From Wikipedia, the free encyclopedia
La historia de China, como cronoloxía d'una de les civilizaciones más antigües del mundu con continuidá hasta l'actualidá, tien los sos oríxenes na cuenca del ríu Mariellu, onde surdieron les primeres dinastíes Xia, Shang y Zhou. La esistencia de documentos escritos fai cerca de 3500 años dexaron el desenvolvimientu en China d'una tradición historiográfica bien precisa, qu'ufierta una narración continua dende les primeres dinastíes hasta la edá contemporánea. La cultura china, según el mitu, inaugurar colos trés emperadores orixinarios: Fuxi, Shennong y finalmente el Emperador Mariellu Huang, esti postreru consideráu como'l verdaderu creador de la cultura. Sicasí, nun esisten rexistros históricos que demuestren la esistencia real d'estes personalidaes, les qu'acordies cola tresmisión oral de xeneración en xeneración, viviríen hai unos 5000 a 6000 años.
La enorme estensión xeográfica del estáu actual de la República Popular China fai qu'inevitablemente la historia de too esti territoriu tome, en sentíu ampliu, a un gran númberu de pueblos y civilizaciones. Sicasí, el filo conductor de la narración tradicional de la historia china céntrase, nun sentíu más acutáu, nel grupu étnicu de los chinos, y ta íntimamente acomuñada a la evolución de la llingua china y el so sistema d'escritura basáu nos calteres. Esta continuidá cultural y llingüístico ye la que dexa establecer una llinia espositiva de la historia de la civilización china, que, tantu dende los testos más antiguos del I mileniu e.C. , como dende los clásicos confucianos, pasando poles grandes histories dinástiques promovíes polos emperadores, siguió hasta'l presente. Los descubrimientos arqueolóxicos del sieglu XX, bien n'especial los de los güesos oraculares, que recueyen les primeres manifestaciones escrites en llingua china, contribuyeron nes últimes décades a una conocencia muncho más detallada de los oríxenes de la civilización china.
La narración tradicional china de la historia basar nel llamáu ciclu dinásticu, por aciu el cual los acontecimientos históricos esplíquense como la resultancia de socesives dinastíes de reis y emperadores que pasen per etapes alternes de puxanza y cayente. Esti modelu del ciclu dinásticu foi criticáu por munchos autores[1] por dos razones fundamentales: De primeres, pol so simplismo, una y bones el modelu adopta un patrón recurrente según el cual los primeros emperadores son heroicos y virtuosos, ente que los postreros son débiles y corruptos. Esta visión ta ensin dulda influyida pola interpretación de les mesmes dinastíes reinantes, qu'atopaben na degradación de la dinastía precedente una llexitimación del so propiu ascensu al poder. De segundes, el modelu dinásticu foi tamién criticáu por presentar una visión nacionalista artificial, pos lo que nuna interpretación alternativa podría trate como una socesión de distintos estaos y civilizaciones nun mesmu territoriu, apaez como una mera alternanza de rexímenes de gobiernu nel marcu imperturbable d'una entidá nacional única.
A pesar d'estes crítiques el modelu del ciclu dinásticu dexa ver los acontecimientos históricos que llevaron a la formación de la China actual como una estructura llinial de bona comprensión, lo cual caltuvo la so vixencia ente los historiadores hasta l'actualidá. Otra razón principal pola que l'estudiu de les dinastíes y los sos emperadores foi fundamental ente los chinos nel analís de la so propia historia ye'l sistema tradicional de datación de feches, según el cual cada emperador establecía los sos periodos de reináu como marcu pa contabilizar los años. Asina, l'añu cristianu de 1700 corresponder según el sistema tradicional chinu col añu 38 de la era Kangxi, ente que l'añu 1750 sería'l añu 15 de la era Qianlong. Inclusive anguaño, en Taiwán l'añu 2017 designar en contestos formales como añu 106 de la República. Esti usu de les dinastíes y los sos emperadores pa la mesma datación de los años fixo imprescindible'l dominiu de la cronoloxía dinástica na tradición cultural china pa enfusase nel estudiu de la historia.
El territoriu qu'anguaño ocupa la República Popular China tuvo pobláu dende hai miles d'años. Atopáronse restos d'homínidos, que constitúin los antepasaos más remotos del home. Asina lo demuestren los restos topaos pertenecientes al home de Renzidong, el home de Yuanmou, el home de Nihewan, el home de Lantian, el home de Nankín o'l home de Beixín. Darréu surdiríen otres cultures, como'l home de Dali, el home de Maba, el home de Fujian o'l home de Dingcun.
El Homo sapiens fai la so apaición unos 40 000 años tras. Fai alredor d'unos 10 000 años empezar a cultivar arroz nel ríu Yangtsé y pocu dempués miyu na provincia de Henan. Nel VIII mileniu e.C. , les cultures de la zona del valle del ríu Mariellu fixéronse sedentaries. Un mileniu dempués empezaría la doma d'animales.
