Ibrohim I

Ibrohim (/ˌɪbrəˈhiːm/; usmonli turkcha: ابراهيم; turkcha: İbrahim; 1615-yil 5-noyabr – 1648-yil 18-avgust) 1640-yildan 1648-yilgacha Usmonli imperiyasining sultoni. Konstantinopolda tugʻilgan. Sulton Ahmadning va Kosem Sultonning farzandi^[1][2][3]. Uni ruhiy nosogʻlomligi tufayli Ibrohim dalli (turkcha: Deli İbrahim) deb atashgan^[4]. Biroq, tarixchi Skott Renkning taʼkidlashicha, uning raqiblari sultonning aqldan ozganligi haqida mish-mishlar tarqatishgan va baʼzi tarixchilar uni aqldan ozgandan koʻra qobiliyatsizroq deb taxmin qilishadi^[5]. Ibrohim 2 yoshga toʻlganda otasi toʻsatdan vafot etadi va Ibrohimning amakisi Mustafo yangi sulton boʻladi. Bu vaqtga kelib Koʻsem Sulton va uning bolalari, jumladan, yosh Ibrohim ham Eski Saroyga joʻnatilgan edi. Ukasi Murodning hukmronligida Ibrohim saroy qafasiga qamaldi, bu uning sogʻligʻiga salbiy taʼsir qildi. Ibrohimning boshqa ukalari Shahzoda Boyazid, Shahzoda Sulaymon va Shehzoda Kasım Murodning buyrugʻi bilan qatl etilgan va shu sababli Ibrohim oʻzining navbatdagi qurbon boʻlishidan qoʻrqardi. Biroq, ukasi vafotidan keyin Ibrohim Usmonli imperiyasining sultoni boʻldi. Usmonlilarning eng mashhur sultonlaridan biri Ibrohim 1640-yilda ukasi Murod IV (1623–40) oʻrniga oʻtgunga qadar butun hayotini saroy qamoqxonasida oʻtkazgan. Ularning uchta ukasi Murod tomonidan qatl etilgan edi, Ibrohim esa keyingi oʻlimdan qoʻrqib yashadi. Uning hayoti faqat Ibrohim va Murodning onasi Koʻsem Sultonning shafoati bilan saqlanib qoldi^[6].

Ibrohim I
Usmonlilar imperiyasi podshohi
Hukmronligining boshlanishi:	1640
Hukmronligining tugashi:	1648
Oʻtmishdosh:	Murod IV
Voris:	Mehmed IV
Tugʻilgan sanasi:	5-noyabr 1615-yil
Tugʻilgan joyi:	Istanbul, Usmonlilar imperiyasi
Vafot sanasi:	12-avgust 1648-yil(1648-08-12) (32 yoshda)
Vafot joyi:	Istanbul

Murod vafotidan keyin Ibrohim sulolaning omon qolgan yagona shahzodasi boʻlib qoladi. Bosh vazir Kemankeş Kara Mustafo poshodan saltanatni oʻz zimmasiga olishni soʻragan Ibrohim Murodning hali tirik ekanligidan shubhalanib, uni tuzoqqa ilintirish niyatida edi. Ibrohim taxtga oʻtirilishi uchun Kosem va Sadr vazirni birgalikda ishontirishi kerak edi. Qora Mustafo posho Ibrohim hukmronligining dastlabki toʻrt yilida Bosh vazir boʻlib, imperiya barqarorligini saqlab qoldi. Szon shartnomasi (1642-yil 15-mart) bilan Avstriya bilan tinchlikni tikladi va shu yili Azovni kazaklardan qaytarib oldi. Qora Mustafo tanga islohoti bilan ham valyuta kursini barqarorlashtirdi, yangi yer islohoti bilan iqtisodni barqarorlashtirishga intildi, yanichalar sonini kamaytirdi, davlat maoshidan badal toʻlamaydigan aʼzolarni olib tashladi va itoatsiz viloyat hokimlarining hokimiyatini jilovladi. Bu yillar davomida Ibrohim saltanatni toʻgʻri boshqarishga intildi^[7]. Qora Mustafo oʻz navbatida tajribasiz xoʻjayiniga murabbiylik qildi. Ibrohimning Qora Mustafoning xabarlariga bergan javoblari uning haqiqatda yaxshi taʼlim olganini koʻrsatadi. Ibrohim tez-tez niqoblanib yurar, Istanbul bozorlarini koʻzdan kechirar va koʻrgan muammolarini tuzatishni buyurar edi^[8].

Ibrohim koʻpincha qayta-qayta bosh ogʻrigʻi va jismoniy zaiflik xurujlari bilan ogʻrigan^[9]. Usmonlilar sulolasining omon qolgan yagona erkak aʼzosi boʻlganligi sababli, Ibrohim uchta boʻlajak sultonning otasi boʻlgan: Mehmed IV, Sulaymon II va Ahmad II. Haramning ishlari Koʻsem Sultonga hokimiyatni qoʻlga olish va uning nomidan hukmronlik qilish imkonini berdi, lekin u Sultonning noroziligi qurboni boʻlib, imperator saroyini tark etdi^[10].

