Usmonli imperiyasi sultonlari

Usmonli imperiyasining sultonlari ulkan davlatga asos solishgan. Bu davlat mulklari dunyoning uch qitʼasida joylashgan edi. Usmonli imperiyasi choʻqqisiga chiqqanda shimolda Vengriya, janubda Somali, gʻarbda Jazoir va sharqda Iroqgacha choʻzilgan hududlarni qoʻl ostida birlashtirgan. Imperiya poytaxti dastlab Bursani poytaxt qilgan boʻlsa, 1366-yilda Edirnega koʻchirildi. Nihoyat, Vizantiya imperiyasidan magʻlubiyatga uchratilib, Konstantinopol olingandan keyin nomi oʻzgartirilib Istanbul poytaxtga aylandi. Zamonaviy olimlarning koʻpchiligi imperiya taxminan 1299-yilda paydo boʻlgan va uning asoschisi Oʻgʻuz turklarining Kayi urugʻidan boʻlgan Usmon Gʻozi ekanligini taʼkidlaydilar. Usmonlilar sulolasi 6 asr davomida 36 ta sulton taxtga o'tirgan. Birinchi jahon urushida Uchlar ittifoqi davlatlarning magʻlubiyati natijasida Usmonli imperiyasi tarix sahnasidan gʻoyib boʻldi. Imperiyaning Antanta davlatlari tomonidan boʻlinishi va undan keyingi mustaqillik urushi Turkiya Respublikasining tugʻilishiga olib keldi.

Oila shajarasi

Usmonli imperiyasi ramzi

1683-yilda Usmonli imperiyasi hududlarining o'zgarishi

Usmonli davlati

Usmonlilar imperiyasi qo'l ostidagi hududlarni mutlaq humronlik bilan boshqargan. Usmonlilar sulton siyosiy, harbiy, huquqiy, ijtimoiy pog'onalarning eng yuqorisida edi. Nazariy jihatdan, u faqat Allohga bo'ysungan. O'zi esa „Allohning yerdagi soyasi“ va „Yer yuzidagi xalifasi“ (xalif-i ru-yi Zemin) deb ulug'langan. Butun hukumat idorasi sultonning qo'l ostida edi va u qabul qilgan har bir qaror farmon deb e'lon qilingan.Sulton qo'shinnning bosh qo'mondoni edi. 1453-yilda Konstantinopol zabt etilgandan so'ng ular o'zlarini Rim imperiyasining merosxo'rlari deb hisoblaganlar^[1], shuning uchun ular vaqti-vaqti bilan Kayzer va imperator unvonlaridan foydalanishgan. 1517-yilda Misr fath qilinganidan keyin Salim I ham xalifa unvonini oldi^[2]. Nazariy jihatdan hukmronlik teokratik va mutlaq boʻlsa-da, amalda sultonning vakolatlari cheklangan edi. U siyosiy qarorlar qabul qilishda sulolaning muhim vakillarining qarashlari va munosabatlarini hisobga olgan. Shuningdek, diniy maslahatchilar bilan ham fikr almashgan. Ularni xohish-irodasini hisobga olgan. XVII asrdan boshlab imperiya uzoq davom etgan turgʻunlik davriga kirdi, bu davrda sultonlar juda zaiflashdi. Ko'pchilik kuchli yanicharlar korpusi tomonidan taxtdan ag'darildi. Taxtga o'tirish man etilganiga qaramay, haramdagi ayollar, xususan, sultonning onasi (Valide Sulton nomi bilan ham tanilgan) uning hukmronligi davrida muhim siyosiy rol o'ynagan^[3]. Sulaymon I Usmonlilar tarixidagi eng uzoq hukmronlik qilgan sulton boʻlib, 46 yillik hukmronlik bilan imperiyani XVI asrda choʻqqiga olib chiqdi. Murod V XIX asrning tanazzul davrini boshqargan tarixdagi eng qisqa hukmronlik qilgan sulton edi. Uning hukmronligi atigi 93 kun davom etdi. Imperiyaning soʻnggi mutlaq va birinchi konstitutsiyaviy monarxi Abdulhamid II edi.

