From Wikipedia, the free encyclopedia
Energetika barqaror soha hisoblanadi, agar u „hozirgi kun ehtiyojlarini qondirsa, kelajak avlodlar oʻz ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga putur yetkazmaydi“[1]. Barqaror energiyaning aksariyat taʼriflari issiqxona gazlari emissiyasi kabi ekologik jihatlar, energiya tanqisligi, ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarni hisobga oladi. Shamol, gidroenergetika, quyosh va geotermal energiya kabi qayta tiklanadigan energiya manbalari, odatda, qazib olinadigan yoqilgʻi manbalariga qaraganda ancha barqarordir. Biroq, qayta tiklanadigan energiya manbalarining baʼzi loyihalari, masalan, bioyoqilgʻi ishlab chiqarish uchun oʻrmonlarni qisqartirish atrof-muhitga jiddiy zarar yetkazishi mumkin.
 | Bu maqola avtomat tarjima qilingan yoki mashina tarjimasi tayinli oʻzgartirishsiz chop etilgani eʼtirof etilmoqda. Tarjimani tekshirib chiqish hamda maqoladagi mazmuniy va uslubiy xatolarini tuzatish kerak. Siz maqolani tuzatishga koʻmaklashishingiz mumkin. (Shuningdek, tarjima boʻyicha tavsiyalar bilan tanishib chiqishingiz mumkin.) Maqolaning originali ingliz tilida — Sustainable energy. |
Qayta tiklanmaydigan energiya manbalarining barqaror energiyadagi roli bahsli boʻlib kelmoqda. Yadro energetikasi kam uglerodli manba boʻlib, uning tugash darajasini shamol va quyosh energiyasi bilan solishtirish mumkin. Ammo radioaktiv chiqindilar, yadroviy tarqalish va baxtsiz hodisalar bilan bogʻliq xavotirlar tufayli uning barqarorligi hamon muhokama qilinmoqda. Koʻmirdan tabiiy gazga oʻtish atrof-muhitga foyda keltiradi, jumladan, iqlimga taʼsir qiladi, ammo boshqa variantlarga oʻtishning kechikishiga olib kelishi mumkin. Karbonat angidrid (CO2) chiqindilarini olib tashlash uchun uglerodni elektr stansiyalariga joylashtirilish mumkin. Ammo bu texnologiya qimmat va kamdan-kam hollarda qoʻllanadi.
Qazib olinadigan yoqilgʻilar dunyo energiya isteʼmolining 85% ini taʼminlaydi va energiya tizimi global issiqxona gazlari chiqindilarining 76% i uchun javobgardir. Rivojlanayotgan mamlakatlarda 790 million kishi elektr energiyasidan foydalana olmaydi va 2,6 milliardlab kishi esa ovqat pishirish uchun yogʻoch yoki koʻmir kabi ifloslantiruvchi yoqilgʻiga tayanadi. Issiqxona gazlari emissiyasini 2015-yilgi Parij kelishuviga muvofiq darajaga kamaytirish, energiyani ishlab chiqarish, taqsimlash, saqlash va isteʼmol qilish usullarini tizim miqyosida oʻzgartirishni talab qilmoqda. Qazib olinadigan yoqilgʻilar va biomassaning yonishi havo ifloslanishiga katta hissa qoʻshmoqda. Bu esa taxminan har yili 7 million oʻlimga sabab boʻladi. Shu sababli, kam uglerodli energiya tizimiga oʻtish inson salomatligi uchun juda ham muhim ahamiyatga ega. Rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy foyda keltiradigan, iqlim maqsadlariga mos keladigan, elektr energiyasi va toza ovqat pishirish uchun energiyadan universal foydalanishni taʼminlash yoʻllari mavjud.