Paleolíticu Tardíu, ye la cerámica más temprana del mundu (17 000 e.C. ), cerámica porosa, gruesa, cocida a baxa temperatura.[2]Mientres el Pleistocenu Terminal les vasíes cerámiques fueron utilizaes pa cocer mariscos y otros como l'arroz.[2]En China, la cerámica apaeció per primer vegada en cazadores pañadores con armes lítiques.[2]
Paleolíticu Tardíu, apaición de cerámica, los artefautos de cantu pulíu y les piedres de molienda de comunidaes de cazadores pañadores independientes ente sigo.[2]Esta teunoloxía non impautu nel asentamientu y subsistencia de les cultures del Paleolíticu.[2]Sicasí dan cuenta de la incorporación de ciertos alimentos a la dieta Humana.[2]
Holocenu (9000 e.C. ), poblaciones de cazadores pañadores vuélvense sedentaries.[2]Alredor de 9000 a 8000 e.C. adomar animales, p. ex. perru.[2]Los cazadores pañadores incorporaron amás productos como frutos secos y ceberes.[2]El sedentarismu nun foi inmediatu, amontar col tiempu.[2]Sábese pocu alrodiu de la movilidá loxística que se desenvolvió y que dexó'l total sedentarismu.[2]Solo hai patrones rexonales d'asentamientu y subsistencia.[2]
Hasta hai unes poques décades tras, nos círculos arqueolóxicos chinos, el conceutu de ‘neolíticu' yera entendíu como un conxuntu d'innovaciones que consistíen n'agricultura, animales adomaos, cerámica, teunoloxía de piqueteado, líticos y sedentarismu.[2]Créese qu'esti complexu tresformamientu revolucionariu asocedió alredor de 7000 a 5000 e.C. , sobre la base del rexistru arqueolóxicu primeramente conocíu.[2]Sicasí, los descubrimientos recién demostraron qu'estes traces neolítiques desenvolver de forma independiente mientres un ralu llargu y sobre una amplia rexón.[2]Tomó más de dos milenios d'evolución, más qu'una revolución —dende les primeres apaiciones de la cerámica (17 000 e.C. ) mientres el Postreru Máximu Glacial— pa llegar a la sociedá agrícola neolítica dafechu desenvuelta (5000-3000 e.C. ), nel Holocenu Mediu.[2]
Establecida la economía agrícola, encóntase la esistencia y desenvolvimientu de sociedaes entamaes xerárquicamente.[2] Los procesos evolutivos, dende los sitios estacionales o semi-permanentes nel Holocenu Tempranu a los sistemes d'asentamientos entamaos xerárquicamente nel Neolíticu Tardíu, nun fueron unilliniales.[2]
Los caminos escontra la complexidá social non siempres fueron claros o tuvieron una sola direición, sinón qu'esperimentaben ciclos de desenvolvimientu, deterioru y colapsu.[2]Sicasí, hubo traces comunes compartíos por munches d'estes sociedaes: l'escedente agrícola foi esencial pa formar un fundamentu económicu pal surdimientu de la complexidá social, ente que la élite creó y caltuvo la so autoridá política per mediu del control del poder ritual; d'esta manera, la producción ya intercambiu d'oxetos rituales de prestíu fueron decisivos pa la formación de estatus social y redes d'élite.[2]
Nel Neolíticu, hai dellos desarrollos independientes n'amplies rexones por ralos, asina lo indiquen restos de cerámica, piedra pulida, etc.[2] Mientres el Pleistocenio Terminal, lo más desenvuelto foi la cerámica y los artefautos líticos con cantu de gastadura producida por abrasión y les piedres de molienda.[2]
Nel Neolíticu, aldegues agrícoles establecíes hasta aprox. el 5000 e.C. La economía agrícola foi'l cimientu de les sociedaes xerarquizaes con esistencia de grupos de poder.[2] Neolíticu Mediu y Tardíu (5000-2000 e.C. ) sociedaes complexes en decadencia en China.[2] Nel Neolíticu Tempranu les sociedaes dependíen, bien enfáticamente, de los recursos alimenticios monteses ysobremanera, siguió la recueya intensificada de frutos secos.[2] Falta investigación pa entender el Neolíticu Tempranu, p. ex. pa determinar si esistió arboricultura.[2]
El Neolíticu Mediu carauterizar pol desenvolvimientu total de les aldegues agrícoles sedentaria.[2]Aumentu de la población y de sitios.[2]Hai abondosa evidencia que da cuenta del la complexidá social (p. ex. arquiteutura de Hongshan).[2]
Ente'l VII y VI mileniu e.C. surden les cultures neolítiques, Peilikan y Cishan, precursores de la cultura de Yangshao, que se fundiría cola Dawenkou y la Hongshan pa dar llugar a la cultura de Longshan, que marca l'empiezu de la unidá territorial y política de la llanura del Norte de China.
Na civilización Hongshan, hubo grandes asentamientos, pero nun hai certidume d'entidá política de calter centralizáu.[2]Apréciase segregación en función de los sitios topaos. Esistencia d'arquiteutura monumental, lo que da cuenta de la esistencia de manes d'obra y actividá alministrativa.[2]Tamién se repara especialización artesanal pa la manufactura de bienes rituales, cuantimás el talláu del jade.[2] L'artesanía del Neolíticu Tempranu yeren de dimensiones amenorgaes, usu domésticu.[2]Nel Periodu Hongshan, amontaron el so tamañu, usu ritual públicu.[2]
Tales cambeos suxeren representaciones rituales que pasaron por un tresformamientu dende l'ámbitu domésticu a les actividaes integraes de rexonal.[2]10 000-3000 e.C. colapsu de cultura Hongshan, lo que coincide con deterioru climáticu (amenorgamientu de precipitaciones).[2]El colapsu tamién s'esplica pola sobresplotación de la tierra, la construcción d'arquiteutura rituales y actividaes precipitaes utilizaes como estratexa política ante eventual amenaces esternes.[2]
Neolíticu Tardíu (3000-2000 e.C. ) ascensu y cayida de sociedaes complexes.[2]Mientres el tercer mileniu e.C. , l'agricultura intensiva supera la estensión de los ríos Mariellu y Yangzi, la so población ye mayor, y hai rexistros que dan cuenta de mayor complexidá social.[2]Sociedaes xerarquizaes, intercambiu de bienes de prestíu y guerra.[2]