1644-yilda Malta korsarlari Makkaga yuqori maqomli ziyoratchilarni olib ketayotgan kemani egallab olishdi. Qaroqchilar Kritga tushganligi sababli, Kapudan Yusuf posho Ibrohimni orolga bostirib kirishga undadi. Bu Venetsiya bilan 24 yil davom etgan uzoq urushni boshladi – Krit 1669-yilda butunlay Usmonlilar hukmronligi ostiga oʻtdi. La Serenissima qulashiga qaramay, Venedik kemalari Egey dengizi boʻylab gʻalaba qozonib, Tenedosni (1646) egallab, Dardanelni egallashdi. Kapudan Yusuf Kaneani zabt etishda vaqtinchalik muvaffaqiyatga erishdi va Sadr vazir Nevesinli Solih Posho bilan raqobatlasha boshladi. Raqobat Yusufning qatl etilishiga (1646-yil yanvar) olib keldi.

Oʻzining yaqinlari hokimiyatda boʻlgan Ibrohimning isrofgarchiligi nazoratsiz qoldi. U sakkizta kanizakni hoseki (shoh xotini) mavqeiga koʻtarib, har biriga boylik va yer ajratdi^[11]. Telli Haseki Ibrohim posho saroyini samur moʻynasidan qilingan gilamga burkashni buyurdi^[12].

Ommaviy norozilik soliqlarning oshirilishi sababli boʻlgan. 1647-yilda vazir Solih posho, Koʻsem Sulton va shayxulislom Abdurahim afandi sultonni taxtdan agʻdarib, oʻrniga oʻgʻillaridan birini qoʻyish niyatida edi, bu harakat muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Solih posho qatl etildi, Koʻsem Sulton esa haramdan surgun qilindi^[13].

Keyingi yili yanichalar va ulamolar qoʻzgʻolon koʻtardilar. 1648-yil 8-avgustda vazir Ahmad posho gʻazablangan olomon tomonidan oʻldirilgan va oʻlimidan keyin „Hezarpare“ („maydalangan“) laqabini olgan^[14]. Oʻsha kuni Ibrohim qoʻlga olinib, Topkapi saroyida qamoqqa olindi^[15][16].

Ibrohimning olti yoshli oʻgʻli Mehmed sulton etib tayinlandi. Yangi bosh vazir Sofu Mehmed Posho shayx ul-islomdan Ibrohimning qatl etilishiga ruxsat beruvchi fatvo soʻrab murojaat qildi. „Ikkita xalifaning bittasini oʻldirish kerak“ degan fatvo berilgan. Kösem ham unga rozilik berdi. Ikki jallod yuborildi: ulardan biri Ibrohim davrida xizmat qilgan bosh jallod edi^[17]. Ibrohim 1648-yil 18-avgustda boʻgʻib oʻldirilgan. Uning oʻlimi Usmonlilar imperiyasi tarixidagi ikkinchi regitsid edi.

Manbalar

1. Singh, Nagendra Kr. International encyclopaedia of Islamic dynasties. Anmol Publications PVT, 2000 — 423–424-bet. ISBN 81-261-0403-1. „Kosem Walide or Kosem Sultan, called Mahpaykar (ca. 1589–1651), wife of the Ottoman Sultan Ahmad I and mother of the sultans Murad IV and Ibrahim [q.vv.]. She was Greek by birth, and achieved power in the first place through the harem, exercising a decisive influence in the state“
2. Sonyel, Salâhi Ramadan. Minorities and the destruction of the Ottoman Empire. Turkish Historical Society Printing House, 1993 — 61-bet. ISBN 975-16-0544-X. „Many of these ladies of the harem were non-Muslim, for example Sultana Kosem (Anastasia), of Greek origin, who was the wife of Ahmet I (1603–17), and the mother of Murat IV (1623–40), and of Ibrahim (1640–448)“
3. al-Ayvansarayî, Hafiz Hüseyin. The garden of the mosques : Hafiz Hüseyin al-Ayvansarayî's guide to the Muslim monuments of Ottoman Istanbul. Brill, 2000 — 21-bet. ISBN 90-04-11242-1. „Kosem Valide Mahpeyker, known also simply as Kosem Sultan (c. 1589–1651), consort of Sultan Ahmed I and mother of Murad IV and Ibrahim. Greek by birth, she exercised a decisive influence in the Ottoman state“
4. John Freely, Inside the Seraglio: private lives of the sultans in Istanbul (2000) p. 145. online
5. Rank, 2020 ch 4. online
6. Baysun, M. Cavid. Kösem Wālide or Kösem Sulṭān, 2nd, Brill Online, 2012. Qaraldi: 2012-yil 10-iyul.
7. Gökbilgin, M. Tayyib. Ibrāhīm. Brill Online, 2012. Qaraldi: 2012-yil 10-iyul.
8. Börekçi, Günhan. „Ibrahim I.“ Encyclopedia of the Ottoman Empire. Ed. Gábor Ágoston and Bruce Masters. New York: Facts on File, 2009. p. 263.
9. Gökbilgin, „Ibrāhīm.“
10. Baysun, „Kösem Wālide or Kösem Sulṭān“
11. Börekçi, p. 263.
12. Gökbilgin, „Ibrāhīm.“
13. Börekçi, p. 263.
14. Gökbilgin, „Ibrāhīm.“
15. Baysun, „Kösem Wālide or Kösem Sulṭān“
16. Quioted in Thys-Senocak, p. 26.
17. Kohen, p. 142.