Iqlim oʻzgarishini kamaytirish uchun global isishni 2 °C (3.6 °F) bilan cheklash taklif qilingan. Bu takliflar koʻmirda ishlaydigan elektr stansiyalarini bosqichma-bosqich tugatish, shamol va quyosh kabi toza manbalardan koʻproq elektr energiyasi ishlab chiqarish, transport, binolarni isitish sohalarida qazib olinadigan yoqilgʻi oʻrniga elektr energiyasidan foydalanishga oʻtishni oʻz ichiga oladi. Baʼzi energiya talab qiladigan texnologiyalar va elektrlashtirish qiyin boʻlgan jarayonlar uchun koʻplab takliflar past emissiyali energiya manbalaridan ishlab chiqarilgan vodorod yoqilgʻisining ortib borayotgan rolini tasvirlaydi. Qayta tiklanadigan energiyaning katta ulushini ishga tushirish uchun elektr tarmoqlari energiya saqlash infratuzilmalari orqali moslashuvchanlikni talab qiladi. Emissiyalarni chuqur qisqartirish uchun binolar, transport tizimlari kabi energiyadan koʻp foydalanadigan infratuzilma, texnologiyalarni energiyaning toza shakllaridan foydalanish va energiyani tejashga oʻzgartirish kerak boʻladi. Energiya bilan bogʻliq issiqxona gazlari chiqindilarini yoʻq qilish uchun baʼzi muhim texnologiyalar hali yetuk darajada emas.
Shamol va quyosh energiyasi 2019-yilda jahon elektr energiyasining 8,5% ini ishlab chiqardi. Xarajatlar pasayishda davom etishi taxmin qilinayotgan paytda bu ulush tez oʻsmoqda. Iqlim oʻzgarishi boʻyicha hukumatlararo panel (IPCC) hisob-kitoblariga koʻra, global isishni 1.5 °C (2.7 °F) darajagacha cheklash uchun 2016-yildan 2035-yilgacha har yili jahon yalpi ichki mahsulotining (YaIM) 2,5% i energiya tizimiga investitsiya qilinishi kerak. Energiya tizimini oʻzgartirishga yordam beradigan yaxshi ishlab chiqilgan hukumat siyosati issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishi va havo sifatini yaxshilashi mumkin. Koʻp hollarda ular energiya xavfsizligini ham amalga oshiradilar. Hozirgi olib borilayotgan siyosat uglerod narxini belgilash, qayta tiklanadigan portfel standartlari, qazib olinadigan yoqilgʻi subsidiyalarini bosqichma-bosqich bekor qilish va elektrlashtirish, barqaror transportni qoʻllab-quvvatlash uchun infratuzilmani rivojlantirishni oʻz ichiga oladi. Yangi toza energiya texnologiyalarini tadqiq etish, ishlab chiqish va namoyish qilishni moliyalashtirish ham hukumatning muhim vazifasi hisoblanadi.
„Energiya - bu iqtisodiy o‘sishni, ortib borayotgan ijtimoiy tenglikni va dunyoning gullab-yashnashiga imkon beruvchi muhitni bog‘laydigan oltin ipdir. Energetikasiz taraqqiyot va barqaror energiyasiz barqaror rivojlanish mumkin emas“. —BMT Bosh kotibi Ban Ki-moon[2] |
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Brundtland Komissiyasi 1987-yilgi „Bizning umumiy kelajagimiz“ hisobotida energiya asosiy komponenti boʻlgan barqaror rivojlanish konsepsiyasini tasvirlab berdi. Unda barqaror rivojlanish „Kelajak avlodlarning oʻz ehtiyojlarini qondirish qobiliyatiga putur yetkazmasdan hozirgi kun ehtiyojlarini qondirish“ deb taʼriflangan[1]. Barqaror rivojlanishning bu tavsifi oʻshandan beri barqaror energiyaning koʻplab taʼriflari va tushuntirishlarida havola qilingan[1][3][4][5].
Barqarorlik konsepsiyasining energiyaga qanday taalluqli ekanligi haqidagi yagona talqin dunyo miqyosida qabul qilinmagan[6]. Barqaror energiyaning ishchi taʼriflari ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy oʻlchovlar kabi barqarorlikning koʻplab oʻlchovlarini oʻz ichiga oladi[5]. Tarixiy jihatdan barqaror energiyani rivojlantirish konsepsiyasi, emissiya va energiya xavfsizligiga qaratilgan. 1990-yillarning boshidan boshlab konsepsiya ijtimoiy va iqtisodiy masalalarni qamrab olgan holda kengaytirildi[7].
