Xàtiva[3] (Játiva en castellanu)[4] ye un conceyu y una ciudá de la Comunidá Valenciana (España) asitiada nel sur de la provincia de Valencia, nel norte de les Contornes Centrales y capital de la comarca de La Costera. Tien el mayor númberu d'enclaves de toa España, con un total de ventiséis,[5] y en 2015 cuntaba con 29.095 habitantes (INE).[6] La ciudá constitúi xunto con una decena de conceyos bien próximos a ella una área urbana integrada (AUI) que cuntaba con 51.246 habitantes el 2007.[7]
Históricamente, Xàtiva foi una de les poblaciones más importantes del Reinu de Valencia, andando a la tema inclusive con Valencia y Orihuela, les otres dos ciudaes más importantes na dómina foral. Foi trubiecu de los papesBorja y caltién un importante patrimoniu artísticu, a pesar de que foi quemada en 1707 poles tropes borbóniques como represalia por sofitar a les tropes austracistes mientres la Guerra de Socesión. En 1822 convertir en capital de la provincia de Xàtiva, que sumió arriendes de la división territorial d'España en 1833.
Xàtiva ye una de les poques ciudaes españoles que caltuvo un topónimu prerromanu. Los íberos conocer como Saiti, lo que derivó en llatín a Saitabi o Saetabis. N'árabe evolucionó a مَدينَة شاطِبَة (madīnat Šāṭdibat) y d'ende al valencianuXàtiva.[8] En 1707Felipe V camudó'l nome de la ciudá pol de San Felipe[8]. Les Cortes de Cádiz restituyeron el nome en 1811 na so forma acastellanadaXátiva[9][10] que darréu s'afixo a la ortografía académica cola grafía Játiva y volvió camudar oficialmente a la so forma valenciana Xàtiva por Decretu del Consell de 7 de xineru de 1980.[3]
Vista panorámica de Xàtiva.Vista de la ciudá y el castiellu.
El conceyu de Xàtiva ta asitiáu ente les cuenques del ríu Albaida y del so afluente'l ríu Cáñoles, nel estratéxicu corredor de Montesa. Tien un perímetru bien desigual y cuenta con dellos enclaves territoriales, frutu de les segregaciones habíes nel so términu históricu, que taba compuestu por más de 60 pueblos.[8] Estrémense siquier cuatro unidaes bien estremaes nel relieve. Na zona septentrional álzase la sierra de Santa Anna, un afloramientu de naturaleza triásica. Al sur d'esta sierra, ente la Llosa de Ranes y Xàtiva, estiéndese un ampliu valle de fondu casi planu, con una altitú media de 80-100 m y cubiertu de sedimentos cuaternarios. Ta derrotu en direición O-E pel ríu Cáñoles y el ribayu de Carnissers, y en direición S-N pel ríu Albaida, con que les sos agües regar la fértil güerta de Xàtiva.[8] Al este del Albaida álzase la mole del Puig (312 m), en que la so visu ta les ruines de la ermita de La nuesa Señora del Puig. Al sur de la güerta el relieve vuélvese abrupto per mediu d'un anticlinal de parés casi verticales y agudes caliares. Al sur d'estes crestes abre'l valle de Bisquert, coloríu peles tierres albarizas. Pel sur de Bisquert llevántase serrar Grossa, que conforma la llende col Valle d'Albaida.[8] La ciudá ta enclavada a los pies del cuetu del castiellu que les sos fasteres lleguen a ocupar delles cases, estendiéndose hasta la parte más llana de la vega.
El clima de Xàtiva ye mediterraneu típicu. Nesta población los iviernos pasar con temperatures templaes, ente que los branos son bien calorosos, con temperatures máximes que n'ocasiones pueden superar los 40 °C. Les xelaes son rares, y la nieve bien raro. En seronda puede producise la gota fría.
Más información Parámetros climáticos permediu de, Mes ...
Parámetros climáticos permediu deXàtiva, El Realenc (1961-1990)
Moneda de Saetabi del sieglu I e.C.Moneda Saetabi Billingüe auténtica.
Prehistoria y Antigüedá
Los testimonios del poblamientu nel términu de Xàtiva son de los más antiguos en tola fachada mediterránea, como atestigüen los afayos de la Cova Negra, pertenecientes al Paleolíticu Mediu.[8] La ciudá remontar a la cultura ibérica y caltuvo'l so topónimu, que orixinalmente foi Saiti (anque esistieron les variantes Ibi o Tibi).[8] Yá que el poblamientu estendióse mientres más de 2.300 años nuna mesma área xeográfica faise bien difícil atopar restos antiguos, una y bones los materiales fueron reutilizaos una y otra vez, motivu pol que s'esplica la escasez de restos ibéricos. Sicasí, el pobláu orixinal identificóse nel llugar en qu'anguaño se llevanta'l Castiellu Menor.[8]
La romanización empecipiar nel sieglu II e.C., nel que Saitabi florió y acuñó moneda propia,[8] na que se representaba una estrella de tres puntes nes 8, les 12 y les 4, con cierta paecencia al actual logotipu de Mercedes. Foi alzada a la categoría de conceyu romanu col nome de Saetabis Augusta, n'honor al emperador Octavio César Augusto.[8] Mientres tola dómina romana Xàtiva foi un importante nuedu comercial, al tar asitiada xunto a la Vía Augusta, y foi conocida nel Imperiu pola producción de llinu y la fabricación de testiles. El poeta romanu C. Valerius Catullus menta los 'lintea' o 'sudaria' Saetaba ex Hiberis, regalos de los sos amigos Veranius y Fabullus, oxetu del so poema 12. (Catulli Veronensis 'Carmina' Henricus Bardon, ed. Bibliotheca Llatina Teubneriana, 1973: p. 15.) Los restos de la ciudá, sicasí, apenes son visibles, yá que les sos piedres reutilizar pa construyir edificaciones nel cascu actual, y la cortil foi oxetu d'una intensa ocupación agrícola. Caltiénense, sicasí, más d'una docena de barcals.[8] Mientres el Baxu Imperiu, Saetabis convertir en sede episcopal y los sos obispos asistieron a los conceyos de Toledo, yá en dómina visigoda (sieglos VI y VII).[8]Na Hispania visigoda foi sede episcopal de la ilesia católica, sufragánea de l'Archidiócesis de Toledo qu'entendía l'antigua provincia romana de Cartaginense na diócesis de Hispania.