Cultura de Longshan, trés niveles de xerarquía espresaes nel xacimientu de Taosi: foi'l centru económicu, políticu y relixosu más importante de la rexón, ocupar de la producción artesanal y foi testigu del surdimientu de los grupos d'élite. Cuenta col observatoriu astronómicu más antiguu d'Asia (4100 años d'antigüedá).[2] La estructura circundante de tierra empisonada foi destruyida, al paecer por baturiciu social del periodu.[2]
La cultura Liangzhu (3300-2000 e.C. ) Esta cultura concentrar nel área del llagu Ta.[2] Abondosos afayos, bayura d'artefautos de jade asitiaos nos entierros.[2]Taosi y Liangzhu representen les sociedaes complexes más desenvueltes mientres el tercer mileniu e.C. en China.[2]Sistemes políticos estratificadas y con acumuladura de poder y permanencia nel tiempu.[2]Fin del Periodu Neolíticu; Amenorgamientu del númberu de sitios y l'abandonu de centros rexonales fueron un fenómenu común nel paisaxe a lo llargo de los valles de los ríos Mariellu y Yangzi.[2]Entamu de la civilización de la Era del Bronce en China; ascensu del Estáu Erlitou (1900-1500 e.C. ), que tuvo'l so centru na cuenca del Yiluo, na parte occidental de Henan (Liu y Chen 2003).[2]
Nel II mileniu e.C., el pueblu de Huaxia, que'l so nome provién del monte Hua (anguaño denominada Monte Sung) y el ríu Hsia (anguaño denomináu Ríu Han), foi'l pueblu inventor de dellos elementos de la civilización, como la ropa, la preparación de los alimentos, el matrimoniu, y un sistema de gobiernu, alzando la complexidá cultural de China hasta la fundación de la nación Chung-Hua, asimilando delles aldegues espardíes al este de la Cordal del Pamir polos valles de los ríos Hwang-ho, Huai, Yangtze, Amur, y Perlla, conformando toos éstos pueblos el nucleu principal de la población china.[3]
Yera mitolóxica que, según les fontes historiográfiques chines, precedió a la formación de Dinastía Xia. Ye posible que tres esta lleenda haya personaxes reales, anque les fontes chines nun se ponen d'alcuerdu na so identidá.
La dinastía Xia, que según les cróniques chines duraría del sieglu XXI e.C. al sieglu XVI e.C. , ta considerada la primer dinastía na historia china. Les memories históriques de Torca Qian recueyen los nomes de los 17 reis d'esta dinastía. Foi siguida pola dinastía Shang y, según el rellatu de Torca Qian, precedida pol periodu llexendariu de los trés dioses y cinco emperadores.
El calter d'esta dinastía forma parte del nome de la rexón china actual de Ningxia, y apaez tamién nel nome poéticu de China Huáxià.
La Dinastía Shang (1766-1046 e.C. ), tamién conocida como Dinastía Yin, ye la segunda dinastía na historia de China y la primera que la so esistencia histórica ta documentada. La so estensión territorial tomaba'l valle del ríu Mariellu.
La dinastía Zhou (chinu: 周, pinyin: Zhōo, Wade-Giles: Chou) foi una dinastía china que gobernó ente alredor de 1050 e.C. y 256 e.C. Ye la tercer dinastía china na historia tradicional, y la segunda, tres la dinastía Shang, de la qu'esiste constancia por fontes escrites de la so dómina. Floriaron artes y téuniques ornamentales, que manifestaron, como en munches cultures mesoamericanes y europees, el deséu de los homes de comunicase colos inmortales. La dinastía Zhou foi la postrera de les dinastíes de reis anteriores a les dinastíes imperiales. Nesta dómina vivieron los grandes pensadores chinos de l'antigüedá, como Confucio, y empecipióse la lliteratura china clásica.
El periodu de les Primaveres y Serondes (chinu tradicional: 春秋時代, chinu simplificáu: 春秋时代, pinyin: Chūn qiū shí dài) representó una era na historia china ente'l 722 e.C. y el 481 e.C. Esti periodu toma'l so nome de los Añales de primavera y seronda, una crónica del periodu que la so autoría atribuyir tradicionalmente a Confucio. Mientres el periodu de les Primaveres y Serondes, el poder descentralizóse. Esti periodu tuvo llaráu de batalles y les anexones d'unos 170 pequeños estaos. El lentu progresu de la nobleza resultó nun aumentu na alfabetización; la medría na alfabetización animó la llibertá de pensamientu y la meyora teunolóxica.
El periodu de los Reinos Combatientes (chinu tradicional: 戰國時代, chinu simplificáu: 战国时代, pinyin: Zhànguó Shídài) tuvo llugar na franxa de tiempu qu'empezó en dalgún puntu del sieglu V e.C. y qu'acabó na unificación de China pola dinastía Qin nel 221 e.C. De normal ye consideráu como la segunda parte de la dinastía Zhou oriental, siguiendo al periodu de les Primaveres y Serondes. Al igual que nesti postreru, el rei de Zhou actuó puramente como un emperador títere. El nome de periodu de los Reinos Combatientes provién del Rexistru de los Reinos Combatientes compilado nos primeros años de la dinastía Han. La fecha del empiezu del periodu de los Reinos Combatientes esta en disputa. Mientres frecuentemente cítase'l 475 e.C. como dicha fecha, siguiendo al periodu de les Primaveres y Serondes, n'otres ocasiones méntase'l 403 e.C. , la fecha de la tripartición del estáu de Jin, como l'empiezu d'esti periodu.
El rei de los Qin funda una nueva dinastía y toma pa sí'l nuevu nome de 皇帝 (huángdì), de connotaciones relixoses, que traducimos al español por "emperador". A partir d'esti momentu históricu, tolos monarques chinos posteriores van utilizar esti títulu, abandonando la denominación de "reis" (王 wáng). El nuevu emperador fíxose llamar 始皇帝 Shǐ Huángdì ("primer emperador"), viéndose a sigo mesmu como'l primeru de lo qu'esperaba fora una llarga dinastía d'emperadores. Ye la primer dinastía d'una China reunificada y muncho más grande que la gobernada polos Zhou. Anguaño los chinos llamar más frecuentemente Qin Shi Huang ("Primer Emperador Qin"). Con él surde, per primer vegada na historia, un estáu chinu fuerte, centralizáu y unificáu.
