Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Más información Basco Euskara, Estatus oficial ...
Ta más detalles,veyer l'articlo Vasquismos en l'aragonésveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Ta más detalles,veyer l'articlo Substrato pirenencoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Antiparte d'o substrato vascón de l'idioma aragonés, bi ha qui creye que a luenga basca debió de charrar-se en bellas ciudaz d'o norte d'Aragón en a Edat Meya, prencipalment por población d'orichen basco. Asinas podemos trobar un decreto reyal de l'anyo 1349 que deciba que yera vedato de charrar basco en os mercaus de Uesca: "Item nuyl corredor non sia usado que faga mercaderia ninguna que conpre nin venda entre ningunas personas favlando en algaravia ni en abraych ni en basquenç et qui lo fara pague por coto XXX solidos", ye decir, que qui fablase basco, arabe u hebreu heba de pagar trenta sueldos, que yera una moneda aragonesa d'ixa epoca. Lo mas lochico ye pensar que a prohibición de fablar basco, arabe u hebreu entre os corredors de mercau (os que daban avisos) yera una mida ta evitar fraus u delitos mayors a l'emparo d'una luenga que no charraba la mayoría d'a población (se viedan as luengas no romances), o que no diz cosa d'a procedencia d'os que fablasen basco.
A relación de vals como Ansó y Echo con as vals navarras de fabla basca han estato encara mas intensas y bi ha a-saber-los toponimos y antroponimos en istas vals d'orichen basco, a l'igual que en a val de Roncal y a val de Sarasaz trobamos parolas aragonesas en a toponimia (toponimos con a parola corona) y o lexico d'o castellano que bi ha substituyiu recientment a lo basco. Por eixemplo bi ha microtoponimos formatos por palabras bascas como Mallo Gorreta (d'o basco agor, xuto), Arri ((h)arri, piedra), Aunzate (de ahuntz, craba) u Acherito (Axirito/Laxirito de azeri, rabosa), Gallur ("Gailur", se pronuncia "Gallur" y significa "Cumbre", encara que tamién se pueda explicar por o latínGallorum, de l'antiga ciudat de Forum Gallorum), Yebra de Basa, Isún de Basa u Sant Chulián de Basa ("Basa" ye o prefixo de "Selva"="Baso", en derivando "Baserri"="Caserio"=literalment "Baso"+"Herri"="Pueblo d'a selva", "Basajaun", "Basandere"..., o prefixo "Basa" tamién se fa servir ta denominar "o salvache" u "o silvestre", "Basagun"="Zona salvache" u "Zona de selvas", "Basati"="Salvache", como en o caso d'o Basaharau, tamién bi ha apellitos basco-navarros con ixe prefixo: Basarte, Basabe, Basarrate, Basoko...) u comarcas: Basaburua en Navarra y Zuberoa, Larrede u Larrés ("Larre" significa "Prato", en derivando o nombre d'o lugar de Larresoro u a palabra Akelarre "Prato d'o cabrón"), Zuriza (de "Txuri"="Blanco" que en Navarra se pronuncia "Zuri").
Ta más detalles,veyer l'articlo superestrato latino en bascoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
En tiempos de l'Imperio Romano y en especial mientres o Baixo Imperio o basco estió rodeyato de tot d'arias romanizatas on a sola luenga que se parlaba latín y en l'Alta Edat Meya o basco yera rodeyato por arias on ya se parlaban luengas romances: l'occitán gascón a lo norte d'os Pireneus, o castellano a l'ueste y o navarro-aragonés a lo sud y este.
Muitas parolas d'orichen latino presents en o basco s'han de remontar a tiempos d'os romanos, pus no presentan a fonetica propia d'as luengas romances d'arredol. Os latinismos en basco pueden perteneixer a lo lexico d'a organización churidica u administrativa, d'a relichión cristiana u representar latinismos anomalos.