Edá Media
Tres la conquista musulmana en 711, la ciudá denominóse مَدينَة شاطِبَة (madīnat Ŝāţdibat, trescritu xeneralmente como Medina Xáteba). Mientres esti periodu fortificáronse los castiellos y la ciudá ganó importancia como plaza fuerte. Ello ye que el xeógrafu al-Idrisi (sieglu XII) apondera la guapura y solidez de los castiellos de Xàtiva. Perteneció primero al reinu de Toledo pa pasar depués al de Córdoba. Perteneció darréu al d'Almería, el de Dénia y finalmente'l de Murcia. En 1094[11] sirvió d'abellugu pa les tropes almorávides derrotaes pol Cid na batalla de Cuart. Esta vinculación cola figura del Cid fai a Xàtiva formar parte del denomináu Camín del Cid. A empiezos del sieglu XIII yera cabeza d'un pequeñu estáu musulmán dependiente de Valencia que tomaba dende'l ríu Júcar pel norte hasta Biar pel sur.[8]Xáteba destacó coles mesmes por ser la pionera de la fabricación de papel n'Europa Occidental.[8]
Carta Puebla de Xàtiva (1252)División alministrativa del Reinu de Valencia ente los sieglos XIV a XVII.Semeya de Felipe V colgáu del revés nel Muséu de la Ciudá.
En conquistando Valencia en 1238, Xaime I punxo sitiu a Xàtiva en 1240, anque lo llevantó al llegar a una tregua col alcaide musulmán de la ciudá. Sicasí, problemes ente esti alcaide y los castellanos, obligaron a Xaime I a intervenir militarmente de nuevu, conquistando la ciudá en 1244, al poco de roblar el tratáu d'Almizra con Alfonsu X.[8] Al rindir la ciudá, Xaime I respetó la mezquita, que nun se baltó hasta'l sieglu XVI. Sol dominiu cristianu la ciudá, yá col nome actual de Xàtiva, convertir na segunda ciudá más importante del Reinu de Valencia y, magar nun algamar a recuperar la so posición como sede episcopal, sí foi cabeza d'una lugartenencia homónima.[12] La población morisca espulsar del recintu cercáu y se redistribuyó ente les zones rurales y l'arrabalde de San Juan, ente que los xudíos caltuvieron el so judería (call) intramuros, nes proximidaes del porta de Santa Tecla. El castiellu y les muralles reforzáronse y ampliaron ente 1287 y 1369, adquiriendo una forma bien similar a l'actual, al empar que s'ameyoraba'l suministru d'agua por aciu la construcción de los acueductos de Bellús y de l'Agua Santo.[8] En 1347 el rei Pedru IV concedió-y el títulu de ciudá.[13]
Edá Moderna
Aguafuerte de Juan Fernando Palomino tituláu Vista septentrional de la ciudá de San Felipe. Biblioteca Nacional d'España.
A finales del sieglu XV la ciudá tenía unos 8000 habitantes y atopábase cerca del so puntu álgido. La so función alministrativa estender en primer nivel sobre un estensu términu municipal, que güei correspuende a 37 conceyos, y en segundu nivel por una gobernación que tomaba dende'l ríu Júcar hasta l'enclave de Caudete, Biar, Castalla, Xixona y Villajoyosa, con una estensión de 4.750 km².[8] Amás de les sos funciones alministratives, tenía otres de tipu militar (al ser el so castiellu'l más fuerte del Reinu de Valencia), económicu y comercial. Sicasí, la espulsión de los moriscos supunxo la perda de casi la metá de los habitantes de la gobernación, quedando despoblaos más de 100 de los sos nucleos. Esta crisis demográfica vieno siguida d'otra de tipu económicu y dambes viéronse agravaes poles epidemia de peste que s'asocedieron a mediaos del sieglu XVII, lo que fizo menguar entá más la población, inclusive na mesma ciudá.[8]
Mientres la guerra de Socesión Española, Xàtiva tomó partíu pol archiduque Carlos, y careció duros asedios per parte de les tropes borbóniques comandadas por D'Asfeld. Sufrió grandes estroces, gran parte de la ciudá foi escalada y bona parte de la so población masacrada el restu de población foi desterrada. Tradicionalmente díxose que la ciudá foi amburada mientres un añu enteru (d'ende l'apellativu de socarrats, "xamuscaos", que se da popularmente a los setabenses). Sicasí, anguaño considérase que los daños, magar importantes, nun pudieron ser tan grandes, yá que se caltienen munchos de los edificios d'anteriores dómines.[8] Sí hubo, sicasí, un proyeutu pa baltar gran parte del cascu urbanu y construyir nueves cais, pero la remodelación nun se llevó a cabu por problemes téunicos y de propiedá. Con tou, la mayor falta pa la ciudá foi la desmembración de l'antigua gobernación, amenorgar de funciones civiles y la negación de la so condición de ciudá histórica, que se reflexó nel cambéu del so nome pol de Colonia Nueva de San Phelipe, o a cencielles San Felipe.[8]
Edá Contemporánea