Sultonlar ro'yxati

Quyidagi jadvalda Usmonli sultonlari va oxirgi Usmonli xalifasi sana boʻyicha tartiblangan. Shuningdek, Usmonli sultonlari tomonidan qo'llaniladigan xattotlik muhrlari yoki imzolari barcha rasmiy hujjatlarda, tangalarda va eng muhimi, sulton suratlarida foydalanilgan. „Eslatmalar“ ruknida sultonlarning ota-onalari, taqdirlari keltirilgan. Ilk monarxlar uchun odatda hukmronligining tugashi va vorisi taxtga o'tirishi o'rtasida ma'lum bir vaqt boʻlgan. Sababi, tarixchi Kuataertning fikricha, bu davrda Usmonlilar imperiyasida hukmronlik taxtga eng keksa emas, eng kuchlisi oʻtirardi: sulton vafot etgach, uning barcha oʻgʻillari gʻolib chiqqunga qadar jang qilishlari kerak edi. Shu sababli, ichki nizo yuzaga kelgan va birodar qondoshlarning o'limiga sabab boʻlgan. Shuning uchun sultonning vafot etgan sanasi har doim ham taxt vorisi bilan bir xil emas. 1617-yilda eng kuchli shahzoda taxtga chiqish oʻrniga bu eng katta o'g'il bilan almashtirildi. Bu tizim bilan oilaning eng kattasi taxtga o'tirgan. XVII asrda katta shahzoda sifatida vafot etgan sultonning o'rniga o'z o'g'li, amakisi yoki ukasi o'tirgan. Kattasi taxtni egallagan tizim (ekberiyet) XIX asrdagi muvaffaqiyatsiz natijalarga qaramay, saltanatning oxirigacha davom etdi.