A lo lexico institucional u churidico pertanyen lege (<LEGEM, "lei"), errege (< REGEM, ("rei"), populu (< POPULUM, "pueblo"), damu (< DAMNUM, "danyo"), meneratu , (con o significato de "sozmeter-se" provién de VENERARI, VENERARE, menperatu (< IMPERARE, "sozmeter"), bedekatu (< IMPEDICARE, "impedir").
A lo lexico cristiano kristau (<CHRISTIANUM, "cristiano"), eliza (< ECCLESIA, "ilesia"), ponde, ponte (con o significato de "pila baptismal", provién de FONTEM, "fuent" remembrando a lo toponimo "Pandicosa", derivato d'as fuents termals), abendu ("aviento") y gurutz ("cruz"), este zaguero d'intrucción tardana, por estar tardana a cristianización d'os basco-aquitanos. Os chigants d'a mitolochía basca ditos jentilak son una remeranza d'os muitos bascos encara no cristianizatos en l'Alta Edat Meya.
A fonetica d'os latinismos en basco presenta un caracter conservador y arcaico y se pareix mes a la forma orichinal latina que no pas as formas romances d'os idiomas d'a redolata.
Se conserva o caracter velar d'as C y G latinas debant I y E, en los ampres mes antigos, (en o curso d'a evolución dende o latín a los idiomas romances estas consonants se palatalizoron y se convertioron en atros fonemas), por eixemplo bake < PACEM u gertu < CERTUM.
Se conservan resultatos diferents d'o par Ē larga, Ǐ curta, (que se confundioron en part de l'imperio en E), por eixemplo phike < PICEM, biscu < VISCUM, ecetra.
Ta más detalles,veyer l'articlo os dialectos d'o bascoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
"Alabainan Jainkoak altean du mundua maithatu, non bere Seme bekharra eman baitu, hunen baithan sinhesten duen nihor ez dadien gal, aitzitik izan dezan bethiko bizitzea"
"Zeren Jinkoak hain du maithatü mundia, nun eman beitü bere Seme bekhotxa, amorekatik hartan sinhesten dian gizoneratik batere eztadin gal, bena ükhen dezan bethiereko bizitzia"
"Zergatik aiñ maite izan du Jaungoikoak mundua, non eman duen bere Seme bakarra beragan fedea duan guzia galdu ez dedin, baizik izan dezan betiko bizia"
'"Zergatik hain maite izan du Jainkoak mundua, non bere Seme bakarra beregan eman baitu, honen baitan sinesten duen edonor gal ez dadin, aldiz betiko bizia izan dezan"
Aragonés
Tanto ama Dios a o mundo, que li ha dato a su fillo por o mundo, ta que dengún que en creiga no se pierda, sino que viva eternament
naiz aiz da gera/gea zera/zea zerate/zeate dira/die
naiz (y)aiz da gara/gaa zara/zaa zarate/zaate dire/die
naz yaz da gra zra zrei dra
naiz haiz da gare zare zaizte dire/die
naiz/niz haiz/hiz da gira zira zirezte dira
niz hiz da gira zira zirae dira
soy yes (informal) ye somos yes (formal) soz son
dut duk/dun du dugu duzu duzue dute
dot dok/don dau dogu dozu dozue dabe
det dek/den du degu dezu dezute dute
dut duk/dun du dugu duzu duzue dute
dur,dud duk/dun du digu tzu tzei dei
dut duk/dun du dugu duzu duzue dute
dut duk/dun du dugu duzu duzue (d)ute
düt dük/dün dü dügü düzü düzüe düe
tengo tiens (informal: ta hombre/ ta muller) tien tenemos tiens (formal) tenez tienen
Cerrar
O basco como luenga materna, por municipios.Porcentache de personas que conoixen bien o basco en Hego Euskal Herria (2001).
Ola!: "Kaixo!" (formal), "Epa!" (informalment, saludo muy estendillato), "Aupa! (informalment)
Buen día!: "Egun on!"
Buena tardi!: "Arratsalde on!" (toda Euskal Herria), "Arrastion!" (Bizkaia).
Buena nueit!: "Gabon!"
