Mexico (en idioma castellano: México),[2] oficialment, os Estaus Unius Mexicanos (en castellano: Estados Unidos Mexicanos), ye una republica federal constitucional d'America d'o Norte. Muga a o norte con os Estaus Unius d'America, a o sud y a l'ueste con l'oceano Pacifico, a o sudeste con Guatemala, Belize y a mar Caribe, y a l'este con o Golfo de Mexico. Os Estaus Unius Mexicanos son una federación de trenta y un estaus y Ciudat de Mexico (capital), que ye una d'as arias metropolitanas mas poblatas d'o mundo.

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Articlo d'os 1000
Datos rápidos
Estaus Unius Mexicanos
Estados Unidos Mexicanos
Thumb Thumb
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: No'n tien
Himno nacional: Himno Nacional Mexicano
Thumb
Situación de Mexico
Capital
 • Población
 • Coordenatas		 Ciudat de Mexico
9.209.944 (2020)
19°03′ N 99°22′ O

Mayor ciudat Ciudat de Mexico
Idiomas oficials Castellano 1
Forma de gubierno Rep. federal democratica
Claudia Sheinbaum
Independencia
 • Encetata
 • Declarata		 d'Espanya
16 de setiembre de 1810
27 de setiembre de 1821
Superficie
 • Total
 • % augua
Mugas		 Posición 13º
1.972.550 km²
2,5%
4253,9 km
Población
 • Total
 • Densidat		 Posición 11º
126.014.024 ( 2020)
63,88 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total (2004)
 • PIB per capita		 Posición 13º
US$ 1.005.049 millons
US$ 9.666 66°
Moneda Peso mexicano ($, MXN)
Chentilicio Mexicano/a[1]
Zona horaria
 • en Verano		 UTC -6 a UTC-8
Cuantas UTC
Dominio d'Internet .mx
Codigo telefonico +52
Prefixo radiofonico 4AA-4CZ, 6DA-6JZ, XAA-XIZ
Codigo ISO 484 / MX / MEX
Miembro de: TLCAN, ONU, OEA, OCDE, APEC, G.3
1 o castellano ye l'idioma oficial (veyer ), y 66 luengas indichenas son charratas por mas d'o 8% d'a población. SRE
Cerrar

Con una superficie d'alto u baixo 2 millons de kilometros cuadratos,[3] Mexico ye o cinqueno país mas gran d'America y o catorceno mas gran d'o mundo. Con una población de 103 millons d'habitants, ye l'onceno país mas poblato d'o mundo, y o país castellanoparlant mas poblato d'o mundo.[4]

Organizato politicament como una Republica federal democratica, o suyo sistema ye presidencialista, estando l'actual Presidenta Claudia Sheinbaum. A suya capital se troba en Ciudat de Mexico, y o país fa parte d'o Tractau de Libre Comercio d'America d'o Norte, d'a ONU, d'a OEA, d'a OCDE, de l'APEC y d'o G.3.

O territorio mexicano ha estau habitato dende fa mas de 21.000 anyos.[5] As arias fértils d'o centro y sud estioron o puesto d'orichen de grans civilizacions, como a olmeca, a tolteca, a maya y l'azteca. Ista zaguera construyó un gran imperio que remató con a plegata d'os espanyols que lo conquerioron y bi establioron o virreinau d'a Nueva Espanya. En 1821 a Nueva Espanya s'independizó, naixendo asinas Mexico, y en 1824 se constituyó como republica federal. Os primers anyos d'a vida independient de Mexico fuoron marcatos por os conflictos entre os conservadors y liberals, dos intervencions foranas y a perduga de mas d'a metat d'o suyo territorio a mans d'os estausunidenses. A Revolución Mexicana, conflicto belico de 1910 a 1917, produció una nueva constitución social encara vichent. A economia mexicana experimentó una bonanza dica a cayita abrupta d'os pres d'o petrolio mientres a decada de 1980. Mexico acubilló a un numero important de refuchiatos d'a Guerra Civil Espanyola y d'as dictaduras de Latinoamerica. O Partido Revolucionario Institucional dominó a vida politica d'o país dica finals d'o sieglo XX. En 1993 Mexico ratificó o Tractau de Libre Comercio d'America d'o Norte con Canadá y os Estaus Unius.