Barqarorlikning ekologik oʻlchamiga issiqxona gazlari chiqindilari, biologik xilma-xillik, zaharli chiqindilar[6], suv isteʼmoli[8] va qayta tiklanmaydigan resurslarning tugashi kiradi[5]. Atrof-muhitga taʼsiri past boʻlgan energiya manbalari baʼzan yashil energiya yoki toza energiya deb ataladi. Barqarorlikning iqtisodiy oʻlchovi iqtisodiy rivojlanish, energiyadan samarali foydalanish va har bir mamlakatning doimiy energiyadan foydalanish imkoniyatini taʼminlash uchun energiya xavfsizligini oʻz ichiga oladi[6][9][10]. Ijtimoiy masalalarga esa barcha odamlar uchun arzon va ishonchli energiyadan foydalanish, ishchilar va yer huquqlari kiradi[5][6].
Hozirgi energiya tizimi koʻplab ekologik muammolarga, jumladan, iqlim oʻzgarishi, havo ifloslanishi, biologik xilma-xillikning yoʻqolishi, atrof-muhitga toksinlarning chiqishi va suv tanqisligiga olib kelmoqda. 2019-yil holatiga koʻra, dunyoning energiyaga boʻlgan ehtiyojining 85% i qazib olinadigan yoqilgʻilarni yoqish orqali qondirilgan[11]. Energiya ishlab chiqarish va isteʼmol qilish 2018-yil holatiga koʻra, inson tomonidan chiqariladigan issiqxona gazlarining 76% ga teng boʻlgan[12][13]. Iqlim oʻzgarishi boʻyicha 2015-yilgi xalqaro Parij kelishuvining asosiy maqsadi global isishni 2 °C (3.6 °F) darajadan ancha past va afzalroq 1,5 °C gacha (2,7 °F) cheklashga qaratilgan. Ushbu maqsadga erishish uchun chiqindilarni imkon qadar tezroq kamaytirish va asrning oʻrtalarida aniq nolga tenglashtirish kerak boʻladi[14].
Qazib olinadigan yoqilgʻilar va biomassaning yonishi havo ifloslanishining asosiy manbaidir[15][16]. Bu taxminan har yili 7 millionlab oʻlim, past va oʻrta daromadli mamlakatlarda eng katta yuqori koʻrsatkichlarga ga sabab boʻladi[17]. Elektr stansiyalari, transport vositalari va fabrikalarda qazib olinadigan yoqilgʻining yonishi atmosferadagi kislorod bilan birlashib, kislotali yomgʻirni keltirib chiqaradigan chiqindilarning asosiy manbai hisoblanadi[18]. Havoning ifloslanishi yuqumli boʻlmagan kasalliklarni tarqalishiga katta hissa qoʻshadi va salomatlikka jiddiy taʼsir koʻrsatadi[19]. Dunyo aholisining 99% ga yaqini Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti tomonidan tavsiya etilgan meʼyorlardan oshib ketadigan havo ifloslanishi bilan yashaydi[20].
Yogʻoch, hayvon goʻngi, koʻmir yoki kerosin kabi havoni ifloslantiruvchi yoqilgʻi bilan ovqat pishirish, uy ichidagi havoning deyarli barcha qismini ifloslanishiga olib keladi. Bu esa taxminan har yili 1,6 dan 3,8 milliongacha oʻlimga sabab boʻladi[21][19][22]. Sogʻlikka boʻladigan salbiy taʼsirlar odatda koʻp ovqat pishiradigan ayollar va yosh bolalar orasida sodir boʻladi[22].
Dengizdagi neftning toʻkilishi dengiz hayotiga zarar yetkazadi va zaharli chiqindilarni chiqaradigan yongʻinlarga olib kelishi mumkin[23]. Global suvdan foydalanishning taxminan 10% i energiya ishlab chiqarishga, asosan issiqlik energetika stansiyalarida sovutish uchun sarflanadi. Quruq hududlarda bu suv tanqisligiga olib keladi. Bioenergiya ishlab chiqarish, koʻmir qazib olish va qayta ishlash, neft qazib olish ham katta miqdorda suv talab qiladi[24]. Suvni isitish uchun yogʻoch va boshqa yonuvchan materiallarni haddan tashqari yigʻish mahalliy atrof-muhitga jiddiy zarar yetkazishi mumkin, jumladan bu holat choʻllanishni vujudga keltiradi[25].