Raqam	Sulton	Tasvir	Hukmronlikning boshi	Hukmronlikning oxiri	taxtda oʻtirgan vaqti	Muhri	Eslatma	Tangasi
Usmonli imperiyasining yuksalishi (1299 — 1453)
1	Usmon I		1299	1326[4]	27 yil	—[c]	Ertugʻrul Gʻoziy[5] Halima Xotunning oʻgʻli[6] Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
2	O’rxon		1326[4]	1362-yil mart	36 yil		Usmon I vaMalhun Xotunning oʻgʻli.[6] Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
3	Murod I[b]		1362-yil mart	Kosovo janggi	27 yil		Oʻrxon vaNilüfer Xotunning o’g’li[6]. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan. 1389-yil 15-iyunda Kosovo janggida oʻldirilgan.
4	Boyazid I		1389-yil 15-iyun	1402-yil 20-iyul]]	13 yil		Murod I vaGulchechak Xotunning oʻgʻli.[6] Anadoluda turklarni birlashtirdi. *Anqara jangida asirga olingan (hukmronligi tugadi). 1403-yilning 8-martida Aqshehirda asir boʻlganida vafot etdi.
—	Iso Chelebiy		1403-yil yanvar	1403-yil may	120 kun	—	Anatoliyaning sultoni 1402-yil 20-iyulda Anqara jangidan soʻng Iso Chalabiy Muso Chalabiyni magʻlub etib, imperiyaning Anadolu hududining gʻarbiy qismini taxminan ikki yil davomida nazorat qila boshladi. 1403-yil mart yoki may oylarida Ulubod jangida Mehmed Chalabiy tomonidan magʻlubiyatga uchradi. 1403-yil sentabrda boʻgʻib oʻldirilgan.	—
—	Sulaymon Chelebiy		1402-yil 20-iyul	1411-yil 17-fevral[7]	8 yil, 212 kun		Anqara jangida Usmonlilar magʻlubiyatga uchraganidan koʻp oʻtmay, u imperiyaning Yevropa qismi uchun Rumeli sultoni unvonini oldi. 1411-yil 17-fevralda oʻldirilgan.[7]
—	Muso Chelebiy		1411-yil 18-fevral	1413-yil 5-iyul[8]	2 yil	—	1411-yil 18-fevralda Sulaymon Chalabiy vafotidan soʻng u imperiyaning Yevropa qismi uchun Rumeli sultoni unvonini oldi. 1413-yil 5-iyulda Samokov yaqinidagi Chamurlu Derbent jangida Mehmet Chalabiy qoʻshinlari tomonidan oʻldirilgan.[[8]	—
—	Mehmed Chelebiy		1403-1406 1406-1413	1413-yil 5-iyul	10 yil 185 kun	—	U 1402-yil 20-iyulda Anqara jangida magʻlubiyatga uchragach, Anadolu yerlarining sharqiy qismini nazorat ostiga oldi. 1405-yilda Ulubat jangida Iso Chalabiyni yengadi. 1406-yilda Iso vafotidan keyin Anadoluda Usmonlilar imperiyasining yagona hukmdoriga aylandi. 1413-yil 5-iyulda Muso vafot etgach, Usmonli sultoni Mehmed I unvonini oldi.
Sultonlik tiklandi
5	Mehmed I		1413-yil 5-iyul	1421-yil 26 May	7 yil, 325 kun		Boyazid I va Devlet Xotunning oʻgʻli.[6] Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.	—
—	Mustafo Chelebiy	—	1419-yil	1422-yil may	3 yil 120 kun	—	Rumeliya sultoni Boyazid Ining oʻgʻli
6	Murod II		1421-yil 25-Iyun	1444-yil Avgust	23 yil 37 kun		Mehmed I va Emine Xotunning oʻgʻli[6] Oʻz xohishi bilan oʻgʻli Mehmed II foydasiga taxtdan voz kechdi.
7	Mehmed II		1444-yil avgust	1446-yil sentabr	2 yil, 31 kun		birinchi marta taxtga oʻtirishi Murod II va Huma Xotunning oʻgʻli.[6] Keyinroq qoʻzgʻolon natijasida otasiga taxtni topshirishga majbur boʻladi.
(6)	Murod II		1446-yil sentabr	1451-yil 3-fevral	4 yil, 155 kun		2-marta taxtga chiqishi yanicharlar qoʻzgʻoloni natijasida taxtga oʻtirishga majbur boʻladi[9] Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.	—
Usmonli imperiyasining yuksalishi (1453-1550)
(7)	Mehmed II		1451-yil 3-fevral	1481-yil 3-May	30 yil, 89 kun		2-marta taxtga chiqishi 1453-yilda Konstantinipolni fath etgan Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
8	Boyazid II		1481-yil 19-May	1512-yil 25-April	30 yil, 342 kun		Mehmed II va Gulbahar Xotunning oʻgʻli.[6] 1512-yil 26-mayda Dimetoka yaqinida vafot etdi.
—	Jem Sulton		1481-yil 28-may	1481-yil 20-iyun	23 kun		Mehmed II ning oʻgʻli Jem bin Mehmed Xon unvonini oldi. Surgunda vafot etgan