Encara que bi ha prous contrastes de riqueza y pobreza,[6] Mexico ye una potencia rechional d'America Latina.[7] En 1994 se convertió en o primer miembro latinoamericán d'a Organización ta a Cooperación y o Desembolique Economico (ODCE). Seguntes a clasificación d'o Banco Mundial, Mexico ye un país de renda meyana-alta,[8] con o treceno Producto interior bruto mas gran d'o mundo, dimpués d'Espanya. En 2008 teneba a Renda Nacional Bruta por capita mas alta d'America Latina en termins nominals y en paridat de poder adquisitivo,[9] y un d'os endices de desembolique humán mas altos d'a rechión.[10] A suya economía ye muit ligata con a economía d'os suyos socios de l'Aria de Libre Comercio d'America d'o Norte.

Historia

Ta más detalles, veyer l'articlo Historia de Mexicoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Civilizacions precolombinas

Ta más detalles, veyer l'articlo Civilizacions precolombinasveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Thumb
A Piramide d'o Sol en Teotihuacan.

Fa alto u baixo 30.000 anyadas que o territorio de l'actual Mexico fue ocupato por grupos humans de cazataires-recolectors, habendo-se feito troballas datatas en 21000 aC en os chacimientos arqueolochicos d'o país. Se i desembolicó l'agricultura fa 9.000 anyadas, estando o panizo o suyo prencipal alimento cultivato (encara que o suyo cultivo apareixió fa nomás que 5.000 anyadas). Antiparte, as primeras troballas de repuis d'alfarería son de fa 2.500 anyadas. Iste desembolique estió nomás en a parte central mas fértil d'o país, y en o norte continoron os grupos humans vivindo d'a cazata y a recolección, en no tener as posibilidaz de i desembolicar una sociedat agraria. Por ixo a primera civilización apareixió en o centro-sud d'o país, y ye a cultura olmeca.

Arredol de 100 dC, a ciudat de Teotihuacan se convertió en o prencipal centro urbán d'o centro-sud de Mexico, tenendo baixo a suya influencia o territorio que s'estendilla dende l'actual Nuevo Mexico, en Estaus Unius, dica Costa Rica, en Centroamerica. A ciudat teneba en a suya epoca de mayor esplendor una superficie de 20 km² y una población de 125.000-200.000 habitants. Sindembargo, a ciudat fue cremata y o suyo territorio espullato en 750 por grupos de nomadas chichimecas que proveniban d'os disiertos d'o norte d'o país, esboldregando-se o suyo poderío.

Thumb
A dita Casa Colorada en Chichén Itzá.

Succedindo a Teotihuacan, a ciudat de Tula estió o centro d'una nueva civilización que exerceba o suyo dominio sobre o centro de Mexico mientres os sieglos X y XI, y que prene o nombre d'os toltecas, que dan o suyo eponimo a la ciudat. En ixas envueltas amanixioron os primers grupos organizatos de guerrers que s'organizaban en chermandaz recibindo o nombre d'un animal, estando tamién practicants de sacrificios humans. Tula establió vinclos con atros territorios, encluyendo-ie a peninsula de Yucatán, a on se trobaba a ciudat maya de Chichén Itzá. Os mayas tamién heban desembolicato una civilización, a civilización maya, dende l'anyo 100 y que plegaría a o suyo momento de maximo esplendor arredol de 600-900. Os suyos centros urbans se caracterizaban por os suyos centros ceremonials en edificios singulars, posibles en haber-se-ie desembolicato una important producción agricola.