2021-yilda UNECE elektr energiyasini ishlab chiqarishning koʻplab texnologiyalarining atrof-muhitga taʼsirining hayotiy sikli tahlilini eʼlon qildi. Unda quyidagilar alohida keltirib oʻtilgan: resurslardan foydalanish (minerallar, metallar); yerdan foydalanish; resurslardan foydalanish (qazilmalar); suvdan foydalanish; zarrachalar; fotokimyoviy ozon hosil boʻlishi; ozon yemirilishi; inson toksikligi (saraton boʻlmagan); ionlashtiruvchi nurlanish; inson toksikligi (saraton); evtrofikatsiya (quruqlik, dengiz, chuchuk suv); ekotoksisit (chuchuk suv); kislotalash; iqlim oʻzgarishi[26].
Hozirgi va kelajakdagi energiya talablarini barqaror tarzda qondirish, global iqlim oʻzgarishini cheklash, shu bilan birga iqtisodiy oʻsishni saqlab qolish, turmush darajasini oshirish imkonini beradigan muhim muammodir[27]. Ishonchli va arzon elektr energiyasi sogʻliqni saqlash, taʼlim va iqtisodiy rivojlanish uchun zarurdir[28]. 2020-yil holatiga koʻra, 790 million kishi rivojlanayotgan mamlakatlarda elektr energiyasidan foydalana olmaydi va 2,6 milliard kishi esa ovqat pishirish uchun havoni ifloslantiruvchi yoqilgʻilardan foydalanadi[29][30].
Rivojlanishi past boʻlgan mamlakatlarda energiyadan foydalanishni yaxshilash Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030-yilgacha boʻlgan Barqaror Rivojlanish Maqsadlarining[31] koʻpchiligiga erishish kaliti boʻlib, iqlim harakatidan gender tengligigacha boʻlgan masalalarni qamrab oladi[32]. Barqaror rivojlanish maqsadining asosiy yoʻnalishi: „Hamma uchun arzon, ishonchli, barqaror va zamonaviy energiyadan foydalanish“, shu jumladan 2030-yilga kelib elektr energiyasi va ekologik toza ovqat pishirish vositalaridan universal foydalanishni talab qiladi[33].
Energiya samaradorligi — bir xil tovarlar yoki xizmatlarni yetkazib berish uchun kamroq energiya ishlatish yoki kamroq tovarlar bilan taqqoslanadigan xizmatlarni taqdim etish strategiyalarining asosidir[35][36]. Xalqaro energiya agentligi (IEA) hisob-kitoblariga koʻra, energiya samaradorligini oshirish Parij kelishuvi maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur boʻlgan issiqxona gazlari emissiyasini 40% ga qisqartirishi mumkin[37].
Maishiy texnika, transport vositalari, sanoat jarayonlari va binolarning texnik samaradorligini oshirish orqali energiyani tejash mumkin[38]. Yana bir yondashuv — ishlab chiqarish koʻp energiya talab qiladigan materiallardan kamroq foydalanish, masalan, binolarni yaxshiroq loyihalash va qayta ishlashdir. Biznes reyslari oʻrniga videokonferensaloqadan foydalanish yoki shaharga avtomobilda emas, balki velosipedda, piyoda yoki jamoat transportida sayohat qilish energiyani tejashning yana bir usuli hisoblanadi[39]. Samaradorlikni oshirishga qaratilgan hukumat siyosati qurilish qoidalari, ishlash standartlari, uglerod narxini belgilash va transport sohasidagi oʻzgarishlarni ragʻbatlantirish uchun energiya tejaydigan infratuzilmani rivojlantirishni oʻz ichiga olishi mumkin[39][40].