Adiós!: "Agur!", "adio!", "aio!"
Que vaiga bueno!: "Ongi izan!""Ondo joan" (toda Euskal Herria), "Huntsa Izan" u "Izan Huntsa" (Zuberoa, literalment "Que sías bien!"), "Ongi joan!" (toda Euskal Herria), "Ondo joan" (toda Euskal Herria), Ongi Jin o "Hunki Jin" (Sola, pronunciar "Ongi Llin" u "Ongi Yin"), "Onki Xin" (Val de Roncal).
Buen viache!: "Bidai on!"
A plantar fuerte!: "Gero arte!"
Dica lugo!: "Ikusi arte!"
Ya seremos!: "Egongo gara" (Bizkaia, Gipuzkoa y Araba), Egonen gara (Navarra, Iparralde y cuantas localidaz de Guipuzcua a on se parla o dialecto alto navarro: Oiartzun, Fontarrabia, Irun y Lezo).
No sé (charrar) euskara: "Ez dakit euskaraz (hitz egiten)"
Cómo te dices?: "Nola deitzen zara?"
Cuál ye o tuyo nombre?: "Zein da zure izena?"
O mío nombre ye Axel: "Nire izena Axel da"
D'a on yes?: "Nongoa zara?"
Soi d'Anglaterra: "Ingalaterrakoa naiz"
Yes mui poliu/polida: "Oso polita zara"
Muitas gracias: "Eskerrik asko" ("Muchas gracias"), "milesker", "mila esker", "esker mila" (Iparralde y parte de Nafarroa, literalment significa "mil gracias"), "esker aunitz" (Iparralde y partes de Nafarroa).
Te quiero: "Maite zaitut"
Sí: "Bai"
No: "Ez"
No entiendo: "Ez dut ulertzen"
No sé / No lo sé: "Ez dakit"
Qui?: "Nor?" (toda Euskal Herria, salvo Gipuzkoa), "Zein?" (Gipuzkoa)
A qui?: "Nori?" (toda Euskal Herria, salvo Gipuzkoa), "Zeineri?" (Gipuzkoa)
Luna: "Ilargi" (literalmente significa "Luz d'os Muertos", "Hil" "Palabra chenerica de muerte" y "Argi" "Luz").
Erizo: "Triku" (Gipuzkoa), "Sagarroi" (Navarra) y "Kirikiño" (Bizkaia). Todas as dentradas son validas en euskara batua.
Bascofablador: "Euskaldun" (literalment significa "qui tién o euskara" u "qui poseye o euskara").
Toda luenga que no siga Euskara (anglés, francés, castellano, etc...): Erdara
No bascofablador:"Erdaldun" (literalment significa "qui tién o erdara" u "qui poseye o erdara").
"Manex": Embotada que se fa servir nomás que en Zuberoa ta referir-se mas que mas a la chent de Lapurdi y Behenafarroa (tamién a os atros habitants d'Euskal Herria). Tamién es un nombre de persona masculín.
Esporte rural basco: "Herri Kirolak" (literalment significa "Esportes d'o País" u "Esportes d'o Pueblo").