9	Selim I		1512-yil 25 Aprel	1520-yil 21-Sentabr	8 yil 149 kun		1516-1517-yillarda mamluklarni bosib oldi. Birinchi Usmonli xalifasi. Boyazid II va Gulbahar Xotunning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
10	Suleyman I		1520-yil 30-sentabr	1566-yil 6-sentabr	45 yil, 341 kun		Selim I va Hafsa Sultonning oʻgʻli. 1566-yilda Sigetvar qamalida chodirida vafot etdi.[10]
Usmonli imperiyasining o'zgarishi (1550-1700)
11	Selim II		1566-yil 29-sentabr	1574-yil 21-dekabr	8 yil, 83 kun		Suleyman I va Hurram Sultonning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
12	Murod III		1574-yil 22-dekabr	1595-yil 16-Yanvar	20 yil, 25 kun		Selim II va Nurbonu Sultonning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
13	Mehmed III		1595-yil 16-yanvar	1603-yil 22-dekabr	8 yil, 340 kun		Murad III va Safiye Sultonning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
14	Ahmed I		1603-yil 22-dekabr	1617-yil 22-noyabr	13 yil, 335 kun		Mehmed III va Handan Sultonning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
15	Mustafo I		1617-yil 22-noyabr	1618-yil 26-fevral	96 kun		Mehmed III va Halime Sultonning oʻgʻli. Ruhiy xastaligi tufayli jiyani Usmon II foydasiga taxtdan voz kechgan.	—
16	Usmon II		1618-yil 26-fevral	1622-yil 19-may	4 yil, 82 kun		Ahmed I va Mahfiruz Xotunning oʻgʻli 1622-yil 19-mayda yanicharlar qoʻzgʻolonida taxtdan tushirilgan. 1622-yil 20-mayda vazir Kara Dovud posho tomonidan oʻldirilgan.
(15)	Mustafo I		1622-yil 20-may	1623-yil 10-sentabr	96 kun		2-marta taxtga chiqishi. Jiyani Usmon II oʻldirilganidan keyin taxtga qaytdi. Ruhiy salomatligi yomonligi sababli taxtdan tushirilgan va 1639-yil 20-yanvarda Istanbulda vafotigacha qamoqda boʻlgan..	—
17	Murod IV		1623-yil 10-sentabr	1640-yil 8-fevral	16 yil, 151 kun		Ahmed I va Koʻsem Sultonning oʻgʻli. 1632-yilgacha Koʻsem Sulton regent sifatida taxtni boshqargan. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.	—
18	Ibrohim		1640-yil 9-fevral	1648-yil 8-avgust	8 yil, 181 kun		Ahmed I va Koʻsem Sultonning oʻgʻli. 1648-yil 8-avgustda Shayx ul-islom boshchiligidagi toʻntarish natijasida hokimiyatdan agʻdarilgan. 1648-yil 18-avgustda Buyuk vazir Mavleviy Mehmed Poshoning (Sofu Mehmed Posho) buyrugʻi bilan Istanbulda boʻgʻib oʻldirilgan.	—
19	Mehmed IV		1648-yil 8-avgust	1687-yil 8-noyabr	39 yil, 92 kun		Ibrahim va Turhan Hatiche Sultonning oʻgʻli. 1651-yilgacha koʻsem Sulton regent sifatida mamlakatni boshqargan. 1651-yildan 1656-yilgacha onasi Turxon Sulton uning regent boʻlgan. 1687-yil 8-noyabrda Usmonlilar Ikkinchi Mohach jangida magʻlubiyatga uchraganidan keyin agʻdarildi. 1693-yil 6-yanvarda Edirnada vafot etgan.	—
20	'Suleyman II		1687-yil 8-noyabr	1691-yil 22-iyun	3yil 226 kun		Ibrahim va Ashub Sultonning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
21	Ahmed II		1691-yil 22-iyun	1695-yil 6-fevral	3 yil, 229 kun		Ibrahim va Muazzez Sultonning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.	—
22	Mustafo II		1695-yil 6-fevral	1703-yil 22-august	8 yil, 197 kun		Mehmed IV va Gulnush Sultonning oʻgʻli. 1703-yil 22-avgustda Edirne voqeasi deb atalgan yanicharlar qoʻzgʻoloni tufayli taxtdan tushirildi. 1704-yil 8-yanvarda Istanbulda vafot etdi.	—
Usmonli imperiyasida turg'unlik davri (1700-1827)
23	Ahmed III		1703-yil 22-avgust	1730-yil 1-oktabr	27 yil, 40 kun		Mehmed IV va Gulnush Sultonning oʻgʻli. Patrona Halil boshchiligidagi yanicharlar qoʻzgʻoloni tufayli taxtdan tushirildi. 1736-yil 1-iyulda Istanbulda vafot etdi.