A lo llargo del sieglu XVIII la ciudá foi recuperándose, como demuestra'l fechu de qu'en 1787 cuntárense yá 12.655 habitantes nel términu, lo qu'amás promovió nueves obres y reformes urbanes na ciudá. Sicasí, los terremotos de 1748 causaron grandes desperfectos, hasta'l puntu de que la ilesia de Santa Tecla derrumbóse dafechu y el castiellu quedó práuticamente abandonáu. La economía, amás, empezó a deteriorase yá a finales del sieglu XVIII, al quedar fora del nuevu Camín Real de Madrid a Valencia, que pasaba a unos 4 km de la ciudá (aproximao'l trazáu actual de l'A-35 y l'A-7) que s'empezó a construyir en 1776.[8] En 1811 les Cortes de Cádiz restituyeron el nome anterior de la ciudá, Xàtiva,[9][10][14] gracies, ente otros motivos, al esfotu de Joaquín Lorenzo Villanueva[15] Nel ámbitu económicu, la ciudá sufrió un importante revés al sumir ente 1810 y 1830 la so industria testil del llinu y la seda casi por completu, lo que dexó ensin trabayu a unes 1300 persones. Esti fechu nun torgar qu'ente 1822 y 1823 fuera capital de la provincia de Xàtiva, anque esti ensayu del Trieniu Lliberal nun foi acotáu na división definitiva de 1833,[16] en que s'incluyó a la ciudá na provincia de Valencia.[8] Xàtiva recuperó gran parte de la so importancia como nuedu de comunicaciones en 1858 al abrir la llinia ente Valencia y La Encina, que siguía escontra Madrid.[17] El 20 d'avientu de 1854 yá s'inaugurara la nueva Estación ferroviaria.[17]Pero esti fechu nun contribuyó al desestancamiento demográficu, que s'amontara pola desamortización, que baleró munchos conventos, y l'abolición de los señoríos, que traxo l'éxodu de mediu centenar de families nobles. Ello ye que la población siguió escayendo hasta 1910, cuando empezó a aumentar el númberu d'habitantes por cuenta de la inmigración. Sicasí, el crecedera enllancóse otra vegada ente 1940 y 1960, década en que la población empezó a aumentar lenta pero invariablemente, principalmente debíu al éxodu rural y l'especialización de Xàtiva como ciudá de servicios.[8]
Mientres la Guerra Civil Española la llocalidá caltuvo fiel a la Segunda República hasta'l final de la guerra, cola presencia de delles industries de guerra. El 12 de febreru de 1939sufrió una incursión de bombarderos italianos de l'Aviación Lexonaria, qu'atacaron principalmente la Estación de trenes y la so contorna.[18] El bombardéu dexó 129 muertos y más de 200 mancaos, munchos d'ellos muyeres y neños qu'atarraquitaben los andenes de la estación pa recibir la llegada d'un convói militar que nesi momentu efectuaba la so entrada.[18]
El conceyu cuntaba con 29.343 habitantes en 2014 (INE). Los sos habitantes conócense como setabenses o socarrats ("xamuscaos", pola quema de la ciudá a manes de Felipe V); un 9,0% d'ellos ye d'nacionalidá estranxera.[19]
Más información Evolución demográfica de Xàtiva ...
Ente'l censu de 1887 y l'anterior, Xàtiva recibió una medría poblacional al incorporase'l conceyu desapaecíu d'Anahuir.
El sector servicios ye'l dominante na ciudá, cuantimás el rellacionáu col turismu y el comerciu. Tamién l'actividá industrial ye motor de la economía setabense. El comerciu nutrir de veceros procedentes de la so contorna y de les zones estremeres a ella, sicasí l'Área Funcional de Xàtiva entiende 38 conceyos, con una población total de 113.427 habitantes en 2009 que supón el 2,2% rexonal, por cuenta de la so situación y les bones comunicaciones n'infraestructures coles que cunta que la fai fácilmente accesible y ye nuedu de comunicaciones importante.[23]
Magar en 1950 el 40% de la población dedicar a l'agricultura, esti porcentaxe apenes llegaba al 5% en 2001. La industria ocupaba esi mesmu añu al 20% de la población activa y la construcción al 12%. Sicasí, Xàtiva especializóse nes últimes décades como ciudá de servicios, sector qu'ocupa a más del 63% de la so población activa.[8]
Los alcaldes del conceyu dende 1979 fueron los siguientes:[24]
El términu municipal de Xàtiva estendíase, dende la dómina andalusí, pola ribera del Júcar, la Costera y el Valle d'Albaida, tomando pel norte Sumacàrcer, Antella y Castelló, pel sur Aielo de Malferit y Montaberner, pel oeste Canals y L'Alcúdia de Crespins y pel este Benigànim y Barxeta, con una estensión d'unos 434 km² y una población d'unos 20.000 habitantes nel sieglu XVI. Tres un llargu procesu, de los 62 pueblos del términu segregar 37 que formaron los sos respeutivos conceyos, lo qu'amenorgó considerablemente la so estensión.[8]
Pedaníes
Na actualidá atopar nél, arriendes de la capital municipal, les siguientes unidaes poblacionales, ordenaes según la so población en 2015:[6]
Torre de Lloris (138 hab.)
Anahuir (130 hab.)
Sorió (23 hab.)
El Realengu (3 hab.)
Barrios
Na actualidá la ciudá atópase estremada en 12 barrios:[25]
Distrito Ciudad (barriu del Nucleu históricu de Xàtiva asitiáu alredor de la Parroquia de Santa María).