L'Estáu Qin llevó a cabu un llabor intensu d'unificación de normes: Unificáronse les peses y les midíes, según el sistema d'escritura. Ordenóse la tristemente célebre quema de llibros, na que se destruyeron escritos que nun s'afaíen al modelu relixosu y social del nuevu imperiu. Construyó enormes palacios en Xianyang pa convertir a los sos antiguos enemigos en cortesanos, unificó los fragmentos de muralla construyíos mientres los sieglos anteriores na Gran Muralla, tamién empecipió la construcción del so mausoléu, los famosos Guerreros de Terracota.
A pesar del ésitu militar de la unificación, les carauterístiques del estáu Qin fixeron la so sobrevivencia invidable, y ésti vieno embaxo tres la muerte de Qin Shi Huang. La so crueldá y los numberosos trabayos qu'impunxo al pueblu semaron el descontentu; tres la so muerte en 209 e.C. , los rebeldes aprovecharon el reináu del so débil fíu Èrshì Huángdì ("Emperador Segundu"), p'acabar cola dinastía Qin y afarar la so capital, Xianyang. En 206 e.C. , Liu Bang, que dirixía la rebelión militar contra l'exércitu Qin, proclámase emperador, fundando una nueva dinastía: haber.
Liu Bang estableció una nueva dinastía, haber. China espolletó con rapidez, l'agricultura, la industria y el comerciu floriaron.
El xeneral Zhang Qian foi unviáu a les rexones del Oeste a buscar los caballos necesarios pa les continues guerres contra los hunos, a la so vuelta inauguró la Ruta de la Seda, les sedes chines vendíense perbién neses tierres, de les que llegaben productos hasta entós desconocíos. Invéntase'l papel, lo qu'ayuda a promover la educación, el sismógrafu y numberoses téuniques nueves que revolucionen el país.
Los ideales que contribuyeron a llevantar la dinastía van sumiendo, el pueblu que s'atopaba disgustáu va aumentando'l so refugu al réxime y surden revoluciones en distintos puntos del país; como la de los "Lleñadores Verdes" y los "Ceyes Rojas", qu'obliguen a treslladar la capital dende Xi'an a Louyang nel añu 25. Y la de los Turbantes Mariellos, nel añu 184, acabará per poner fin a la dinastía.
La dinastía Han estremar en dos periodos: Han occidentales, que tuvieron la so capital en Chang'an, y Haber orientales, que caltuvieron un control menos efectivu sobre'l territoriu, y tuvieron que mover la corte al este, cerca de l'actual Luoyang.
Ente dambos periodos, la dinastía Han viose atayada de volao pol "usurpador" por excelencia de la historia china, Wang Mang, qu'instauró la so propia dinastía Xin ya intentó entamar un estáu basáu nel pensamientu confucianu.
El periodu Han Occidental foi un periodu de prosperidá económica y cultural, especialmente mientres el reináu del emperador Wu (Han Wudi, en chinu), que ganó al pueblu nómada Xiongnu, y abrió rutes comerciales con Asia Central ya Indiasobremanera la Ruta de la Seda, que, al intensificar los contactos ente China y otros pueblos asiáticos, fixo posible la entrada del budismu en China. Mientres el reináu del emperador Wu, el gran historiador chinu Torca Qian completó les Memories Históriques, obra empezada pol so padre, Torca Tan, na que se narra tola historia china hasta aquel momentu.
Ye'l periodu en que China tópase estremada tres la cayida de la dinastía Han y poles lluches que s'estienden pel país. De volao unifícase so los Jin del Este, pa nuevamente ser estremada en numberoses dinastíes de curtiu reináu. Destácase la dinastía Wei del Norte (386-534), fundada polos Tuoba, un pueblu de la familia de los Hunos, que dende les capitales Datong y depués en Luoyang dan un impulsu al establecimientu del budismu. Nesti periodu empecipió la construcción de les maxestoses cueves de Yunggan, Longmen y Mogao.
L'autoridá de Cao Cao en Luoyang, onde'l poder nominal entá moraba nel emperador Xian, enfrentó-y a los sos dos rivales militares Liu Bei y Sun Quan. Tres la Batalla de los Cantiles Coloraos, nel añu 208, en qu'estos ganaron a les tropes de Cao Cao, l'imperiu quedó estremáu en trés. Nel añu 220, tres la muerte de Cao Cao, el so fíu Cao Pi derrocó al últimu emperador Han y proclamóse emperador en Luoyang de la nueva dinastía Wei. Liu Bei nun aceptó la llexitimidá de la nueva dinastía y en 221 se autoproclamó continuador de la dinastía Han en Chengdu, nel estáu de Shu, actual provincia de Sichuan. De la mesma, Sun Quan, dende la so base de poder nel baxu Yangzi, en fracasando nos intentos d'algamar un alcuerdu con Cao Pi, fundó'l Reinu de Wu en 222, y unos años dempués, en 229, proclamóse emperador. D'esta miente, China quedó estremada en tres reinos, Wei, Shu-Han y Wu, que s'apostaben la llexitimidá de la continuidá d'Haber.
La reunificación de China producir so la dinastía Jin, que puede estremase en dos etapes: los Jin Occidentales (265-316), que consiguieron unificar China, y los Jin Orientales (317-420), que siguieron gobernando'l sur de China.