O zaguer grupo d'os nahua en plegar a o centro de Mexico estioron os aztecas, que establioron a ciudat de Mexico-Tenochtitlán (l'actual ciudat de Mexico) en 1325 en rematar un pelegrinache conducito seguntes a leyenda por o suyo dios Huitzilopochtli. Se diz que fundoron a suya capital en o puesto a on heban trobato una aliga en minchando sobre un cactus, elemento mitolochico que se troba hue representato en a bandera de Mexico. Os aztecas creyoron una alianza con atras dos ciudaz d'a comarca, Texcoco y Tacuba, alianza que se conoix con o nombre de Triple Alianza y prencipioron un proceso d'expansión basato en as suyas conquiestas militars, controlando un territorio que s'estendillaba dende l'Oceano Pacifico a l'ueste dica o Golfo de Mexico a l'este. Nomás que os purépechas y os tlaxcaltecas, amás de bellos atros chicoz pueblos, mantenioron a suya independencia respective de l'imperio azteca. A capital azteca, Mexico-Tenochtitlán, con una poblción d'alto u baixo 200.000 habitants, se convertió en una d'as prencipals ciudaz d'o mundo en ixas envueltas.

A conquiesta espanyola

Ta más detalles, veyer l'articlo Conquiesta de Mexicoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Sindembargo, a cayita de l'imperio azteca se fació a escape cuan plegoron a o territorio os conqueridors espanyols mandatos por Hernán Cortés, qui plegó a la peninsula d'o Yucatán en 1519. Ista conquiesta producirba una radical transformación d'as sociedat mesoamericanas.

Os espanyols plegoron a las costas mexicanas dende as suyas colonias recients en as islas de Cuba y Domingo, y en plegar-ie recibioron noticias que charraban d'uns territorios a l'interior d'o país con una gran abundancia d'oro y atras riquezas, asinas que prencipioron a conquiesta d'o territorio, en una situación en a cual teneban amás a suerte de que os nativos, en interpretación d'antigas leyendas, los considerasen dioses u a lo menos como representants d'o dios Quetzalcóatl que tornaba ta recuperar o suyo reino. En cualsiquier caso, prencipioron una serie d'escaiciomientos que provocoron l'esboldregamiento de l'Imperio azteca en morir Moctezuma Xocoyotzin, tenendo en a luita l'aduya d'os tlaxcaltecas y d'atros pueblos y sinyors enfrentatos con os aztecas. En o proceso, a ciudat de Mexico-Tenochtitlán quedó destruita cuasi de raso.

A Nueva Espanya

Ta más detalles, veyer l'articlo Nueva Espanyaveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Administración

Ta más detalles, veyer l'articlo estaus de Mexicoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Thumb

Os Estaus Unius Mexicanos son una federación de trenta y un estaus libres y sobirans en cuanto a o suyo rechimen interior y independients os un d'os atros. O gubierno de cada estau ha de tener un sistema congresual de gubierno presidito por un gubernador electo cada seis anyos sin posibilitat de reelección. O poder lechislativo d'os estaus recaye sobre un Congreso d'os Deputatos unicameral, o numero d'escanyos d'o cual pende de cada estau. A chudicatura recaye sobre un Tribunal Superior de Chusticia. Cada estau tién a suya propia constitución y codigo civil y penal. Cada estau a la vegata se divide en municipios que pueden comprender un u mas lugars u ciudaz. Os municipios son tamién autonomos en o suyo rechimen interno y tienen un poder limitato de recaptación fiscal. Os municipios son os entes autonomos de ran administrativo mas chicot d'o país.

A Ciudat de Mexico ye a capital, seu d'o poders de gubierno d'a Unión, y capital d'os Estaus Unius Mexicanos. Como capital u entidaz federativa, tradicionalment ha estau administrato dreitament por o gubierno d'a federación (o president y o Congreso d'a Unión); pero dende a decada de 1990, ha recibito un mayor grau d'autonomía y os residents en l'actualidat trigan o chefe de gubierno y os deputatos d'un congreso unicameral dito l'"Asamblea Lechislativa". A Ciudat de Mexico no tien constitución propia, sino un Estatuto de Gubierno. Ye dividito en deciseis delegacions as cuals no son autonomas de tot, encara que a sobén se comparan a os municipios d'os estaus.