Les Santes (antiguu barriu medieval de la judería asitiáu nel nucleu históricu de la ciudá).
San Pedro (barriu del nucleu históricu asitiáu alredor de la Parroquia de San Pedro).
San José (barriu del nucleu históricu asitiáu sol Bellveret).
Alto del Raval (barriu del nucleu históricu asitiáu sol Calvari Baixet).
Raval de San Juan (antiguu barriu medieval de la morería de la ciudá).
Les Barreres (antiguu barriu medieval asitiáu alredor de la Parroquia de la Mercé).
Enanche (barriu asitiáu al norte de la ciudá).
Camín dels Dos Molins (barriu del noroeste de la ciudá).
Carmen (barriu del nordeste de la ciudá)
La Murta (barriu asitiáu pela redolada del Estadiu de La Murta).
Güertos del Raval (barriu asitiáu nes faldes de la Serra Vernissa).
Estación de ferrocarril de Xàtiva.
Carretera Pol
términu de Xàtiva circulen les siguientes carreteres:[26]
CV-600 Enllaza Xàtiva cola CV-50 al altor de Tavernes de la Valldigna.
CV-610 Enllaza Xàtiva cola CV-60 al altor d'Almiserà.
CV-620 Enllaza Xàtiva cola CV-60 al altor de Montaberner.
CV-645 Enllaza Xàtiva cola A-7 pel sur.
Ferrocarril
Nel nucleu urbanu de Xàtiva atopa la estación de Xàtiva, que cunta colos servicios de Renfe Operadora de grandes llinies (Arcu, Talgo y Trenhotel), Media Distancia como la Llinia 47 que la coneuta con Alcói y Cercaníes Valencia, en concretu la llinia C-2.
La estación dispón d'andenes pa la parada de trenes d'alta velocidá AVE Madrid-Valencia (per Albacete) en construcción.
El cascu antiguu de Xàtiva declaróse Conxuntu Históricu-Artísticu en 1982, y nél atopa la gran mayoría del patrimoniu de la ciudá.[13]
Patrimoniu militar
Castiellu de Xàtiva
Castiellu (Castell): engaramáu sobre la sierra Vernissa, apodera dafechu la ciudá de Xàtiva. El so nucleu orixinal, asitiáu nel actual Castiellu Menor (Castell Menor), ye d'orixe ibéricu y foi darréu habitáu polos romanos,[8] quien tamién empezaron la construcción del Castiellu Mayor (Castell Major).[27] El conxuntu actual, sicasí, presenta una arquiteutura principalmente islámica o d'estilu góticu. Foi prisión d'estáu de la Corona d'Aragón, y foi consideráu mientres munchos sieglos como la plaza más fuerte del Reinu de Valencia.[27] Dende lo alto del castiellu acolúmbrense, al norte, la ciudá y el llanu de la ribera del Júcar; al sur, les tierres de secanu y les sierres Grossa, Mariola y Benicadell; al oeste, la frontera con Castiella; y al este, los díes de bona visibilidá, puede albidrase el mar Mediterraneu.[28] Foi declaráu Monumentu Nacional en 1931.[27]
Muralla: inda se caltienen pequeños tramos de muralla urbana según los asitiaos nes llombes qu'apoderen la ciudá, ónde s'atopen diverses torres de vixilancia. Construyida pa protexer a la ciudá, contién tramos que daten dende'l sieglu XI al XVI.[29]
Patrimoniu relixosu
La Seo de XàtivaPórticu y portada de la ilesia de San Félix.Fachada del Conventu de San Onofre el NuevuClaustru del antiguu conventu de San Agustín
Colexata (Seu): tamién denomada Basílica o Seo, ye un templu catedraliciu de tres naves, cruceru y girola que s'empezar a construyir en 1596 sobre la cortil de l'antigua mezquita. La so construcción, sicasí, allargar hasta'l sieglu XIX por cuenta de problemes económicos.[8] Nel Muséu Colexal esíbense numberoses pieces de gran valor, ente les que se topen unes tables de Santa Elena y San Sebastián, un retablu de Santa Ana, la Cruz Mayor del sieglu XIV, el mota de Calixto III y la Custodia Mayor del Corpus.[30]
Ilesia de San Pedro (Església de Sant Pere): llevantar nel sieglu XIV sobre una antigua mezquita esistente na plaza del Mercáu, onde se solía celebrar la feria de ganáu.[8] Sigue pos el modelu de los templos de conquista. Tien tres arcos diafragmáticos y cúbrese con un artesonado góticu-mudéxar, decoráu con franxes polícromas, pámpanos, motivos xeométricos y escudos.[31]
Ilesia de San Félix (Església de Sant Feliu): data del sieglu XIII, anque foi construyida sobre l'antigua sede episcopal bajoimperial. Destaca primero de too la so antoxana, construyíu con columnas y sillaresromanos de diversa procedencia.[8] Nel interior caltienen delles pintures de los sieglos XIV al XVI.[32]
Ilesia de la Mercé (Església de la Mercé): Antigua ilesia de San Miguel, amiesta al antiguu conventu de los mercedarios de la ciudá. Foi amburada en 1707 mientres la guerra de socesión y reconstruyida darréu polos mesmos flaires.
Ilesia de los Santos Juanes (Església dels Sants Joans): data d'alredor de 1.535 y ta construyida sobre una antigua mezquita. La ilesia tien planta de cruz llatina con capiyes llaterales de bóveda de cañon reconstruyida en 1.707 tres la quema de la ciudá por Felipe V. Ye de destacar la so escalera de mármol de Buxcarró.[33]
Ilesia de Santa Tecla (Església de Santa Tecla): datada nel sieglu XIV, resultó bien estropiada mientres los bombardeos borbónicos de 1707 y viénose definitivamente embaxo por causa d'un terremotu en 1748,[8] anque inda se caltién la torre del campanariu.