Calandario
En negreta palabra emplegata en Euskara Batua u stándard (se conoix y se diz tota Euskal Herria), en letra normal y sin de negreta a palabra emplegata en cada dialecto u zona dialectal. Tamién s'explica l'orichen d'as denominacions (si provienen d'o calandario pre-cristiano u pagán basco, u como s'escayece bellas vegatas, son ampres presos tardanament d'o latín, como ye o caso d'os nombres de cuantos meses).[7]
Lunes: "Astelehena" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa, Navarra y amplas zonas de Bizkaia. Provién de l'antigo calandario semanal basco, en o cual a semana se composaba de tres días: Astelehen ("Primero de Semana"), Astearte ("Metat d'a Semana" y Asteazken ("Cabo d'a Semana"), en plegar o cristianismo se li adhibió a iste calandario semanal os dias de chueves, viernes, sabado y domingo.), "Ilen" (Bizkaia)
Martes: "Asteartea" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa.:), "Martitzen" (Bizkaia)
Miércols: "Asteazkena" (en Euskara Batua en toda Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa.), "Eguazten" (Bizkaia),
Chueves: "Osteguna" (en Euskara Batua en toda Euskal Herria, en a parla dialectal de Gipuzkoa), "Ortzegun" (Navarra, ista denominacion d'o chueves provién de l'antiga relichión basca, estando-ne l'orichen en o dios Ortzi), "Eguen" (Bizkaia),
Viernes: "Ostirala" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, "Ortziral" (Navarra, ista denominacion d'o chueves provién de l'antiga relichión basca, estando o suyo orichen en o dios Ortzi), "Barikua" (Bizkaia, provién d'a palabra "barau"="ayuno", ye decir, literalment "o de l'ayuno", traduccion aproximata "o dia de l'ayuno"), "Egubakoitz" (Bizkaia), "Neskeneguna" (Zuberoa, literalment significa "O día d'as mesachas", fácil que en estar antigament o día en que os mesaches rondaban a las mesachas en Zuberoa).
Sabado: "Larunbata" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parla dialectal de l'este de Gipuzkoa), "Zapatua" (en Bizkaia y ueste de Gipuzkoa),
Domingo: "Igandea" (en Euskara Batua en tota Euskal Herria, en a parl dialectal de Gipuzkoa), "Domeka" (en dialecto de Bizkaia), "Jaieguna" (hue en Iparralde, significa "día de fiesta", pero tamién se fa servir en tota Euskal Herria, mas ta referir-se a los días festivos en cheneral que a o domingo propiament dito).
Chinero: "Urtarrila" (significa literalment "o mes de l'anyo", "urte=anyo" y "hila=mes", en estar o primer mes de l'anyo), "Hilbeltza" (Navarra, significa "o mes negro"), "Hilbaltza" (Bizkaia, "o mes negro"), "Beltzila" ("Negro mes"), "Izotzila" (emplegato en cuantas localidadaz de Navarra, significa "o mes d'os chelos").
Febrero: "Otsaila" (significa literalment "o mes d'os lobos"), "Barantaila" (Zuberoa), "Kataila" ("o mes d'as gatas", en miolar en iste mes as gatas y estan-ne en celo), "Zezenila" ("o mes d'os toros"), "Hiltxikia" (literalment "o mes chicot", en estar febrero o mes mas corto de l'anyo).
Marzo: "Martxoa" (provién d'o latín "Martius", o dios Marte), "Epaila" (provién d'a palabra "Epaila"="accion de cortar a hierba", en star en iste mes cuan se feba o primer corte de hierba).
Abril: "Apirila" (provién d'o latin "Aprilis", y iste a ña vegat provién d'"Aperire"="Ubrir"), "Jorraila" (provién d'a palabra "jorratu"="labrar", en estar en iste mes cuan se labraba a tierra), "Opaila" (provién d'a palabra "opa"="regalo, ofrenda", literalment "o mes d'a ofrenda"s", en esta en l'antiguidat en iste mes cuan se feban as ofrendas de ganado u hortalizas a os dioses pagans).
Mayo: "Maiatza" (ampre d'o latín "Maius", a diosa romana Maia u Bona Dea), "Loraila" (provién d'a palabra "lore", literalment significa "o mes d'as flors", en estar en iste mes cuan as flors florixen), "Orrila" u "Hostila" (provién d'as palabras "Orri" y "Hosto"= "Fuella (d'os árbols)", en estar en iste mes cuan amanixen as primeras fuellas en os árbols).
Chunio: "Ekaina" (provién d'as palabras "Eki"="Sol, Este...", Eki u Ekhi yera l'antigo dios d'ol sol en a relichión pagana basca)" y "Gaina"= "Encima, dencima de..", significa "o mes d'o dios Eki"), "Garagarrila" (provién d'a palabra "garagar"="hordio", significa "o mes de l'hordio", por ixo en euskara a la biera se li diz "garagardo"= literalment "vino de l'hordio"= "biera"), "Bagila", "Arramaiatza" (Zuberoa, significa "o nuevo Mayo").