Os estaus d'a federación mexicana y a Ciudat de Mexico se conoixen de manera conchunta como "entidaz federativas" (entidades federativas, en castellano). As entidaz federativas de Mexico son:

Cheografía

Ta más detalles, veyer l'articlo Cheografía de Mexicoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].
Thumb
Mapa de Mexico

Mexico ye situato en o subcontinent d'America d'o Norte. Cheolochicament a muga entre America d'o Norte y America Central ye l'istmo de Tehuantepec, lo que fa que un 12% d'o territorio mexicano —incluyindo-ie a peninsula de Yucatán— se trobe en ista zaguera rechión; fisiograficament l'Eixe Volcanico Transversal (u a Sierra Nevada) divide as dos rechions.[11] Cheopoliticament, manimenos, a muga entre America d'o Norte y America Central ye a muga con Belize y Guatemala, y Mexico se considera un país norteamericán.

A superficie total de Mexico ye de 1.972.550 km², que incluye alto u baixo 6.000 km² d'islas situatas en l'oceano Pacifico (como as islas Guadalupe y Revillagigedo), en a mar Caribe y en o Golfo de California. Mexico comparte una muga a o norte con os Estaus Unius de 3.141 km; a o sud con Guatemala de 871 km y con Belize de 251 km.

Topografia

Thumb
Pico d'Orizaba
Thumb
Disierto de Sonora

A topografia mexicana ye muit accidentata. O territorio mexicano ye situato en una d'as arias tectonicas mas dinamicas d'o mundo; fa parti de l'"Aniello de Fuego d'o Pacifico", una rechión d'actividaz volcanica y sismica.[6] Mexico se troba en a rechión occidental d'a placa Norteamericana y a suya intersección con a Placa de Cocos y a Placa d'o Caribe. Fisiograficament o país puet subdividir-se en nueu rechions prencipals:[6]

  • A peninsula de Baixa California, a o norueste d'o país.
  • As tierras baixas d'o Pacifico, una francha muit estreita entre o Golfo de California u l'oceano Pacifico y a Sierra Madre Occidental.
  • L'Altiplán Mexicano, situato entre a Sierra Madre Oriental y a Sierra Madre Occidental.
  • A Sierra Madre Oriental, estensión d'as Sierras de Norteamerica (a Sierra Nevada de California y as Montanyas Rocosas). S'estendilla de norte enta sud a on converche con a Sierra Neo-Volcanica
  • A Sierra Madre Occidental, tamién extensions d'as Montanyas Rocosas, que s'estendilla de norte enta sud a on converche con a Sierra Neo-Volcanica.
  • A Sierra Neo-Volcanica (u a "Sierra Nevada"), que s'estendilla d'este enta l'ueste, a on se troban os puntos mas altos de Mexico, entre os que ye o Pico d'Orizaba (5.636 m), o Popocatépetl (5.426 m), l'Iztaccíhuatl (5.230 m) y o Nevado de Toluca (4.680 m). Tres d'as arias metropolitanas mas grans de Mexico, se troban en as vals en mel meyo d'istos cuatre puntos: Puebla, a ciudat de Mexico y Toluca.
  • As planas costeras d'o Golfo, una francha plana entre o Golfo de Mexico y a Sierra Madre Oriental.
  • A Sierra Madre del Sur, trescruzata por l'itsmo de Tehuantepec. A o sud, as sierras de Chiapas continan en Guatemala.
  • A peninsula de Yucatán, una rechión muit plana, con pocos ríos.

Hidrografía

Thumb
Cabo San Lucas

Debito a la suya topografía, en Mexico bi ha pocos ríos muit grans u lacos naturals. Os ríos mas importants son o río Lerma, que naixe en a cuenca de Toluca, forma o laco de Chapala, o mas gran de Mexico, y desemboca en l'oceano Pacifico. O río Pánuco naixe en l'Altiplán, trescruza a Sierra Madre Oriental y desemboca en o Golfo de Mexico. O río Balsas drena a Depresión d'o Balsas y atras rechions d'o sud de l'Altiplán Mexicano, trescruza a Sierra Madre del Sud y desemboca en l'oceano Pacifico, en o sud. O Grijalva y l'Usumacinta, forman un sistema que drena as Sierras de Chiapas y, como o río Papaloapan, desembocan en o Golfo de Mexico. Atros lacos, como o Pátzcuaro y o Cuitzeo son os remanents d'os grans lacos y turberas que cubriban a mayor parti d'o sud de l'Altiplán antis d'a plegata d'os europeus.[6]

O norte, d'atra man, ye muito mas arido, especialment en a rechión noroccidental. O río mas important d'o norte de Mexico, ye o que forma a muga con os Estaus Unius, o Río Bravo (conoixito como Río Grande en os Estaus Unius). O río Colorado, que naixe en os Estaus Unius, trescruza una chicota parti d'o territorio de Mexico en l'occident ta desembocar en o Golfo de California.