Nel añu 263, les tropes de Wei conquistaben l'estáu de Shu, colo que los trés reinos convertir en dos. En 265, Torca Yan, de la prestixosa familia Torca, descendientes de Torca Qian, derrocó al emperador Wei, acabando col poder de la familia Cao, ya instauró la dinastía Jin. Nel añu 280, los Jin conquistaron el reinu de Wu, colo que consiguieron reunificar so la nueva dinastía l'antiguu imperiu Han.
Esta unificación nun duraría enforma tiempu. La corte Jin en Luoyang víase amenazada polos pueblos nómades del norte que formaren dellos estaos y gociaben d'una llarga tradición militar. Estos estaos del norte acabaríen conquistando les capitales; Luoyang nel añu 311, y Chang'an en 316. Asina, l'estáu Jin sumió del norte de China, que pasó a tar estremáu en dieciséis reinos. La conquista del norte per parte de los pueblos nómades o seminómades provocó un importante éxodu de población escontra'l sur. La corte Jin reconstituyir na ciudá sureña de Jiankang, cerca de l'actual Nankín, onde siguiría gobernando hasta l'añu 420.
Los historiadores chinos dieron el nome de "periodu de los Dieciséis Reinos" a la dómina entendida ente los años 304 y 439, mientres la cual el norte de China travesó una etapa de fragmentación política y de caos. Estos dieciséis reinos fueren formaos por pueblos d'etnia non china.
Precisamente sería otru pueblu d'etnia non china, los tuoba, los que consiguieren unificar el norte de China al ganar a toos estos pequeños estaos y proclamar la dinastía Wei del Norte nel añu 440. Cola unificación del norte, China queda estremada en dos estaos: Unu nel norte, nel que se van asoceder les llamaes dinastíes septentrionales: Wei del Norte, Wei del Este, Wei del Oeste, Qi del Norte y Zhou del Norte; y otru nel sur, nel que, al ser derrocáu l'últimu emperador Jin en 420, asocediéronse cuatro dinastíes na corte de Jiankang: los Song, Qi, Liang y Chen.
Nel añu 581 Yang Jian, xeneral del exércitu de la dinastía Zhou del Norte, facer col poder y proclamó una nueva dinastía: los Sui. Ocho años dempués, en 589, la dinastía Sui ganaba a la débil dinastía Chen del sur, colo que consiguía la reunificación del sur y el norte.
Tres la reunificación, empecipióse una etapa de reformes institucionales y d'afitamientu del poder central. Nesta dómina construyó'l Gran Canal y amplióse la Gran Muralla China. Tamién foi una dómina de promoción del budismu. Nel añu 604, Yang Guang asocedió al so padre nel tronu. Tres una serie de reveses militares nes rexones fronterices, produciéronse insurxencies militares. El segundu emperador Sui morría asesináu nel añu 617. Inténtase ameyorar con reformes la situación del pueblu, pero son traicionaes pol so fíu, desencadenándose una socesión de guerres llabradores, que rematen con tomar del poder por Li Yuan, nel añu 618, que funda la dinastía Tang, con capital en Xi'an.
N'efeutu, nel añu 618, un añu dempués de la muerte del últimu emperador Sui, el militar Li Yuan asumía'l poder como emperador Gaozu de la nueva dinastía Tang. Nel añu 624, el so fíu, en matando a dos de los sos hermanos frente a la puerta de Xuanwu en Chang'an, obligába-y a abdicar, convirtiéndose nel segundu emperador Tang, Taizong. Tres la muerte violenta del primer herederu al tronu, un segundu fíu del emperador foi nomáu herederu, y xubiría al tronu como emperador Gaozong en 649. Mientres el reináu de Taizong, una de los sos concubinas, que fuera enantes concubina del so padre, algamaría un gran poder d'influencia hasta'l puntu en que finalmente, dempués de siguir gobernando dende la solombra sol reináu de dos de los sos fíos, ella mesma convertiríase n'emperatriz.
Asina, en derrocando al so propiu fíu, l'emperador Zhongzong, la Emperatriz Wu convertir na primer y única muyer que gobernaría China en tola so historia. Al xubir al tronu, proclamó una nueva dinastía Zhou.
El reináu de la emperatriz Wu taría marcáu pol so intentu de llexitimar el so poder, cuestionáu por munchos que víen una vulneración de les normes confucianes na presencia d'una muyer nel tronu imperial. La emperatriz patrocinó'l budismu y, cuantimás, formes d'ésti que daben llexitimidá al so poder.
Nel añu 705, la emperatriz Wu, que, según les cróniques esistentes, tenía yá 80 años d'edá, foi derrocada y el so fíu l'emperador Zhongzong retomó'l poder, restaurando la dinastía Tang. Tres dellos años de lluches internes, l'emperador Xuanzong consolidaría'l poder de la dinastía.
A pesar de toes estes lluches pol poder que s'asocedieron nestos años, esta primer parte de la dinastía Tang foi una dómina de rellumanza cultural y na que l'imperiu apoderaba grandes estensiones de terrén, inclusive partes d'Asia Central, na actual Rexón Autónoma de Xinjiang, que nun volveríen tar controlaes por un emperador chinu hasta la última dinastía Qing. Na visión tradicional china, la dinastía Tang representa una de les dómines glorioses de China.
Sicasí, esta dómina de rellumanza tendría'l so fin a la fin del reináu de Xuanzong. A pesar de l'aparente fortaleza del imperiu, el xeneral d'orixe centroasiáticu An Lushan dirixiría unu de los mayores intentos de rebelión de la historia china: La Rebelión de An Lushan, que solmenaría los cimientos del estáu chinu nel añu 755.
A pesar de que l'estáu, en manes del nuevu emperador Suzong llogró finalmente encalorar la rebelión nel añu 763, les consecuencies sentir nos siguientes sieglos.