24	Mahmud I		1730-yil 2-oktabr	1754-yil 13-dekabr	24 yil, 72 kun		Mustafa II va[[Saliha Sultonning oʻgʻli Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
25	Usmon III		1754-yil 13-dekabr	1757-yil 30-oktabr	2 yil 321 kun		Mustafa II va Shehsuvar Sultanning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
26	Mustafo III		1757-yil 30-oktabr	1774-yil 21-yanvar	16 yil, 83 kun		Ahmed III va Mehrishoh xotunning oʻgʻli Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
27	Abdulhamid I		1774-yil 21-yanvar	1789-yil 7-aprel	15 yil, 76 kun		Ahmed III va Shermi xotunning oʻgʻli. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
28	Selim III		1789-yil 7-april	1807-yil 29-may	18 yil, 52 kun		Mustafo III va Mehrishoh Sultonning oʻgʻli. Kabakchi Mustafo boshchiligidagi yangicha islohotga qarshi qoʻzgʻolon natijasida agʻdarilgan. Usmonli sultoni Mustafo IV buyrugʻi bilan 1808-yil 28-iyulda Istanbulda oʻldirilgan.
29	Mustafo IV		1807-yil 29-may	1808-yil 28-iyul	1 yil, 60 kun		Abdulhamid I va Sineperver Sultonning oʻgʻli Alemdar Mustafo posho boshchiligidagi qoʻzgʻolonda agʻdarildi. Usmonlilar sultoni Mahmud II buyrugʻi bilan 1808-yil 17-noyabrda Istanbulda qatl etilgan.	—
Usmonli imperiyasi modernizatsiya davrida (1827-1908)
30	Mahmud II		1808-yil 28-iyul	1839-yil 1-iyul	30 yil, 338 kun		Abdulhamid I va Nakshidil Sultonning oʻgʻli. 1826-yilda sodir boʻlgan xayrli voqea tufayli yangichalar tarqatib yuborilgan. *Vafotiga qadar taxtda o’tirgan.
31	Abdulmejid I		1839-yil 1-iyul	1861-yil 25-iyun	21 yil, 359 kun		Mahmud II va Bezmialem Sultonning oʻgʻli. 1839-yil 3-noyabrda islohotchi Buyuk vazir Mustafo Rashid Poshoning buyrugʻi bilan Tanzimat islohotlar va qayta qurish davrini boshlagan Gulhane (Tanzimat Fermani)ning Hatt-i Sharifni (sulton farmoni) eʼlon qildi. 1856-yil 18-fevralda Islohat Hatt-i Humoyun (Islohat Fermani) qabul qilingan. Vafotiga qadar taxtda oʻtirgan.
32	Abdulaziz		1861-yil 25-iyun	1876-yil 30-may	14 yil, 340 kun		Mahmud II va Pertevniyal Sultonning oʻgʻli. Vazirlari tomonidan taxtdan tushirilgan. Besh kundan keyin oʻlik (oʻz joniga qasd qilish yoki qotillik) topildi.
33	Murod V		1876-yil 30-may	1876-yil 31-avgust	93 kun		Abdulmejid I va Shevkefza Kadınning oʻgʻli. Ruhiy sogʻligʻi yomonlashgani uchun taxtdan tushirilgan. 1904-yil 29-avgustda vafot etgan. Chiragan saroyida yashashga buyurilgan.	—
34	Abdulhamid II		1876-yil 31-avgust	1909-yil 27-aprel	32 yil, 239 kun		Abdulmejid I va Tirimujgon xotunning oʻgʻli (keyinchalik Perestu xotunning asrab olgan oʻgʻli boʻldi). 1876-yil 23-noyabrda Birinchi Konstitutsiyaviy boshqaruvga noilojlik bilan ruxsat berdi va keyin uni toʻxtatib, 1878-yil 13-fevralda shaxsiy boshqaruvga qaytdi. 1908-yil 3-iyulda Ikkinchi Konstitutsiyaviy boshqaruvni tiklashga majbur boʻldi. 31 mart voqeasidan keyin (1909-yil 13-aprelda) taxtdan tushirildi. Beylerbeyi saroyida 1918-yil 10-fevralda vafot etgan.
35	Mehmed V		1909-yil 27-aprel	1918-yil 3-iyul	9 yil, 67 kun		Abdulmejid I va Guljamal xotunning oʻgʻli. Mehmed Talat, Ismoil Enver va Ahmad Jamol Poshsholarning boshqaruvi ostida hukmronlik qildi.
36	Mehmed VI		1918-yil 4-iyul	1922-yil 1-noyabr	4 yil, 120 kun		Abdulmejid I va Gulusti Xonimning oʻgʻli. Sultonlik tugatildi. 1922-yil 17-noyabrda Istanbulni tark etdi. 1926-yil 16-mayda Italiyaning Sanremo shahrida surgunda vafot etgan..
Usmonli davlati Respublika davrida (1 Noyabr 1922 — 3 March 1924)
—	Abdulmejid II		1922-yil 18-noyabr	1924-yil 3-mart	1 yil, 106 kun	— [c]	Abdulaziz va Hayranidil ayolning oʻgʻli. Xalifalik bekor qilingandan keyin surgun qilingan. 1944-yil 23-avgustda Fransiyaning Parij shahrida vafot etgan[11].	—