Real Monesteriu de l'Asunción (Reial Monestir de l'Assumpció): edificiu conventual d'estilos góticu y barrocu construyíu nel sieglu XIV y con posteriores reformes y ampliaciones de los sieglos XVI a XVIII.
Covento de San Francisco (Convent de Sant Francesc): empezar a construyir nel sieglu XIV y la so ilesia, anguaño restaurada, sirve de sala de conciertos.[8] Consta d'una sola nave con siete capilla llaterales de crucería.[34] Cerca del edificiu asítiase la fonte de San Francisco, construyida en 1764 con elementos ornamentales rococó.[35]
Conventu de Santu Domingu (Convent de Sant Domènec): llevantar a lo llargo del sieglu XIV y nél destacaben el refrectorio, el claustru, la sala capitular y la ilesia. Foi baltáu en gran parte, y anguaño tase rehabilitando como centru cultural.[36]
Conventu de San Onofre el Nuevu (Convent de Sant Onofre el Nou): construyir ente 1715 y 1721 enfrente de la ilesia de San Pedro, al llau del antiguu Portal de Cocentaina.[8] Les dependencies más interesantes son el claustru de dos plantes y la ilesia, decorada con azulexos y pintures al frescu.[37]
Antiguu conventu de la Trinidá (Antic convent de la Trinitat): data del sieglu XV, anque na actualidá namái se caltién la portada d'estilu góticu flamíxeru de la ilesia, qu'alluga l'Archivu Municipal.[38] Ante esta puerta asítiase la fonte de la Trinidá, del sieglu XIV,[39] que la so copa ta conformada por un prisma octogonal nel qu'alternen, casi borraos, los escudos de Xàtiva y del Reinu de Valencia.[40]
Antiguu conventu de San Agustín (Antic convent de Sant Agustí): data del sieglu XVII y cuenta con un magníficu claustru clasicista, siéndo anguaño sede de la UNED, y que la so ilesia, ensin cultu y parcialmente ensin torre del campanariu por cuenta d'un derrumbe, foi acondicionada y emplégase anguaño como sala de conciertos.[41]
Ermita de San José (Ermita de Sant Josep): construyir a principios del sieglu XVIII según planos del arquiteutu Francisco Cuenca.[8] L'interior ye de planta de cruz llatina, con ábside semicircular y capiyes llaterales. Destaca la torre, que engloba l'antigua ermita de Santa Bárbara y una puerta tapiada que, según la tradición, ye la de l'antigua aljama por onde entró Xaime I d'Aragón en conquistando la ciudá.[42]
Ermita de Santa Ana (Ermita de Santa Anna): d'estilu góticu, construyir na primer metá del sieglu XV. Consta d'una sola nave, con tres bóvedes de crucería y ábside. Nos capiteles, onde arrinquen los nervios de les bóvedes, apaecen los escudos de la Corona d'Aragón, de Xàtiva y de los Borja.[43]
Patrimoniu civil
Patiu del Almodín.Fachada de la Casa de la Enseñanza.
Almudín (Almodí): tratar d'un edificiu d'estilu góticu, construyíu ente 1530 y 1548, del que destaca la so fachada y el patiu interior con columnes xóniques. Na so planta baxa realizábense les contrataciones y venta del trigu, ente que la parte cimera utilizar pal almacenamientu del mesmu, usu que caltuvo hasta 1919, en que foi convertíu en Muséu de Belles Artes y, darréu, en Muséu de la Ciudá (Museu de la Ciutat).[8] Nél esíbese'l famosa semeya de Felipe V colgáu del revés por ordenar la quema de la ciudá.[44]
Hospital Mayor de Probes (Hospital Major de Probes): les sos obres empezaron nel sieglu XV pero nun terminaron hasta mediaos del XVI. L'interior destruyir en 1707, pero se reedificó a empiezos del sieglu XVIII.[45] La so planta ye cuadrangular, con patiu y xardín interior. La fachada, de piedra, pertenez al estilu renacentista, con puerta principal plateresca y puerta de la capiya n'estilu góticu tardíu. Destaquen tamién los cuatro ventanales del pisu principal y la galería de balconinos con arcu de mediu puntu que cuerre sol bistechu, según la fonte nel so xardín interior. Nel interior caltién la bóveda orixinal de la capiya de l'Asunción.[45] Anque caltién parte del so usu sanitariu, la porción de mayor valor arquiteutónicu alluga la sede de la Mancomunidá de la Costera.[8]
Casa de la Enseñanza (Casa de l'Ensenyança): edificiu d'estilu clasicista, construyíu en 1758 y obra de Fra José Alberto Pina, flaire carmelita qu'exerció como arquiteutu municipal. Na actualidá acueye'l Muséu de Belles Artes de la ciudá.