La perda de poder efectivu per parte del estáu, que p'acabar cola rebelión tuviera que faer concesiones a militares y a pueblos fronterizos, como los uigures y los tibetanos, fixo que'l control efectivu sobre los recursos del territoriu amenorgar d'una manera drástica. El modelu d'estáu centralizáu y fuerte qu'enllantaren los Tang viénose embaxo, y nun volvería esistir un estáu fuerte y centralizao hasta la proclamación de la República Popular China nel sieglu XX.
Muncho más debilitada, la dinastía Tang caltener nel poder en Chang'an hasta principios del sieglu X.
Nel añu 904, el dirixente militar Zhu Wen llanzó un ataque contra Chang'an, destruyendo la ciudá y faciendo matar a la corte del emperador. Finalmente, en 907 Zhu Wen fixo matar al últimu emperador Tang y proclamó una nueva dinastía: la dinastía Liang, con capitales nes ciudaes de Luoyang y Kaifeng.
Tres el fin de la dinastía Tang, cola fundación de la dinastía Liang nel norte de China, empecípiase una etapa d'inestabilidá que vería asocedese cinco dinastíes curties nel norte de China (dinastía Liang posterior, dinastía Tang posterior, dinastía Jin posterior, dinastía Han posterior y dinastía Zhou posterior), ente que nel sur apaecieron diez reinos independientes. A esta dómina, de 907 a 960, los historiadores chinu conocer como "periodu de los Cinco Dinastíes y los Diez Reinos", o a cencielles "de los Cinco Dinastíes".
Los Cinco Dinastíes (Wu Dai) y los Diez Estaos (Shi Guo), faen referencia a los reinos formaos tantu nel norte, Wu Dai, como nel sur, Shi Guo. La historiografía china inora'l sur, denominando esti periodu namái poles cases reinantes del norte: Liang, Tang, Jin, Han y Zhou, que conformen los Cinco Dinastíes. Ye a partir de la cayida de la dinastía Tang cuando s'empecipió un movimientu basculante, nel que'l sur va sustituyir al norte dende un puntu de vista non yá económicu sinón tamién políticu y artísticu. El norte, amenaciáu eternamente poles invasiones, llevó a los sos habitantes al sur de Yangzi, onde se sentíen protexíos de los bárbaros y onde pudieron desenvolvese económicamente al traviés de l'agricultura o'l comerciu. Ente los pueblos invasores los kitanes impunxéronse sobre'l restu y instauración la dinastía Liao (907-1125). Estendiéronse xeográficamente dende l'actual Manchuria a la provincia de Hebei, conquistando la ciudá de Yu (güei, Beixín); el so poder foi bien grande, eso dexó-y esixir un tributu a la dinastía Jin (936-943) y siguir les sos conquistes escontra'l sur. Al pie de los kitanes, con una menor fuercia y presencia, establecióse un pueblu procedente del Tíbet, los Shato, que per mediu del so poderíu militar impunxeron les sos formes de gobiernu y costumes a Haber, morando'l so valor nel so poderíu militar, en cuenta de na razón y la fuercia de la so cultura. Mientres nel norte fuéronse creando estructures polítiques más o menos sólides que daben entever la posibilidá d'una reunificación, los Diez Estaos del Sur (Shi Guo) debilitar por pequeñes guerres de conquista, facilitando la invasión de los reinos del norte.
Nel añu 960, Zhao Kuangyin (Emperador Daizu, 960-976), empecipió'l procesu d'unificación del país, inaugurando una nueva dinastía, la Song.
Nel añu 960, el militar de la dinastía Zhou del Norte Zhao Kuangyin fundaba la dinastía Song, continuación de los cinco dinastíes que s'asocedieron nel norte tres la cayida de los Tang. Esta dinastía, qu'estableció la so capital en Kaifeng, consiguió conquistar los reinos del sur y reunificar gran parte del territoriu que tuviera so soberanía Tang.
Mientres la dinastía Song producióse un gran desenvolvimientu del comerciu. Xeneralízase l'usu de dineru, y aumenta de manera espectacular el movimientu de persones y mercancíes dientro del país. Esti aumentu del comerciu lleva a l'apaición de grandes ciudaes.
Mientres el periodu Song, asocediéronse tres estados importantes formaos por pueblos d'etnia non china nel norte. Los kitán (o khitan) fundaríen la dinastía Liao nel nordeste. Nel noroeste, nes actuales rexones de Gansu y Ningxia, los tangut fundan la dinastía Xia Occidental. El terceru d'estos estaos, y el más importante, sería la dinastía Jin, fundada polos yurchen (o jürchen), que llegaría a conquistar el norte de China, obligando a los Song a fuxir al sur nel añu 1127. Estos trés estaos adoptaron el modelu dinásticu chinu, polo que la historiografía tradicional china incluyir nos llistaos de dinastíes.
El periodu Song pudi estremase en dos partes: "Song del Norte", hasta 1127, cuando la dinastía controlaba la parte principal del territoriu históricu de China, y "Song del Sur", de 1127 a 1279, periodu mientres el cual la corte Song hubo d'abellugase nel sur, estableciendo la capital na actual Hangzhou, dempués de la so derrota frente a los Jin. Dende'l sur, los Song calteníen l'oxetivu de reconquistar el norte, pero nunca pudieron faer frente a la superioridá militar de los pueblos altaicos.
La reunificación de China produciríase, paradóxicamente, gracies a la conquista del territoriu chinu por otru pueblu estranxeru procedente del norte: los mongoles.
Por razones de política esterior tuvo dos capitales, la primera d'elles foi Pian (güei Kaifeng) na provincia de Henan, onde la dinastía Song del Norte reinó del 960 a 1127. Pola meyora de los kitanes y de los mongoles escontra'l sur aconseyóse treslladar la capital a Linan (güei Hangzhou) na provincia de Zhejiang, empecipiándose un segundu periodu denomináu Song del Sur (1127-1279).
