tan amenaciaes como'l frangüesos.
La caza illegal ye considerada unu de los factores que más influyeron nos procesos d'estinción del frangüesos a lo llargo del so área de distribución. Estes agresiones son cada vegada menos frecuentes gracies a la proteición de les especies y a una mayor concienciación y sensibilidá per parte del coleutivu de cazadores, quien en munchos casos denuncien estes aiciones anacróniques ya illegales qu'estropien la so imaxe frente a la sociedá. El respetu de la naturaleza ta acomuñáu direutamente al horizonte cultural de la sociedá que la esfruta y xestiona.
La sobrevivencia del frangüesos vese igualmente amenazada por factores como'l tresformamientu y perda d'hábitat debida a la construcción de grandes infraestructures n'árees de monte, les molesties direutes producíes pola actividá humana en zones sensibles como ribayos o grandes cortaos predresos y de manera bien especial pol abandonu de les práutiques ganaderes tradicionales y los cambeos de los métodos d'esplotación al ser sustituyida la ganadería estensiva pola práutica intensiva de la estabulación. El frangüesos cuntaba con una población abondosa en toa Andalucía a finales del sieglu XIX. Pero por cuenta de la caza y al espoliu de güevos, en 1987 dexaron de trate estos animales na comunidá d'Andalucía: escastárense. Por aciu el programa del reintroducción del frangüesos consiguióse la so cría en cautividá pal so posterior suelta.
Remove ads
Conócense dos subespecies de Gypaetus barbatus:[1]
Una ave d'esta especie foi la que mató, al llanzar una tortúa dende un gran altor, al dramaturgu griegu Tosquilo nel añu 456 e.C. Depués de que, irónicamente, un oráculu predixéra-y que morrería estrapáu por una "casa"; motivu pol cual, decidiera camudase fora de la ciudá, ensin llograr asina, escapar del so tráxicu destín.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads