Turk lirasi

Turk lirasi (TL belgisi:₺;kod:TRY) — Turkiya Respublikasi va Shimoliy Kipr Turk Respublikasida, norasmiy ravishda Suriya Muvaqqat hukumati va Suriya ozodlik hukumati tomonidan nazorat qilinadigan hududlarda rasman qoʻllaniladigan pul birligi hisoblanadi^[1]. Kurush boʻlgan turk lirasini bosib chiqarish va boshqarish faoliyati Turkiya Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshiriladi^[2].

Turk lirasining jahon miqyosidagi nufuzini oshirish va turli chalkashliklarga chek qoʻyish maqsadida 2005-yil 31-yanvarda valyutadan oltita nol olib tashlandi. Bu hodisadan keyin turk lirasi vaqtincha muomaladan chiqib ketdi. Biroz vaqt oʻtib, yangi turk lirasi muomaladan chiqarila boshlandi va uning oʻrniga ishlatila boshlandi. YTLning quyi birligi Yeni Kurushdir. YTL dan TL ga oʻtish tugallangani munosabati bilan 2009-yil 1-yanvarda yana qayta muomalaga kiritildi. Biroq, 2009-yilda muomalaga kirgan tangalarda YTLdagi kabi 6 ta nol mavjud emasligini koʻrishingiz mumkin.

Turk lirasining old tomonida bugungi kungacha faqat Mustafo Kamol Otaturk va İsmet Inönüning sur’atlari bosilgan. Ismet Inönüning sur’ati prezidentlik davrida (1938-1950) faqat turk lirasining old tomonida edi. Buning sababi, Usmoniylar davridan beri bu anʼanaga aylangan. Unga muvofiq, Usmoniylar boʻlmagan koʻplab davlatlar tomonidan ham qoʻllaniladigan pulning old tomoniga davlat rahbarining rasmini qoʻyish anʼanasi mavjud. Bu anʼana 1925-yil 30-dekabrda qabul qilingan „Mavjud kassa hujjatlarini yangi hujjatlar bilan amalga oshirish toʻgʻrisida“gi 701-sonli qonun bilan rasmiylashtirilgan. Shu sababdan tanganing old tomonida prezidentlik davrida Ismet Inonuning sur’ati ishlatilgan. Biroq, bu qonunga 1952-yilda Adnan Menderes boshchiligidagi hukumat tomonidan oʻzgartirish kiritildi va turk lirasida oʻsha paytdagi davlat rahbari emas, faqat, Mustafo Kamol Otaturkning sur’ati boʻlishiga qaror qilindi. Shuning uchun turk lirasi oldida sur’atlari ishlatilgan yagona davlat arboblari sifatida Mustafo Kamol Otaturk va İsmet İnönü boʻlib tarixda qolishdi.^[3][4] Bundan tashqari, Yunus Emre, Mehmed II Fotih, Mehmet Akif Ersoy va Cahit Arf kabi turk buyuklarining portretlari turk lirasining baʼzi emissiyalarining orqa tomonida bosib chiqarilgan.

Tarixi

Birinchi lira Usmoniylar lirasi nomi bilan 1843-yil 5-yanvarda Sulton Abdulmejid davrida chiqarilgan. Qogʻoz pullar chop etilishidan oldin Usmoniylar ishlatilgan bu oltin tanga sariq lira deb atalgan. 1854-yil 2-iyunda chorak lira va 1855-yil 18-fevralda ikki yarim va besh yarim lira namunalari ilk bor bosildi.^[5]

Birinchi turk lirasi (1923-2005)

Mamlakat oʻzini Respublika deb eʼlon qilgandan soʻng, 1925-yil 30-dekabrdagi 701-sonli „Mavjud hujjatlarni yangi qogʻozlar bilan musodara qilish toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilindi va birinchi Turk banknotlarini chop etishga ruxsat berildi^[6].

Old tomonida Otaturkning portreti tushirilgan banknot, 1927-yilda muomalaga chiqarilgan.

Respublika davridagi birinchi qogʻoz pullar 1927-yilda Buyuk Britaniyada Tomas de la Rue kompaniyasi tomonidan zarb qilingan. Uning umumiy qiymati 88 ming ingliz oltin tangasi edi. Chunki bu vaqtda Turkiyaning oʻzida hali markaziy banki yoʻq edi. (1715-sonli Markaziy bank qonuni 1930-yil 30-iyunda rasmiy gazetada eʼlon qilingan va Turkiya Respublikasi Markaziy banki 1931-yil 3-oktabrda faoliyat koʻrsata boshlagan) 1927-yilda hali Alifbo inqilobi sodir boʻlmagani uchun, tangalarda lotin harflari yoʻq edi. Otaturkning portreti 1927-yilda bosilgan 1, 5 va 10 liradagi moyboʻyoqda paydo boʻlgan. Boshqa tangalarda Otaturk suv belgisida ham, rasm sifatida ham koʻrinish beradi. Birinchi tangalarda turk va fransuz tillarida yozuvlar hamda oʻsha davrda Moliya vaziri boʻlgan Mustafo Abdulhalik Rendaning imzosi bor edi. 1927-yilda zarb qilingan tangalar 1928-yildagi alifbo inqilobidan keyin ham koʻp yillar davomida oʻz kuchini saqlab qoldi. Chunki lotin harflarida tangalarni bozorga qaytarish katta xarajat va mashaqqat edi. Lekin1937-yilda bu muammo bartaraf etildi va muomalaga kirgan lotin harflari bilan zarb etilgan tangalarning barchasida Otaturkning portretlari aks etdi^[7].

Otaturkning portretlari 1927-yil sentyabrdan 1938-yil 11-noyabrgacha bosilgan banknotlarda mavjud edi. 1938-yilda Otaturk vafotidan keyin İsmet İnönü Prezident boʻlgani sababli qonun talabiga koʻra, banknotlarda Inönü portreti qoʻllanila boshlandi. 1952-yilda kuchga kirgan 5-emissiya banknotlarida Demokratik partiya hukumati Otaturk portretini yana banknotlarga qoʻyishga qaror qildi^[4].

Respublika tashkil topganidan buyon umumiy hisobda 9 ta emissiya guruhidagi 24 xil qiymatdagi 126 ta banknotalar muomalaga chiqarildi. Birinchi oltita emissiya guruhidagi barcha banknotalar va yettinchi emissiya guruhidagi banknotlarning bir qismi turli sanalarda muomaladan chiqarildi. Shundan soʻng, 10 yillik daʼvo muddati tugashi bilan ushbu tangalar o‘z qiymatini asta-sekin yo‘qotdi.

Ikkinchi turk lirasi (2005-yildan hozirgi kungacha)

Yangi Turk lirasi

Nihoyat, 2003-yilning dekabr oyida Turkiya Buyuk Millat Majlisi turk lirasidan oltita nolni olib tashlash orqali yangi valyuta yaratishga ruxsat beruvchi qonunni qabul qildi. Bu voqeadan soʻng, Turk lirasining qayta baholanishi bilan Ruminiya leyi qisqa vaqt ichida dunyodagi eng kam qimmatli valyutasiga aylandi (2005-yil iyul oyida qayta baholangan). Shu bilan birga hukumat 50 va 100 lik ikkita yangi nominalni muomalaga chiqardi.

Yangi Turk lirasi (2005-2009)

Bu 2005-yil 1-yanvarda turk lirasidan olti nol olib tashlanganidan beri foydalanilgan rasmiy valyutadir^[8]. 2005-yil yanvaridan 2008-yil dekabrigacha boʻlgan oʻtish davrida ikkinchi turk lirasi rasman “Yangi turk lirasi” deb ataldi^[9]. Valyuta kodidagi „Y“ harfi turkcha „yangi“ so‘zidan olingan. Rasmiy ravishda "YTL" deb qisqartirildi va 100 yangi kurushga boʻlindi.

2009-yilning yanvar oyidan boshlab, ikkinchi turk lirasidan “yangi” soʻzi olib tashlandi. Natijada uning rasmiy nomi yana “turk lirasi” ga oʻzgartirildi va „TL“ ga qisqartirildi^[10].

Qiymati

Lira, tarixan uzoq yillik inflyatsiya darajasiga ega boʻlgan valyuta hisoblanadi. 1930-yilda Turkiya Oliy Millat Majlisi tomonidan „Turk valyutasi qiymatini himoya qilish toʻgʻrisida“gi qonun qabul qilindi. U hukumatga milliy valyuta kursining oʻzgarishini oldini olish uchun jinoiy sanksiyalar bilan qoʻllab-quvvatlanadigan tartibga soluvchi qarorlar qabul qilish huquqini berdi^[11]. Dastlab, Britaniya funti va fransuz frankiga bogʻlangan lira 1946-yildan boshlab T₤2,8 = 1 AQSh dollari boʻlishiga kelishilgan edi. Ushbu fiksatsiya 1960-yillargacha barqaror boʻlib qoldi. Shundan soʻng u T₤9 = 1 AQSh dollarini berish uchun devalvatsiya qilindi. Keyingi davrlarda hukumat liraga intervensiya qildi va dollarga asoslangan devalvatsiya davom etdi.

1980-yillarga qadar Turkiya TL qiymati Markaziy bank tomonidan belgilab qoʻyilgan va oʻsha qiymatdan oʻzgarmaydigan qatʼiy kurs rejimidan foydalanishni davom ettirdi. Ushbu sanadan keyin mamlakatda valyuta kursi bozorda belgilanadigan boʻldi. Biroq, Markaziy bankning doimiy intervensiyalari bilan yo‘naltiriladigan intervensiyali suzuvchi valyuta kursi rejimiga o‘tdi. 2000-yilda guruh ichidagi dalgalanma rejimi qabul qilindi. Uni amalga oshirish 2001-yil inqirozida toʻxtatilishi kerak edi. Ushbu rejim doirasida valyutaga asoslangan barqarorlashtirish dasturi amalga oshirildi va valyuta kursi rejimi moslashuvchan langar sifatida belgilandi. Inqirozdan soʻng, Turkiya suzuvchi valyuta kursi rejimiga oʻtganini barchag maʼlum qildi^[12].

Yuqori inflyatsiya tufayli birlik asosida qadrsizlangan lira 1995-1996 va 1999-2004 yillarda Ginnesning rekordlar kitobi tomonidan eng qadrsiz valyuta sifatida tanlandi. Bu hodisadan soʻng, YTL ga oʻtish va 6 nolni olib tashlash, uning birlik qiymati qayta tartibga solish ishlari boshlandi. 2001-yildan beri TL yillik inflyatsiya darajasi tarixiy inflyatsiya qiymatlari bilan solishtirganda doim past boʻldi.

Evro -Turk lirasining 2000-yildan beri kursi

2018-22 Turkiya valyuta va qarz inqirozi

2018-yilning oʻrtalaridan boshlab lira tezlikda pasayishni boshladi. Umuman olganda, iqtisodchilarning fikricha, inqiroz Rejep Tayyip Erdoʻgʻanning Turkiya Respublikasi Markaziy bankining foiz stavkalarida inflyatsiyaga qarshi siyosat olib borishiga toʻsqinlik qilishi natijasida yuzaga kelgan deyiladi.^[13][14] Boshqa tomondan, Markaziy bank 2018-yil sentyabr oyida foiz stavkalarini oshirganligi ham bunga sabab sifatida koʻrsatiladi.^[15] Erdogʻan inflyatsiyani tashqi kuchlar bilan bogʻlagan. Natijada, bu fikrni oʻsha paytdagi odamlarning 42 foizi ham qabul qilgan. Bu daʼvo koʻpincha xalq orasida fitna nazariyasi sifatida ham tasvirlanadi.^[16][17]

2020-yilda qadrsizlanishda davom etayotgan lira inflyatsiyasining foiz stavkalari pastlay boshladi. Bunga quyidagi voqealar sabab sifatida koʻrsatiladi: Erdo‘g‘on hukumatining deportatsiya qilish, harbiy amaliyotlari va boshqa geosiyosiy muammolar, Turkiyaga nisbatan sanksiyalar joriy qilishi mumkin bo‘lgan Jo Baydenning saylanishi ehtimoli. 2020-yilgi Amerika Qoʻshma Shtatlari prezidentlik saylovi va Turkiyadagi COVID-19 holati. −19 pandemiyasi kabi sabablar bilan izohlangan.^[18]

2021-yil boshida foiz stavkalarining oshishi tufayli lira qiymatida tiklanish kuzatilgan boʻlsa-da, Markaziy bank rahbari Naci Agbalning ishdan boʻshatilishi 2021-yil 21-martda qayta inflyatsiya yuzaga kelishiga sabab boʻldi. Oʻsha yilning iyun oyida 8,8 dollar-lira kursi bilan tarixan past qiymatini koʻrgan lira, 2021-yilning eng tez qadrsizlanayotgan valyutalaridan biri boʻldi.^[19] 2021-yil oxiriga kelib ham lira qadrsizlanishda davom etdi. Bir necha bor barcha vaqtlardagi kabi eng past darajaga lira sifatida eʼtirof etildi.^[20] Lütfi Elvanning isteʼfoga chiqishidan soʻng, Erdoʻgʻanning foiz stavkasi haqidagi fikrlariga yaqin deb taʼriflangan Nureddin Nebatiyning bu lavozimga tayinlanishi, foiz stavkasini pasaytirishning davom etishi va eng kam ish haqining eʼlon qilinishi bunga hissa qoʻshgan omillar sifatida tasvirlangan. 2021-yilda roʻy bergan inflyatsiya inqirozi tufayli Adolat va Taraqqiyot partiyasi va Rejep Tayyip Erdogʻanni jamoatchilik orasida qoʻllab-quvvatlash darajasi soʻrovlarga koʻra sezilarli darajada kamaydi.

Belgisi

TCMB tomonidan 2011-yil 8-sentyabrda Turk lirasining jahon bozoridagi obro‘sini mustahkamlash va uning dunyoga mashxurligini oshirish maqsadida TL Symbol tanlovi uyushtirildi.^[21] TL Symbol tanlovi yuqori saviyada oʻtkazildi va tanlov natijasida yangi ramz aniqlandi. Ushbu taqdimot 2012-yil 1-mart kuni Bosh vazir Rajab Tayyib Erdoʻgʻan tomonidan ommaga eʼlon qilindi.

Eʼlon qilingan Tulay Lale dizaynidagi yangi belgi (₺) yarim langar harfi L ichiga joylashtirilgan ikki chiziqli kichik T harfidan iborat. Ushbu koʻrinish ramziy maʼnoda ikki chiziq sharq-gʻarbiy koʻprik va barqarorlikni, langar esa balandlik va ishonchni ifodalaydi.^[22]

Turk lirasi belgisi, talaffuzidan farqli oʻlaroq, pul qiymatining chap tomonida joylashgan. (₺5, ₺10, ₺20…)

• 
  O'lchamlari va formati
• 
  Turk lirasi belgisi

Banknotalar

5083-sonli „Turkiya Respublikasi Davlatining pul birligi to‘g‘risidagi qonun“ning 24^[23]-moddasiga binoan, Vazirlar Kengashiga Yangi turk lirasi va Yangi Kurushdagi “Yangi” so‘zlarini olib tashlash vakolatlari berildi. Vazirlar Kengashining yuqorida qayd etilgan qarori 2007-yil 5-maydagi Rasmiy gazetada eʼlon qilingan.