Jahon iqtisodiyotining energiya intensivligi (yalpi ichki mahsulot (YaIM) birligiga sarflangan energiya miqdori) energiya samaradorligining taxminiy koʻrsatkichidir[41]. 2010-yilda global energiya intensivligi YaIMning bir AQSH dollariga nisbati 5,6 megajoul (1,6 kVt/soat) ni tashkil etdi[41]. Birlashgan Millatlar Tashkilotining maqsadlari 2010-yil va 2030-yillar oraligʻida har yili energiya intensivligini 2,6% ga kamaytirishni talab qiladi[42]. Soʻnggi yillarda bu maqsadga erishilmadi. Masalan, 2017-yildan 2018-yilgacha energiya intensivligi atigi 1,1% ga kamaydi[42]. Samaradorlikni oshirish koʻpincha isteʼmolchilar tejagan pullarini koʻproq energiya sarflaydigan tovarlar va xizmatlarni sotib olish uchun ishlatadigan rebound effektiga olib keladi[43]. Masalan, transport va binolarda texnik samaradorlikning yaxshilanishi asosan kattaroq transport vositalari va uylarni tanlash kabi isteʼmolchilarning xatti-harakatlaridagi tendensiyalar bilan qoplandi[44].
Qayta tiklanadigan energiya manbalari barqaror energiya uchun zarurdir. Chunki ular odatda energiya xavfsizligini yaxshilaydi va qazib olinadigan yoqilgʻiga qaraganda kamroq issiqxona gazlarini chiqaradi[47]. Qayta tiklanadigan energiya loyihalari baʼzan muhim barqarorlik muammolarini keltirib chiqaradi. Yuqori ekologik qiymatga ega boʻlgan hududlar bioenergiya ishlab chiqarishi, shamol yoki quyosh fotoelementlari bioxilma-xillikka turli xil tahdidlar solishi bunga yaqqol misol boʻladi[48][49].
Gidroenergetika qayta tiklanadigan elektr energiyasining eng katta manbaidir. Lekin hozirgi kunda quyosh va shamol energiyasi tez sur’atlar bilan oʻsib bormoqda. Quyosh va shamol energiyasi koʻpgina mamlakatlarda yangi energiya ishlab chiqarish quvvatlarining eng arzon shakllari hisoblanadi[51][52]. 770 million kishining yarmidan koʻpi hozirda elektr energiyasidan mahrum boʻlgan. 2030-yilgacha quyosh energiyasi bilan ishlaydigan mini tarmoqlar kabi markazlashtirilmagan qayta tiklanadigan energiya, aholini elektr energiyasi bilan taʼminlashning eng arzon usuli boʻlishi mumkindir[53]. Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030-yilga moʻljallangan maqsadlari dunyoning energiya taʼminotida qayta tiklanadigan energiya ulushini sezilarli darajada oshirishni oʻz ichiga oladi[33]. Xalqaro energetika agentligining maʼlumotlariga koʻra, shamol va quyosh energiyasi kabi qayta tiklanadigan energiya manbalari bugungi kunda elektr energiyaning oddiy manbai boʻlib, dunyodagi energiya ishlab chiqarishga kiritilgan barcha yangi investitsiyalarning 70% ini tashkil qiladi[54][55][56][57]. Agentlik qayta tiklanadigan manbalar kelgusi uch yil ichida Issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasini ortda qoldirib, global miqyosda elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun asosiy energiya manbai boʻlishini kutmoqda[58].