Clima

Debito a la variación topografica d'o territorio, bi ha una gran variedat de climas, dende tropicals y subtropicals, os aridos y deserticos, dica os climas fredos de montanya templatos. O norte ye mas arido, pero d'o centro enta o sud, as plevias son mas abundants; as plevias son estacionals, de mayo dica setiembre, templando o clima de montanya de l'Altiplán Mexicano, que mientres o verano, no blinca d'os 28-30 °C. As temperaturas meyanas oscilan entre os 16-20 °C.[12] A mayor parti d'a población vive en ista rechión. A elevacions mas baixas, inferiors a os 1.000 m, as temperaturas meyas son mas altas y blincan d'os 20 °C.[12] En as tierras baixas, y en a peninsula de Yucatán, os veranos son muit calidos, y as temperaturas hibernals no baixan d'os 15 °C. En as sierras, mas que mas en Sierra Nevada, as temperaturas son muit baixas y as chelatas son comuns asinas como a precipitación en forma de nieu.

Biodiversidat

Thumb
Un pejelagarto, un lepisosteus endemico de Mexico

Mexico ye un d'os 17 países megadiversos d'o mundo. Con mas de 200.000 especies diferents, en Mexico vive un 10-12% d'a diversidat d'o mundo.[13] Mexico ye o primer país d'o mundo en biodiversitat en reptils con 707 especies conoixitas, segundo en mamifers con 438 especies, cuatreno en anfibios con 290 especies, y cuatreno en flora con 26.000 especies diferents.[14] Mexico tamién ye considerato o segundo país d'o mundo en numero d'ecosistemas y cuatreno en numero total d'especies. Alto u baixo 2.500 especies son protechitas por leis mexicanas.[15] O gubierno mexicano ha creyato o Sistema Nacional d'Información sobre Biodiversitat, ta estudiar y promover l'uso sostenible d'os ecosistemas d'o territorio.

En Mexico, 17 millons d'hectarias son consideratas "Arias Naturals Protechitas" y bi incluyen 34 reservas d'a biosfera (ecosistemas inalteratos) 62 parques nacionals, 4 monumentos naturals (protechitos por a suya valura estetica, cientifica u historica a perpetuidat), 26 arias de flora y fauna protechitas, 4 arias de protección d'os recursos naturals (conservación d'a tierra, as cuencas naturals y as selvas) y 17 santuarios (zonas de riqueza abundant en especies).[13]

Economía

Ta más detalles, veyer l'articlo Economía de Mexicoveyer os articlos [[{{{2}}}]] y [[{{{3}}}]]veyer os articlos [[{{{4}}}]], [[{{{5}}}]] y [[{{{6}}}]]veyer os articlos [[{{{7}}}]], [[{{{8}}}]], [[{{{9}}}]] y [[{{{10}}}]].

Mexico tien una economía de libre mercato orientata a las exportacions. Ye un país de renda meyana-alta,[16] con a renda per capita mas alta de Latinoamerica en termins nominals.[17] Mexico ye a 13ena economía mas gran d'o mundo d'alcuerdo con o suyo Producto interior bruto en paridat de poder adquisitivo y a segunda mas gran de Latinoamerica, dimpués de Brasil.[18] Dimpués d'a crisi de 1994, Mexico se recuperó a escape con a construcción d'una economía moderna y diversificata.[17] As administracions recients han amillorato a infraestructura y han permitito a competencia privata en os puertos maritimos, aeropuertos, ferrocarrils, as empresas de telecomunicacions, a cheneración d'electrecidat (de manera limitata) y a distribución de gas natural.