Casa natal d'Alexandru VI (Casa natalícia d'Alexandre VIé): palacete urbanu del sieglu XVI, onde nació y moró n'España'l PapaAlexandru VI. Conserva na fachada una puerta d'ampliu dovelaje y nel so interior un arcu escarzano de columnes xóniques.[46]
Palaciu d'Alarcón (Palau d'Alarcó): construyíu ente 1715 y 1730, alluga na actualidá'l Palaciu de Xusticia.[8] Destaca la volumetría xigante allixerada pola loxa cimera, la puerta dovelada y blasonada y el balcón corríu de forxa.[47]
Palaciu de los Mahíques Sanz (Palau dels Mahíques Sanç): empezar a construyir a principios del sieglu XVII, anque s'amplió considerablemente nos años 1920. Anguaño alluga la Casa de la Cultura de la ciudá.[48]
Palaciu del Marqués de Montortal (Palau del Marquès de Montortal): asitiáu na cai noble y más señorial de la ciudá, la cai Moncada (carrer Montcada) tratar d'un palaciu urbanu medieval del sieglu XV, con portada de piedra na so fachada, con arcu de llargues dovelas y balcones de forxa con azulejería.[49]
Palaciu del Arcedianu (Palau de l'Ardiaca): foi construyíu nel sieglu XV y yera la sede del arcedianu de la Colexata. Sobre la noble puerta del palaciu, asitiáu a escasos metros de la Seu, atópase l'escudu de Calixto III y otros dos escudos de la caña Borja-Oms, que se peinsa podríen pertenecer a Rodrigo o César Borja.[50]
Palaciu de los Señores d'Estubeny (Palau dels Ferriol, dels senyors d'Estubeny, dels Llaudes o de Guardamino): Palaciu urbanu, que respuende a los criterios arquiteutónicos del sieglu XVIII con agregos ornamentales del sieglu XIX, onde moró mientres la so curtia estancia en Xàtiva la ReinaSabela II.
Edificio Botella: construcción residencial d'estilu modernista que data de 1906 asitiáu xusto enfrente del conceyu.
Fontes históriques
Fonte de la Trinidá
Fonte del Llión(Font del Lleó): Fonte histórica y ornamental del sieglu XIX asitiada nel centru de la ciudá.
Fonte de los venticinco caños(Font dels vint-i-cinc "xorros"): Fonte histórica y ornamental del sieglu XVIII asitiada nel Barriu de San Pedro.
Fonte de la Trinidá(Font de la Trinitat): Fonte histórica y ornamental del sieglu XV asitiada na Plaça de la Trinitat.
Fonte d'Aldomar(Font d'Aldomar): Fonte histórica y ornamental del sieglu XVIII asitiada na Plaça d'Aleixandre VI.
Fonte Real de la plaza Roca(Font Reial de la plaça Roca): Construyida en 1841, ye de planta central con una taza allargada d'estremos semicirculares y un árbol de piedra de forma hexagonal, claramente góticu, ensin dulda aprovecháu d'una fonte antigua de 1432.
Fonte Real de San Francisco(Font Reial de Sant Francesc): Foi reconstruyida d'en 1764 pol canteru Marcos Piqueres, n'estilu barrocu. Sobre la copa hai una imaxe de San Francisco, que sustitúi a la orixinal sumida a finales del sieglu XIX.
Fonte Real de los Pexes(Font Reial dels Peixos): Fonte de planta central, pensada por que les besties abebentaren na taza y les persones bebieren de los cuatro caños. Data de mediaos del sieglu XIX, cuando se llabró pa ser asitiada na plaza de la Bassa, dende onde se treslladó al so allugamientu actual, na plaza del Trinquet, en 1972.
Fonte de Santu Domingu (Font de Sant Domènec): Pequeña fonte de balsa cuadrada d'amenorgaes dimensiones y una senciella pilastra rematada con ornamientos pol cañu.
Museos
Muséu de la Ciudá: Nel Muséu Municipal del Almudín, el más antiguu de Xàtiva, y asitiáu na cai corretgeria, foi inauguráu en 1917 y les sos coleiciones declaraes Bién d'Interés Cultural (BIC) en 1962.[51] Nél esponen pieces de la historia de Xàtiva, dende restos de los tiempos del Paleolíticu atopaos na Cova Negra hasta pieces de los tiempos de dominación islámica, ente les que s'atopa una importante pieza, por ser única dientro de la cultura islámica, en concretu una pila del sieglu XI.[52]
Muséu de Belles Artes: Nel muséu asitiáu na Casa de la Enseñanza, inauguráu en 2015,[53] pueden visitase coleiciones pictóriques de diversos autores, destacando les de Ribera, Goya, Vicente López, Santiago Rusiñol, Benlliure y Antoni Miró. Nel muséu atópase tamién la famosa semeya de Felipe V, treslladáu des del so antiguu allugamientu nel Muséu Municipal del Almudín, que ye iconu de la ciudá, yá que s'atopa colgáu pámpana abaxo como muestra de vengación d'esta por ordenar el susodichu rei la quema y destrucción de Xàtiva en 1707, tres la heroica defensa de la ciudá mientres la guerra de socesión de les tropes borbóniques.[54]
Fachada del Gran Teatru de XàtivaMuséu de la Colexata: El muséu ta asitiáu nel interior de la Colexata (la Seu), siendo inauguráu en 1996,[55] y ónde estan espuestos al públicu una notable coleición d'arte sacro con pieces de pintura gótica. Destaquen un cuadru de San Sebastián (Sant Sebastià), atribuyíu a Jacomart y que la tradición atribúi que posó como modelu'l poeta Ausiàs March y tamién una mota gótica d'oru regaláu por Calixto III a la Colexata de la ciudá.[56]
Teatros
Gran Teatru: Foi inauguráu'l 2001.[57] L'edificiu, diseñáu pol arquiteutu Gerardo Ayala, tien una capacidá de 800 asientos y tamién dispón d'una zona de comerciu. Tien una función polivalente y represéntense conciertos, óperes, obres teatrales, según actos institucionales y congresos.