Mientres la dinastía Song surdió la renacencia intelectual y artístico Song, debíu al desenvolvimientu del comerciu internu y esternu, según midíes polítiques enriaes escontra la coesistencia colos pueblos del norte por aciu el pagu de tributos.
El ministru del emperador Shenzhong (1068-1085) Wang Anshi (1021-1086), foi quien desenvolvió estes reformes col (Memorándum de los diez mil pallabres) o l'articulación del cambéu social afechu a los nuevos tiempos.
Esistía una ausencia de movilidá social, pol asentamientu d'una clase ilustrada (Shih) sobre'l ríxidu sistema d'exámenes, esta foi una de les causes poles que les innovaciones teunolóxicu y económicu nun constituyeron el motor del cambéu social, como si asocedió n'Europa. Wang Anshi, coles sos reformes políticu y económicu, intentó dotar a la clase mercantil (shang) de suficiente poder col fin de poder compensar la falta de movimientu de los Shih, por eso ye qu'introdució nes materies d'exame al Estáu la conocencia téunica y científicu, inoraos hasta esa dómina. Favoreció tamién el desenvolvimientu del papel moneda y les lletres de cambéu, col fin d'entainar el comerciu ente les distintes rexones, según protexer a los pequeños propietarios y llabradores permediando la presión fiscal. Desenvolvió'l sistema de tenaes, como despensa del Estáu. El desenvolvimientu de les comunicaciones interiores y la navegación favorecieron el desenvolvimientu económicu, pero nun fueron eficaces pa frenar la meyora militar de los pueblos del norte.
Nel añu 1127, tres la captura del emperador Huizong y de la emperatriz rexente, la corte fuxó a la ciudá de Nankín y de ende a Hangzhou, onde s'estableció provisionalmente. La ciudá de Hangzhou convirtióse gracies a la dinastía Song nuna ciudá rica y na más poblada del mundu, con una manera de vida absolutamente distinta al del norte, debíu al desenvolvimientu de la so economía monetaria y de la esportación del té y la porzolana.
La dinastía remató cola victoria militar de los mongoles y l'entamu de la dinastía Yuan.
Los mongoles, pueblu nómada del norte de llingua altaica, llegaríen a establecer unu de los mayores imperios de la historia de la humanidá. Sol so gran líder Gengis Kan, les conquistes mongoles llegaron a xunir baxu el so imperiu territorios tan distantes como Europa Oriental, Irán y China. El mesmu Gengis Kan llogró la conquista de los Xia occidentales, ente que'l so fíu Ogodei, el segundu Gran Kan, ganó a los Jin en 1234.
L'Imperiu mongol fuera estremáu en cuatro partes. Una d'elles, el Gran Kanato, ocupó gran parte del territoriu de les actuales China y Mongolia. Nel añu 1271 el Gran Kan Kublai fundó una dinastía al estilu chinu, sol nome Yuan, con capital en Beixín.
Kublai Kan, yá como emperador Yuan, ganó definitivamente a la dinastía Song del Sur na batalla de Yamen en 1279.
Los emperadores mongoles tuvieron qu'enfrentase a la difícil xera de gobernar una sociedá bien distinta de la suya. Clasificaron a la población en delles categoríes étniques y, tres un periodu d'interrupción, volvieron a entamar los exámenes imperiales pa captar funcionarios pa l'alministración.
El periodu Yuan tuvo marcáu por una gran inestabilidá social, situación agravada por desastres naturales, como los hinchentes nel valle del ríu Mariellu, que provocaron fames, y tamién pola epidemia de peste, qu'afectó a una gran parte del territoriu.
El desorde social del final de la dinastía Yuan provocó numberoses rebeliones contra los mongoles. Un líder rebalbu d'orixe humilde, Zhu Yuanzhang, funda la dinastía Ming en 1368, estableciendo la capital en Nankín.
A Zhu Yuanzhang, l'emperador Hongwu, va asocede-y, tres una curtia guerra civil, el so fíu l'emperador Yongle, que va treslladar la capital a Beixín.
L'emperador Hongwu de la Dinastía Ming, morrió a la edá de 71 años, sobrevivió a la muerte de la emperatriz y del so fíu y herederu per cinco años. Docenes de concubines fueron quemaes vives nel so funeral y soterraes con él; la tumba ta nel sector norte del Monte Moráu (Monte Moráu d'Oru) en Nankín, China, la construcción de la mesma empezó nel añu 1381 y terminó en 1405.
Mientres el reináu de Yongle, China convertir na primer potencia marítima del mundu, como evidencian los siete viaxes de Zheng He al sur d'Asia y África. Sicasí, estos viaxes nun tendríen continuidá. Probablemente pol costu qu'éstos supunxeren pa les arques del Estáu, China abandonó la so flota y arrenunció a siguir les espediciones marines.
Nel ámbitu económicu, mientres el periodu Ming cai en desusu'l papel moneda, por cuenta de los problemes d'inflación que xeneraba, y empiézase a utilizar la plata. A pesar de que los Ming prohibieren el comerciu con estranxeros, la escasez de plata en China fai que surdan numberosos contactos comerciales con Xapón y, más palantre, colos portugueses, establecíos en Macáu dende mediaos del sieglu XVI, y colos españoles, que tresportaben plata d'América a Filipines.
Nel añu 1644, la dinastía Qing, procedente de Manchuria, conquista Beixín.
En China, la dinastía Qing foi considerada una dinastía opresora. Los manchúes impunxeron el so estilu de peñáu y la so forma de vistir a la población china, y la llingua manchú utilizar pa los asuntos más importantes na corte, apoderada pola clase dirixente d'orixe manchú.
La dinastía Qing consolidaría la espansión territorial de China, incorporando al imperiu Taiwán, Tíbet, Xinjiang y Mongolia.