Chulio: "Uztaila" ("uzta"="cullita", significa literalment "o mes d'a cullita"),
Agosto: "Abuztu" (provién d'o latín, mes en a honor de l'emperador Augustus Octavius), "Agorrila" (denominacion d'agosto muit estendillata, provién d'a palabra "Agor"="Escaseza", en estr iste mes o mes d'a escaseza y d'as sequeras), "Dagonila" (provién d'"Uda-Goren-Hila"="O principal mes verano"), "Tilistaro" (Navarra, provién d'a palabra "Tilista"="Dilista"="Lentilla", en estar iste mes de muita abundancia de lentillas).
Setiembre: "Iraila" (significa literalment "o mes d'as felequeras", "Ira" o "Iratze" en Navarra y Iparralde significa "Felequera"), "Garoila" (significa "o mes d'os felequeras", "Garo" en Gipuzkoa, Araba y Bizkaia significa "felequera"), "Seteme(ra)"
Octubre: "Urria" (Sola, ye un ampre d'o latín), "Lastaila" (Zuberoa, provién de "lasto"="palla", en estar en iste mes cuan se reculle a palla u a hierba tallata y ya xuta), "Bildila" (provin d'a palabra "bildu"="recullir", en estar en iste mes cuan se fa a zaguer recoleccion).
Noviembre: "Azaroa" (provién d'"aza"="col" y "aro"="estación de l'anyo", "epoca de cols" u "estación de cols"), "Hazila" (d'a palabra "hazi"="simient", en estar o tiempo de sembrar a simient), "Gorotzila" (de "gorotz"="estiercol" u "abono animal", en estendillar-se en iste mes o estiercol en los pratos), "Gaztainazitua" (de "gaztain"="castanya" y "hazitua"="creixito" u "maduro", en haber madurato en iste mes as ya que en este mes as castanyas).
Aviento: "Abendua" (provién d'o latín "Adventus", significa "plegata"), "Neguila" (literalment "mes de l'hibierno", en estar en iste mes cuan plega l'hibierno), "Hotzaro" (literalment "Estacion d'o frío" o "Epoca d'o frío"), "Ilunila" ("mes d'a foscor"), "Lotazila" (provién de "lo"="dormir", "hazi"="simient" y "hila"="mes", literalment "o mes en o cual a simient duerme").
Esklabu erremintaria
Sartaldeko ohianetan gatibaturik
Erromara ekarri zinduten, esklabua,
erremintari ofizioa eman zizuten
eta kateak egiten dituzu.
Labetik ateratzen duzun burdin goria
nahieran molda zenezake,
ezpatak egin ditzakezu
zure herritarrek kateak hauts ditzaten,
bainan zuk, esklabu horrek,
kateak egiten dituzu, kate gehiago.
Capturato en as selvas de Ponient te'n trayoron a Roma, esclau, te dieron l'oficio de ferrero y fas cadenas. O fierro rusient que quitas d'o furno poderbas transformar-ne a la tuya voluntat, puez fer espadas ta que os tuyos paisans creban as cadenas, pero tú, esclau, fas cadenas, mas cadenas.
[(es)Carlo Tagliavini: Los orígenes de las lenguas neolatinas. Introducción a la filología romance. Fondo de Cultura Economica.
(es)Francisco Beltrán Lloris: Hacia un replanteamiento del mapa cultural y étnico del norte de Aragón, en "Religión, lengua y cultura prerromanas de Hispania", Ediciones Universidad de Salamanca, 1999.
(fr)Michel Morvan: Les origines linguistiques du basque, Bordeus, 1996.
(fr)Jean-Baptiste Orpustan: 'La langue basque au Moyen-Age, 1999.
Navarra
País Basco
Se veigan as imáchens de Commons sobre o basco.