Quyosh yerning asosiy energiya manbai boʻlib, koʻplab mintaqalarda toza va moʻl-koʻl energiya manbai hisoblanadi[59]. 2019-yilda quyosh energiyasi global elektr energiyasining 3% ni[60], asosan fotoelementlar (PV) asosidagi quyosh panellari orqali taʼminladi. Quyosh PV 2027-yilga kelib butun dunyo boʻylab eng katta oʻrnatilgan quvvatga ega elektr energiyasi manbai boʻlishi kutilmoqda[58]. Panellar binolarning tepasiga oʻrnatiladi yoki kommunal miqyosdagi quyosh parklariga joylashtiriladi. Quyosh fotoelementlarining narxi tez pasayib, butun dunyo boʻylab quvvatning kuchli oʻsishiga olib kelishi kutilmoqda[61]. Yangi quyosh stansiyalaridan olinadigan elektr energiyasining narxi raqobatbardosh yoki koʻp joylarda mavjud koʻmir zavodlarining elektr energiyasidan arzonroqdir[62]. Kelajakda energiyadan foydalanishning turli prognozlari, quyosh PVni barqaror statistikada energiya ishlab chiqarishning asosiy manbalaridan biri sifatida belgilaydi[63][64]
Quyosh panellarining aksariyat komponentlari osongina qayta ishlanishi mumkin. Ammo bu har doim ham tartibga solinmagan holda amalga oshirilmaydi[65]. Panellar odatda ogʻir metallarni oʻz ichiga oladi. Shuning uchun ular chiqindixonalarga qoʻyilganda ekologik xavf tugʻdiradi[66]. Quyosh paneli ishlab chiqarish uchun sarflangan energiyani ishlab chiqarishga ikki yildan kamroq vaqt ketadi. Materiallar qazib olish oʻrniga qayta ishlansa, kamroq energiya talab qilinadi[67].
Konsentrlangan quyosh energiyasida quyosh nurlari suyuqlikni isituvchi oynalar maydonida toʻplanadi. Olingan bugʻdan issiqlik dvigateli orqali elektr energiyasi ishlab chiqariladi. Konsentrlangan quyosh energiyasi uzatiladigan energiya ishlab chiqarishni qoʻllab-quvvatlashi mumkin. Chunki issiqlikning bir qismi odatda kerak boʻlganda elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun saqlanadi[68][69] Elektr energiyasi ishlab chiqarishdan tashqari, quyosh energiyasi toʻgʻridan-toʻgʻri ishlatilinadi. Quyosh issiqlik isitish tizimlari issiq suv ishlab chiqarish, binolarni isitish, quritish va tuzsizlantirish uchun foydalaniladi[70].
Shamol ming yillar davomida rivojlanishning muhim omili boʻlib, sanoat jarayonlari, suv nasoslari va yelkanli kemalarni mexanik energiya bilan taʼminlagan[71]. Zamonaviy shamol turbinalari elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun ishlatilinadi. 2019-yilda shamol elektr energiyasi global elektr energiyaning taxminan 6% ni taʼminladi[60]. Quruqlikdagi shamol stansiyalaridan olinadigan elektr energiyasi koʻpincha mavjud koʻmir zavodlariga qaraganda arzonroqdir[62]. Shamol turbinalari quruqlikka qaraganda kuchliroq boʻlgan dengizda ham joylashtirilishi mumkin. Ammo qurilish va texnik xizmat koʻrsatish xarajatlari yuqoridir[72].
Koʻpincha qishloq joylarida qurilgan quruqlikdagi shamol stansiyalari landshaftga vizual taʼsir koʻrsatadi[73]. Shamol turbinalari bilan toʻqnashuvlar kamroq darajada qushlarni oʻldiradi. Bu taʼsirlar elektr uzatish liniyalari infratuzilmalariga qaraganda pastroqdir[74][75]. Turbinalardan chiqadigan shovqin va miltillovchi yorugʻlik bezovtalanishga olib kelishi va aholi zich joylashgan hududlarda qurilishni cheklashi mumkin. Shamol energiyasi, atom va qazilma yoqilgʻi zavodlaridan farqli oʻlaroq, suv orqali elektr energiyasi ishlab chiqarmaydi[76]. Shamol turbinasi qurilishi uchun shamol elektr stansiyasining oʻzi ishlab chiqaradigan energiyaga nisbatan kam energiya talab qilinadi[77]. Turbina parraklari toʻliq qayta ishlanmaydi va qayta ishlanishi oson boʻlgan parraklarni ishlab chiqarish usullari boʻyicha tadqiqotlar hozirgi kungacha davom etmoqda[78].