Xàtiva en 1563, según un dibuxu d'Anton Wijngaerde.Alamea de Xàtiva
El nucleu orixinal de la ciudá ibera topábase onde anguaño se llevanta'l Castiellu Menor. Tres la conquista romana, el centru treslladóse pasu ente pasu escontra'l llanu, ocupando l'espaciu anguaño vacíu ente la ciudá actual y el castiellu, onde s'atopen les ilesies de San Félix y de San José.[8] Los restos y noticies d'edificios andalusíes prueben que la población degoló l'antigua cortil romanu-visigodu. La medina islámica tuvo d'ocupar casi tolo qu'agora se conoz como ciudá medieval, y nel so interior destacaben l'Aljama (nel Montsant) y la mezquita mayor, na cortil qu'ocupa la colexata. El suministru d'agua producir por aciu la acequia de la Villa.[8] Cola conquista cristiana anovóse l'urbanismu de la ciudá y construyéronse nuevos edificios. Ye a partir de finales del sieglu XIII cuando los habitantes empiecen a abandonar la zona alta de la ciudá, baxando a zones de meyor accesu y con agua corriente, hasta'l puntu de que'l vieyu recintu convertir nun gran albacar (llugar pa guardar ganáu) y darréu en zona de cultivos.[8] A partir d'entós la ciudá caltener nes llendes formaes pola muralla, anque s'ampliaron dellos arrabaldes y construyóse un bon númberu d'edificios hasta la llegada de la crisis económica qu'acompañó a la espulsión de los moriscos.
En 1707 la ciudá quedó bien estrozada tres los asedios borbónicos, pero empezó a recuperase relativamente llueu y, nel intre del sieglu XVIII, creóse la plaza del Mercáu y construyóse toa una serie de palacios a lo llargo de les cais Corretgeria y Moncada. En 1822 se intrudujo el primer allumáu públicu con aceite y mientres la Primer Guerra Carlista (1837-1847) reforzáronse les muralles per última vegada. L'estancamientu demográficu del sieglu XIX fizo que nun fueren necesaries obres d'ampliación urbana, pero llevar a cabu dalgunos proyeutos importantes como la baxada de la Estación (baixada de l'Estació) en 1860, la paralela baxada del Carmen (baixada del Carme), nueva salida escontra Valencia, y l'urbanización de l'Alamea (l'Albereda), dambes en 1882, tres la baltadera de gran parte de les muralles en 1874. Estos trés exes marcaron la direición del enanche que tuvo llugar yá a principios del sieglu XX.[8] La crecedera urbana diose primero rellenando l'espaciu que quedaba ente la ciudá medieval y el ferrocarril y, darréu, escontra l'oeste, siguiendo de primeres la cai de la Reina. En 1934 redactóse un plan d'enanche que, reconvertíu en Plan d'Alliniaciones en 1944, rixó la crecedera de la ciudá hasta la década de 1960. El PGOU de 1988 tenía como principal oxetivu la crecedera de la ciudá más allá del ferrocarril, pa lo que yeren precisos dos nuevos pasos soterraños y unu eleváu. En 1995 ameyoróse l'accesu a l'autovía A-7 con una nueva ponte sobre'l ríu Cáñoles.[8]
Fiestes
Feria d'Agostu o de Xàtiva (Fira d'Agost): celebrar del 15 d'agostu al 20 d'agostu por privilexu real de Xaime I dende 1250[8] y ta declarada Fiesta d'Interés Turísticu Nacional.[58] En cinco díes nes cais y places de Xàtiva combinen atraiciones de feria, paraes comerciales y actividaes culturales que lleguen a rexuntar a 250.000 persones.[59] La presencia de ganáu, motivu orixinal de la Fira, pasó a un segundu planu, anque sigui teniendo'l so curiosu ente los visitantes de la Fira del Bestiar que se celebra los trés primeros dias. Hai de solliñar el concursu de tiru y arrastre, la nueche de cantar de les tradicionales albaes, el clásicu troféu de motociclismu en circuitu urbanu, o'l recuperáu Festival de la Cançó.[60]
Corpus Christi(Corpus de Xàtiva): documentada yá nel sieglu XIV, celébrase'l mes de xunu con procesiones de xigantes y cabezudos y representaciones d'escenes bíbliques.[58] Ye característicu del Corpus de Xàtiva la enramada (l'enramà), na qu'antes del pasu de la procesión esparder pela cai plantes arumoses, a manera d'alfombra vexetal.[61]
Falles de Xàtiva(Falles de Xàtiva): celébrense, como en gran parte de la provincia de Valencia, del 15 de marzu al 19 de marzu, n'honor a San Xosé.[58] La ciudá ye la segunda ónde se llantaron falles dempués de la ciudá de Valencia, concretamente en 1865, ónde'l primer monumentu fallero llantar na Plaça de la Trinitat. Les falles locales cunten con 19 comisiones na actualidá.[62]
Selmana Santa setabense: a lo llargo de los distintos actos salen a procesión delles imáxenes del sieglu XVII que se cunten ente les más importantes de la Comunidá Valenciana,[58] y que tien los sos oríxenes a finales de la Edá Media. La ciudá cunta na actualidá con una Hermandá de dieciséis cofraderíes y foi declarada apocayá como Fiesta d'Interés Turísticu Provincial.[63]
Gastronomía
Ver tamién: Gastronomía de la provincia de Valencia
Los platos más tradicionales son los arroces, sobretou la cazuela d'arroz al fornu (arrós al forn), tamién conocíu como arroz con tanda (arrós amb tanda) o arroz pasiáu (arròs passejat), pero tamién son típicos l'arroz caldoso (arròs caldós), l'arroz con xudíes y nabos (arròs amb fesols i naps) y l'arroz blaquito (arròs blanquet),[64] un arroz al fornu fechu a partir del caldu del fervíu.[65]
Ente los postres destaquen les almoixàvenes y el arnadí, d'orixe arabe, que son pasteles de calabaza y almendres.[66]
La ciudá de Xàtiva ta hermaniada cola ciudá de Cocentaina, n'Alicante.