Seguntes o documento de 2007/2008 d'as Nacions Unidas sobre o Desembolique Humán, l'11,6% d'a población vive en a pobreza,[19] y o 3% en pobreza extrema.[20] Manimenos, a desigualdat d'a renda encara ye un problema grieu, y existen divisions entre ricos y pobres, o norte y o sud, y as arias rurals y urbanas. Os contrastes en o desembolique humán (IDH) amuestran una gran disparidat entre municipios ricos, como San Pedro Garza García, en Nuevo León con un ran de desembolique economico, educativo y de sanidat parellán a o d'Alemanya, y o municipio de Metlatonoc, en Guerrero, con un ran d'IDH parellán a Siria.[21][22]

Muitos d'os efectos positivos en a reducción d'a pobreza y o incremento d'o poder adquisitivo d'a clase meyana han estau atribuito a la estabilidat macroeconomica conseguita en as zagueras dos administracions presidencials. O creiximiento d'o PIB anyal meyano de 1995 a 2002 estió d'o 5,1%.[23] A desaceleración economica d'os Estaus Unius produció un efecto parellán, pero mas grieu, en Mexico, d'o que se recuperó a escape y creixió un 4,1% en 2004, un 3% en 2005 y un 4,8% en 2006. A inflación s'ha reducito a minimos historics de 3,3% en 2005, y as taxas d'intrés tamién se troban a minimos historicos, lo que ha estimulato o consumo a credito d'a clase meya. L'administración d'o president Fox conseguió a estabilidat monetaria: o déficit d'o presupuesto se redució, y a deuda externa representa actualment nomás o 20% d'o PIB.[23] Mexico comparte con Chile, o grau mas alto d'inversión basata en o credito largo plazo d'a deuda, d'a rechión latinoamericana. A reducción en a pobreza tamién ha estau reducita gracias a las remesas d'os mexicanos residents en os Estaus Unius, que fan una cifra de 20 mil millons de dólars por anyo, y s'han convertito en a segunda fuent mas gran de capital forano.[24]

Mexico ye un d'os países mas ubiertos d'o mundo, ya que alto u baixo un 90% d'o comercio se troba baixo as estipulacions de diversos tractaus de libre comercio con mas de 40 países, d'os que, o NAFTA, con os suyos vecins nortamericanos, ye o mas influyent: cuasi un 90% d'as exportacions de Mexico se dirichen a os Estaus Unius u Canadá y cuasi un 55% d'as importacions en provienen.[25] Atros tractaus importants que Mexico ha sinyato son os tractaus con a Unión Europea, con Chapón, con Israel y atros países de Latinoamerica. Como tal, Mexico s'ha convertito en una potencia comercial internacional; Mexico ye o quinceno exportador mas gran d'o mundo —deceno si a Unió Europea se considera una sola entidat.[26] De feito, Mexico exporta mas que a suma d'as exportacions de toz os países d'o Mercosur y Venezuela.[26]

As preocupacions economicas prencipals son a dependencia comercial y financiera d'os Estaus Unius, a distribución inequitativa d'a riqueza y a manca d'oportunidaz economicas ta as comunidaz indichenas d'os estaus d'o sud.

Demografía

Luengas

Thumb
Ninos chatinos de Mexico

Mexico ye o país castellanoparlant mas poblato d'o mundo, con mas d'o doble de población que Espanya, Colombia u Archentina. De feito, un tercio de toz os castellanoparlants d'o mundo viven en Mexico.[27] O 98,8% d'a población mexicana parla o castellano; l'1,5% parla o náhuatl y o 0,8% parla o maya. Seguntes datos d'o zaguer censo lingüistico (2000) o 7,1% d'a población mexicana —ye decir alto u baixo a metat d'o total d'a población indichena— parla bella luenga amerindia, y l'1,2% no parla o castellano.[28]

Encara que a constitución de Mexico no estableixe denguna luenga oficial, o castellano ye a luenga oficial de facto, y a luenga nacional d'o estau. Manimenos, tamién son luengas nacionals, as 62 luengas indichenas minoritarias, seguntes a Lei Cheneral d'os Dreitos Lingüisticos d'os Pueblos Indichenas, publicata en 2001. Seguntes ista lei, as luengas amerindias tienen a mesma valideza que o castellano en os territorios a on se parlan y os indichenas tienen o dreito de solicitar bels documentos oficials en as suyas luengas.[29] A lei otorga o estatus de luenga nacional a todas as luengas amerindias que se parlan en o territorio mexicano sin importar-ne o numero de parlants —belunas d'ellas nian plegan a os 100 parlants— y sin importar-ne l'orichen. Alavez, se reconoixen as luengas d'os indichenas desplazatos d'os Estaus Unius —como os kickapoo— y d'os pueblos indichenas refuchiatos de Guatemala.