Toʻqqizinchi emissiya guruhi (E9) (2009 yildan hozirgi kungacha)
Rasm		Qiymat ₺	Oʻlchamlari (mm)	Asosiy rang		Maʼlumot		Tarix
Old yuz	Orqa yuz					Old yuz	Orqa yuz	Muomalaga kiritiladi	Muomaladan chiqarish
</img>	</img>	5	130×64		Jigarrang	Mustafo Kamol Otaturk	Oddiy prof. Dr. Aydin Sayilining portreti, quyosh tizimi, atom tuzilishi, DNK va qadimgi gʻor rasmlari	2009-yil 1-yanvar	2013-yil 8-aprel
</img>	</img>				Siyohrang			2013-yil 8-aprel	Yoʻq
</img>	</img>	10	136×64		Qizil		Oddiy prof. Dr. Cahit Arf portreti, „Arf invariant“ dan olingan boʻlim bilan birga, „arifmetik ketma-ketliklar, abak, raqamlar va kompyuter texnologiyasining asosi boʻlgan son tizimini bildiruvchi ikkilik sanoq tizimini ifodalovchi raqamlar“	2009-yil 1-yanvar
</img>	</img>	20	142×68		Yashil		Arxitektor Kemaleddinning portreti, „Gozi universiteti rektorat binosi“ning chiziqli tadqiqoti, „ark, dumaloq naqsh va kub, shar, arxitekturaning uch o‘lchamli tuzilishini ifodalovchi silindr“ kabi shakllar bilan
</img>	</img>	50	148×68		Apelsin		Fatma Aliye Topuz portreti, ayol nafisligini ifodalovchi „siyoh idishi, qalamcha, qogʻoz va kitob“ kabi figuralar va „gul“ naqshlari
</img>	</img>	100	154×72		Moviy		Itriy portreti, „nota, qudum va ud kabi asboblar“ va Itriyning Mavleviy shaxsiga mos ravishda „Mavleviy darvesh puflagan ney“ sur'ati
</img>	</img>	200	160×72		Siyohrang		Yunus Emre portreti, "Yunus Emre maqbarasi, satrlaridagi atirgul naqshlari, tinchlik va birodarlikni ifodalovchi kaptar motifi va falsafasini eng yaxshi taʼkidlagan „Sevaylik, sevilaylik“ qatori
Manbalar: TCMB 2016-yil 17-iyunda Wayback mashinasida arxivlangan. — Turk Banknotes.info

Tangalar

U 2009-yil 1-yanvarda toʻqqizinchi emissiya bilan muomalaga kiritildi. Tangalar zarb va shtamp bosmaxona bosh boshqarmasi tomonidan ishlab chiqariladi.

Tangalar (2009 >)
Rasm		qiymat (Penni)	Diametri (mm)	Qalinligi (mm)	Ogʻirligi (g)	Metall (%)	Tushuntirish				Tarix
Old	Orqaga						Chet	Old	Atrof-muhit	Orqaga	Muomalaga kiritiladi Olib tashlandi	muomaladan lotereya
		bitta	16.5	1.35	2.2	70 % Cu, 30 % Zn	Toʻgʻriga	Qiymat, Oy va Yulduz va nashr etilgan yil	Qor guli	Turkiya Respublikasi, Mustafo Kamol Otaturk	2009-yil 1-yanvar	Yoʻq
		5	17.5	1.65	2.9	65 % Cu, 18 % Ni, 17 % Zn			Hayot daraxti
		10	18.5		3.15				Rumiy motivi
		25	20.5		4		Chiqib ketgan		Kufiy xattotligi
		50	23.85	1.9	6.8	Atrof muhit: 65 % Cu, 18 % Ni, 17 % Zn Oʻrtacha: 79 % Cu, 17 % Zn, 4 % Ni	keng chiqadigan		Bosfor koʻprigi va Istanbul xaritasi
		yuz (₺1)	26.15		8.2	Atrof muhit: 79 % Cu, 4 % Ni, 17 % Zn Oʻrtacha: 65 % Cu, 18 % Zn, 17 % Ni	TC harfi va lola figurasi		Rumiy motivi