Xàtiva de Vicente Boix
Ibn Yubair (1145-1217): xeógrafu, viaxeru, lliteratu y poeta. El so llibru Viaxes ye una de les fontes más importantes con que se cunta pa saber cómo s'atopaba'l mundu mediterraneu polo xeneral y les rellaciones ente musulmanes y cristianos nel sieglu XII.
Calixto III (1378-1458): Papa de la Ilesia Católica, nacíu col nome d'Alfonso de Borja na Torreta de Canals, entós pedanía de Xàtiva.[67]
Ausias Despuig (1413-1483): Cardenal de Monreal, eclesiásticu que aportó a cardenal de la Ilesia católica.
Alexandru VI (1431-1503): Papa de la Ilesia Católica, nacíu col nome de Rodrigo de Borja y perteneciente a la pernomada familia setabense de los Borja.[67]
Lluís Alcanyís (mediaos del sieglu XV-1506). Foi un médicu y poeta, primer catedráticu de medicina la Universidá de Valencia. Morrió executáu na foguera pola Inquisición.
Luis de Milán (1500-1561): compositor y vihuelista del Renacimientu conocíu por ser el primer compositor que publicó música pa vihuela y unu de los primeros en dar instrucciones pa marcar el tempo na música.
Francisco Franco (1515-¿1570?): profesor de medicina y autor d'un llibru sobre enfermedaes contaxoses y del primer tratáu sobre la nieve publicáu n'Europa, dambos publicaos en 1569
Tomás Cerdán de Tallada (¿1530?-1614): maxistráu, xurista, humanista, poeta y doctor en lleis que cuntó cola amistá de Felipe II y Felipe III. Escribió Visita de la Cárcel y de los presos, polo que se-y considera'l precursor del penalismo modernu *
Margarita Agulló (1536-1600): Relixosa perteneciente a la Tercer orde de San Francisco.
José de RiberaL'Españoleto (1591-1652): unu de los principales pintores de la escuela española, anque la so obra realizóse casi íntegramente n'Italia. Les sos obres tán espuestes nos principales museos del planeta, como'l Muséu del Louvre, el Muséu del Prado o'l Muséu Metropolitanu de Nueva York.
Diego Ramírez d'Arellano (¿?-1633): nacíu como Alfonso o Ildefonso foi un marín y cosmógrafu que participó na espedición García de Nodal al Estrechu de Magallanes.[68]
Juan Dò (1601-1656): pintor, treslladar a Nápoles y convirtióse nuna de les mayores figures de la pintura napolitana de la primer metá del Seicento. Cuenta con obra espuesta nel Muséu del Louvre, el Muséu de Belles Artes de Burdeos, el Muséu di Capodimonte de Nápoles o nel castiellu de Rohrau, como parte de la Coleición Harrach.
Pascual Maria Estruch (1787-1863): abogáu. Alcalde mayor de Xàtiva mientres el sexeniu (1825-1831).
Vicente Boix (1813-1880): escritor, periodista, caderalgu ya historiadorespañol y presidente honorariu de Lo Rat Penat. Escribió'l llibru Xàtiva, memories, alcordances y tradiciones d'esta antigua ciudá en 1857.[70][71]
Francisco Bosch (1813-1880): médicu, maestru y políticu.
Blas Bellver (1818-1840): escritor, periodista, imprentador y tipógrafu español en llingua española y catalana.
Antonino Chocomeli (1849-1913): poeta, novelista y dramaturgu.
Topónimu en castellán, acordies cola RAE. Cf. Real Academia Española(1999).«Apéndiz 3: Topónimos que la so versión tradicional en castellán difier de la orixinal», Ortografía de la llingua española.Madrid:Espasa,páx. 144. ISBN 8467000767.
Hernando Serra, Mª Pilastra; Aznar i García, Ramon(2002). Xàtiva mientres la guerra del francés, 1808-1814.Xàtiva:Matéu Editors,páx. 25, 65 y 103. ISBN 84-923759-8-1.
"Les Cortes xeneral y estraordinariu atendiendo á los méritos y servicios de la ciudá de Xàtiva nel Reyno de Valencia, que foi desaposiada d'esti nome pol Sr. Rei D. Felipe V, y considerada colonia y población nueva a resultes de la guerra de socesión; y queriendo amás dar un testimoniu de benevolencia á los sos lleales habitantes, decreten:Que se restituya á la mesma ciudá'l so antiguu nome de Xàtiva, y non se repute d'equí p'arriba por colonia o población nueva. [...] Dau en Cádiz á 28 de setiembre de 1811."
Ramírez Aledón,Germán(1987).«El diputáu Villanueva y la restitución del nome de la ciudá de Xàtiva».Feria d'Agostu de Xàtiva(Conceyu de Xàtiva): p.66.
"La primer noticia que tenemos de la tema que nos ocupa atópase nes Actes Capitulares de la Ciudá, del añu: 1811. Nel Cabildru del 11 de mayu, "El secretariu dio cuenta d'una Carta que dende Cadis -y dirigia don Joaquín Villanueva, vocal a Cortes, con fecha de dose d'abril últimu na qu'ente otres coses dise se: Que ye ocasión por que'l Conceyu pida la restitución del antiguu nome de Xàtiva ó Zetabis (sic), a esta nuesa patria..."
Antes del Asediu de Xàtiva, según Isaïes Blesa Duet(2007). La destrucción de Xàtiva en 1707 y el gobiernu de la ciudá nel exiliu editorial=Ulleye,páx. 75.
Xàtiva
España
Comunidá Valenciana
.svg)
Parámetros climáticos permediu de Xàtiva, El Realenc (1961-1990) 
.JPG)
PSPV-PSOE
PP