A pesar de la fortaleza militar del imperiu Qing, asocediéronse les rebeliones contra ésti. La más importante de les rebeliones antimanchúes foi la Rebelión Taiping, que causaría millones de muertos ente 1851 y 1864.
A lo llargo del sieglu XIX asocediéronse les disputes comerciales coles potencies occidentales, que dieron llugar a la Primer Guerra del Opiu, qu'enfrentó a China col Reinu Xuníu ente 1839 y 1842, y a la Segunda Guerra del Opiu, ente 1856 y 1860, na qu'una alianza francu-británica tomó la ciudá de Cantón. La resultancia d'estes guerres foi la firma de los trataos de Nankín y de Tianjin, polos que'l Reinu Xuníu consiguió la soberanía sobre parte del actual territoriu de Ḥong Kong, amás de derechos comerciales y de navegación pa les potencies occidentales.
Nes últimes décades de la dinastía Qing, sol mandu de la poderosa Emperatriz Rexente Cixi siguieron los conflictos coles potencies estranxeres por disputes comerciales. Amás, la rivalidá con Xapón pola influencia sobre Corea provocó la guerra chinu-xaponesa ente 1894 y 1895. Tres la derrota china nesta guerra, róblase'l Tratáu de Shimonoseki, pol que China reconocía la independencia de Corea, que pasaba a tar so influencia xaponesa, y vencía Taiwán a Xapón.
Ganar frente a Xapón fixo crecer el desprestixu de la dinastía Qing. El descontentu col gobiernu imperial manchú manifestar na apaición de numberosos movimientos revolucionarios que ciscaben la formación d'una república.
El 10 d'ochobre de 1911 produzse'l Llevantamientu de Wuchang, rebelión contra la dinastía Qing na actual ciudá de Wuhan, que provoca la Revolución de Xinhai, que va acabar col derrocamientu definitivu del últimu emperador Qing, Puyi, en 1912.
El líder revolucionariu chinu Sun Yat-sen, al tener noticia del llevantamientu de Wuchang, vuelve a China dend'Estaos Xuníos. Anque Sun apuerta a nomáu Presidente de la República de China, el país alcuéntrase estremáu, apoderáu por dirixentes locales, y llega a un alcuerdu col destacáu militar Yuan Shikai, que controlaba los restos del exércitu Qing nel norte, por que ésti seya presidente.
L'ambición de Yuan Shikai, que llegaría a autoproclamarse emperador en 1915, fai crecer la oposición a ésti. China atopábase entá estremada, y Sun Yat-sen vuelve del exiliu pa instalase en Cantón, dende onde dirixe'l Kuomintang, el partíu políticu qu'él fundara. En Cantón, Sun Yat-sen funda l'Academia Militar de Whampoa, na que se va formar l'exércitu que, sol mandu de Chiang Kai-shek, socesor de Sun Yat-sen al frente del Kuomintang, va consiguir conquistar gran parte de China y establecer en Nankín la capital de la República de China, cumpliendo l'ambición de Sun Yat-sen.
Chiang Kai-shek convertir en presidente de la República y, dende'l principiu, va tener qu'enfrentase a dos problemes. Per un sitiu, el Partíu Comunista Chinu, a pesar de dellos periodos de collaboración col Kuomintang, llucha por establecer un réxime comunista. Per otru llau, l'imperialismu xaponés prime a China. En 1931 Xapón conquista Manchuria, y establez ellí l'estáu títere de Manchukuo. En 1937 l'exércitu xaponés empecipia una invasión a China.
Mientres la invasión xaponesa, el gobiernu de Chiang Kai-shek abandona la capital Nankín, ocupada per Xapón, y repliégase al interior, estableciéndose na ciudá de Chongqing.
Tres el final de la Segunda Guerra Mundial, en 1945, Xapón abandona les sos conquistes n'Asia, y China recupera Manchuria y Taiwán.
Cuando paecía que'l gobiernu de Chiang Kai-shek podría yá llograr consolidar la estabilidá de la república, el partíu comunista entamó una rebelión armada contra'l Kuomintang. Ésti conviértese nuna guerra civil total a partir de 1947.
En contra de les previsiones, los comunistes llogren vencer al exércitu de la República. El gobiernu del Kuomintang, al pie de parte del exércitu y munchos de los sos simpatizantes, dir a Taiwán, dende onde confiaba en poder reconquistar el continente. Esta situación, sicasí, acabaría calteniéndose y la República de China sigui esistiendo na actualidá na isla de Taiwán.
El 1 d'ochobre de 1949, el líder del Partíu Comunista Chinu Mao Tse-Tung proclama la República Popular China dende la puerta de Tian'anmen de la Ciudá Prohibida de Beixín.
Mao foi'l líder máximu de China hasta la so muerte en 1976. El so periodu de gobiernu tuvo marcáu por fondes conmociones sociales y polítiques, como les campañes del Reblincón Alantre o la Revolución Cultural.
Tres la muerte de Mao, el socesor escoyíu por ésti, Hua Guofeng, nun consiguió consolidar el poder, qu'acabó en manes de Deng Xiaoping.
Deng Xiaoping empecipió un procesu de reformes económiques y apertura comercial al restu del mundu. De magar, la economía china consiguió crecer a un ritmu espectacular. A pesar d'estos ésitos económicos, la represión política manifestar d'una manera especialmente tráxica en 1989, cola intervención del exércitu p'acabar coles protestes de la Plaza de Tian'anmen.
Tres la muerte de Deng, el so socesor Jiang Zemin caltuvo'l poder hasta l'añu 2003, cuando foi sustituyíu por Hu Jintao, que gobernó la China hasta l'añu 2013, añu nel cual foi reemplazáu pol actual presidente Xi Jinping.[ensin referencies]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