Havolalar

• Turkiya Respublikasi tangalari
• Turkiya Respublikasi banknotalari
• Turkiyadagi inflyatsiya

Manba

1. „İdlib'de Türk Lirası kullanıma girdi“. Anadolu Ajansı (18 haziran 2020). 5 temmuz 2020da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 5 temmuz 2020.
2. „Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu“. 6 şubat 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 ocak 2009.
3. „Milli Şefin paradaki resim gerçeği“. 12 temmuz 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 mayıs 2015.
4. „İsmet İnönü Neden Paralara Kendi Resmini Bastırdı ?“. 1 kasım 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 26 mayıs 2015.
5. „Türk lirasının 165 yıllık serüveni“. 6 ocak 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 ocak 2009.
6. „tcmb.gov.tr - Cumhuriyet Dönemi Banknotları“. 17 haziran 2016da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 ocak 2009.
7. „Türk Lirası 80 yaşında“. Milliyet Pazar (3 aralık 2007). 7-martda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 7 eylül 2011.
8. „Türk lirasından 6 sıfır atılmasının üzerinden 15 yıl geçti“. 29 ocak 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 temmuz 2021.
9. „Yeni Türk Lirası Tanıtıldı“. 9 temmuz 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 temmuz 2021.
10. „İşte YTL!“. 9 temmuz 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 1 temmuz 2021.
11. „Türk Parasının Kıymetini Koruma Hakkında Kanun“ (Türkçe). Atatürk Ansiklopedisi (3-mart). 24 eylül 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 28 ocak 2022.
12. „Kur Rejimi Tercihi ve Türkiye“. tbb.org.tr (2002). 28 ocak 2022da asl nusxadan arxivlangan.
13. „Turkey's leader is helping to crash its currency“. Washington Post (16 mayıs 2018). 16 mayıs 2018da asl nusxadan arxivlangan.
14. „Investors lose their appetite for Turkey“. Financial Times (16 mayıs 2018). 20 mayıs 2018da asl nusxadan arxivlangan.
15. „Turkey's Central Bank Raises Interest Rates“. The New York Times. 13 eylül 2018da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 13 eylül 2018.
16. „Tumbling Turkish lira tests voters' support for Erdogan“. Financial Times (18 mayıs 2018). 19 mayıs 2018da asl nusxadan arxivlangan.
17. „Forty-two percent of Turks say lira's drop is foreign plot“. Ahval (18 mayıs 2018). 20 mayıs 2018da asl nusxadan arxivlangan.
18. „Turkish lira hits new record low as central bank holds rates - Al-Monitor: The Pulse of the Middle East“ (İngilizce). www.al-monitor.com. 12 mayıs 2021da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 17 aralık 2021.
19. „Turkey bulls are wrong footed after central bank hawks ouster“. Bloomberg News. 22-martda asl nusxadan arxivlangan.
20. „Turkish lira hits all-time low before country's central bank meeting“. CNBC (18 kasım 2021). 18 kasım 2021da asl nusxadan arxivlangan.
21. „TL Simgesine İlişkin Basın Duyurusu“. 22 ocak 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-mart.
22. „Türk lirasının yeni simgesi açıklandı“. 6 şubat 2013da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2-mart.
23. „Türkiye Cumhuriyeti Devletinin Para Birimi Hakkında Kanun“. 17 ağustos 2009da asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14 ocak 2009.