Gidroelektrik stansiyalar harakatlanuvchi suv energiyasini elektr energiyasiga aylantiradi. 2020-yilda gidroenergetika jahon elektr energiyasining 17% ini taʼminladi. Bu 20-asr oʻrtalari va oxirlaridagi koʻrsatkichinng 20% idan past edi[79][80].
Anʼanaviy gidroenergetikada toʻgʻon orqasida suv ombori quriladi. Gidroelektrostansiyalar juda moslashuvchan va uzatilinadigan elektr taʼminotini taʼminlaydi. Ular shamol va quyosh energiyasi bilan birlashtirilib, elektr energiyasi yetkazib boʻlmaydigan choʻqqilardagi talabni qondirishi mumkin. Gidroenergetika shamol va quyosh kamroq boʻlganda elektr energiyasiga boʻlgan talabni qondira oladi[81].
Suv omborlariga asoslangan inshootlar bilan solishtirganda, daryo boʻyidagi gidroelektrostansiyalari odatda atrof-muhitga kamroq taʼsir qiladi. Biroq, uning energiya ishlab chiqarish qobiliyati daryo oqimiga bogʻliq boʻlib, u kunlik va mavsumiy ob-havo bilan farq qilishi mumkin. Suv omborlari suv toshqinini nazorat qilish va moslashuvchan elektr energiyasini chiqarish uchun ishlatiladigan suv miqdorini nazorat qilishni taʼminlaydi. Shu bilan birga ichimlik suvi taʼminoti va sugʻorish uchun qurgʻoqchilik oldini oladi[82].
Gidroenergetika ishlab chiqargan energiya birligi, issiqxona gazlari emissiyasining eng past darajasiga ega energiya manbalari qatoriga kiradi. Ammo emissiya darajasi loyihalar oʻrtasida juda katta farq qiladi[83]. Eng yuqori emissiya odatda tropik mintaqalarda katta toʻgʻonlarda sodir boʻladi[84]. Bu emissiyalar suv omboridagi suv ostida qolgan biologik moddalar parchalanib, karbonat angidrid va metanni chiqarganda hosil boʻladi. Oʻrmonlarning kesilishi va iqlim oʻzgarishi gidroelektr toʻgʻonlaridan energiya ishlab chiqarishni qisqartirishi mumkin[81]. Joylashuvga qarab, yirik toʻgʻonlar qurilishi aholini siqib chiqarishi va mahalliy atrof-muhitga sezilarli darajada zarar yetkazishi, toʻgʻonning buzilishi esa atrofdagi aholini xavf ostiga qoʻyishi mumkin[81].
Geotermal energiya yer osti issiqligiga[85] asoslangan holda, elektr energiyasi ishlab chiqarish yoki suv va binolarni isitishda foydalanish uchun ishlab chiqariladi. Geotermal energiyadan foydalanish issiqlik faol boʻlgan hududlarda keng tarqalgan. Bunday hududlarda yuqori harorat, issiqlik oqimi va oʻtkazuvchanlikning kombinatsiyasi kerak (togʻ jinslarining suyuqliklarni oʻtkazish qobiliyati)[86]. Quvvat yer osti suv havzalarida hosil boʻlgan bugʻdan ishlab chiqariladi[87]. Geotermal energiya 2020-yilda global energiya isteʼmolining 1% dan kamrogʻini taʼminladi[88].
Geotermal energiya qayta tiklanadigan manba hisoblanadi[89]. Chunki issiqlik energiyasi qoʻshni issiq hududlardan va tabiiy ravishda paydo boʻlgan izotoplarning radioaktiv parchalanishidan doimiy ravishda toʻldiriladi[83]. Oʻrtacha geotermal elektr energiyasining issiqxona gazlari emissiyasi koʻmirga asoslangan elektr energiyasining 5% dan kamini tashkil qiladi. Geotermal energiya zilzilalarni keltirib chiqarish xavfini oʻz ichiga oladi[90].
Biomassa oʻsimliklar va hayvonlardan olinadigan qayta tiklanadigan organik materialdir[91]. U issiqlik, elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun yoqilishi yoki transport vositalarini quvvatlantirish uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan biodizel va etanol kabi bioyoqilgʻiga aylantirilishi mumkin[92][93].