L'anglés se fa servir amplament en os negocios, y por a mayoría d'os immigrants estausunidenses que residen en Mexico (l'1% d'a población total), mas que mas en os estaus d'a Baixa California, Baixa California Sud, Nuevo León, Guanajuato y Ciudat de Mexico. Amás de l'anglés, destacan o veneciano, parlato por a comunidat de Chipilo en o estau de Puebla[30] o plautdietsch en as diversas comunidaz mennonitas d'os estaus de Chihuahua y Durango,[31] y en menor proporción o francés, alemán, chinés, hebreu y arabe, tamién catalán, basco y gallego d'os refuchiatos d'a Guerra Civil Espanyola. Encara que belunas d'istas luengas se i han parlato dende mas d'un sieglo y que o numero de parlants de bellas luengas foranas blinca d'o numero de parlants de bellas luengas indichenas, denguna d'ellas no ye reconoixita oficialment.

Cultura

Esportes

  • Mexico en os Chuegos Olimpicos
Thumb
Ana Guevara campiona d'o mundo en l'anyo 2003.

O esporte mes popular ye o fútbol y en a mitat norte tamién ye muito popular o béisbol. Entre os esportes individuals destaca o boxeyo y l'atletismo, mas que mas en a preba de marcha atletica conoixita en Mexico como La caminata.

  • O fútbol ye o esporte mes popular y practicato de Mexico, estando-ne o suyo organismo rector a Federación Mexicana de Fútbol y a suya competición mes important ye a Primera División de México. Os suyos equipes partecipan en as competicions continentals organizatas por a Confederación Centroamericana de Fútbol (CONCACAF) y os clubs con mes campionatos nacionals ganados son o CD Guadalachara y o Club de Fútbol America, anque actualment no bi ha un dominador claro.
  • O atletismo ye un esporte tamién muito popular i un d'os que tién mes campions internacionals mas que mas en a preba de marcha atletica. José Pedraza Zúñiga subcampión olimpico en os Chuegos Olimpicos de 1968 en 20 km marcha, Daniel Bautista campión olímpico en Mont-reyal 1976, campión panamericano y récord del mundo de 20 km marcha, Raúl González campión olimpico en 50 km y subcampion en 20 km marcha en os Chuegos Olimpicos de 1984, Ernesto Canto campión en os 20 km marcha en Los Ángeles 1984. En os tiempos mas cercanos está Bernardo Segura medalla de bronce en os Chuegos Atlanta 1996 y campión d'os Chuegos Panamericanos, Joel Sánchez medalla de bronce en os Chuegos de Sydney 2000 y Ana Guevara, campiona d'o mundo en 2003, subcampiona olimpica, campiona panamericana y campiona centroafricana y d'o Caribe.

Competicions esportivas

Mexico ha organizato os Chuegos Olimpicos de 1968, celebratos en a Ciudat de Mexico,[32] y dos Campionatos Mundials de Fútbol en 1970[33] y 1986.[34] Tamién ha organizato os Chuegos Panamericanos en as edicions de 1955 y 1975 y organizará a edicion de 2011. Atros eventos organizatos son os Chuegos Centroamericanos y d'o Caribe de 1926, 1954 y 1990, a Universiada de 1979, o Campeonato Mundial de Polo de 2008 , a Copa Mundial de Fútbol chuvenil de 1983, a y Copa d'Oro de la CONCACAF de 1993 y 2003, y a Copa Confederaciones de 1999.

Se veiga tamién

Referencias

Vinclos externos

Wikiwand in your browser!

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.

Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.

Chrome
Wikiwand for Chrome
Edge
Wikiwand for Edge
Firefox
Wikiwand for Firefox