Bioenergiyaning iqlimga taʼsiri biomassa xom ashyosi qayerdan kelib chiqishi va ular qanday yetishtirilganiga qarab sezilarli darajada farq qiladi[94]. Misol uchun, energiya uchun oʻtinni yoqish karbonat angidridni chiqaradi. Agar yaxshi yetishtirilgan oʻrmonda kesib tashlangan daraxtlar oʻrniga yangi daraxtlar ekilsa, bu chiqindilar kamayishini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin. Chunki yangi daraxtlar oʻsishi bilan havoda karbonat angidridni kamaytira boshlaydi[95]. Biroq, bioenergiya ekinlarini yetishtirish, tabiiy ekotizimlarni siqib chiqarishi, tuproqlarning degradatsiyasi, suv resurslari va sintetik oʻgʻitlarni isteʼmolini koʻpaytirishi mumkin[96][97]. Tropik hududlarda anʼanaviy isitish va oziq-ovqat pishirish uchun ishlatiladigan barcha yogʻochlarning taxminan uchdan bir qismi barqaror ravishda yigʻib olinadi[98]. Bioenergiya xom ashyolari odatda yigʻish, quritish va tashish uchun sezilarli miqdorda energiya talab qiladi. Bu jarayonlar uchun energiya sarfi issiqxona gazlarini chiqarishi mumkin. Baʼzi hollarda yerdan foydalanishni oʻzgartirish, yetishtirish va qayta ishlashning taʼsiri qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanishga nisbatan bioenergiya uchun umumiy uglerod emissiyasini oshib ketishiga olib keladi[97][99].
Biomassani yetishtirish uchun qishloq xoʻjaligi yerlaridan foydalanish, oziq-ovqat mahsulotlari yetishtirish uchun kamroq yerlar qolishiga olib keladi. Qoʻshma Shtatlarda avtomobil benzinining taxminan 10% i makkajoʻxori asosidan olinuvchi etanol bilan almashtirildi[100][101]. Malayziya va Indoneziyada biodizel uchun palma yogʻini ishlab chiqarish uchun oʻrmonlarni tozalash jiddiy ijtimoiy va ekologik taʼsirlarga olib keldi. Chunki bu oʻrmonlar turli xil turlar uchun muhim uglerod tashuvchisi va yashash joylari hisoblanar edi[102][103]. Fotosintez quyosh nurida energiyaning faqat kichik qismini egallaganligi sababli, maʼlum miqdordagi bioenergiya ishlab chiqarish boshqa qayta tiklanadigan energiya manbalariga nisbatan katta miqdordagi yerni talab qiladi[104].
Nooziq-ovqat oʻsimliklari yoki chiqindilaridan ishlab chiqariladigan ikkinchi avlod bioyoqilgʻilari, oziq-ovqat ishlab chiqarish bilan raqobatni kamaytiradi. Lekin boshqa salbiy taʼsirlarga ham ega boʻlishi mumkin. Jumladan tabiatni muhofaza qilish zonalari va mahalliy havo ifloslanishi[94] bunga yaqqol misol boʻla oladi. Nisbatan barqaror biomassa manbalariga suv oʻtlari, chiqindilar va oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun yaroqsiz tuproqda yetishtirilgan ekinlar kiradi[94].
Uglerodni ushlab turish va saqlash texnologiyasidan, bioenergiya elektr stansiyalaridan chiqadigan chiqindilarni zararsizlantirish uchun foydalanish mumkin. Uglerodni ushlab turish va saqlash (BECCS) jarayoni bioenergiya deb nomlanadi va bu jarayon atmosferadan karbonat angidridni olib tashlashga olib kelishi mumkin. Biroq, BECCS biomassa materialining qanday yetishtirilgani, yigʻilganligi va tashilishiga qarab aniq ijobiy emissiyaga olib kelishi mumkin[105].
Dengiz energiyasi energiya bozorida eng kichik ulushga ega. U suv toshqini kuchi va toʻlqin zarbi orqali ishlab chiqariladi. Fransiya va Janubiy Koreyadagi ikkita suv toshqini tizimi global energiya ishlab chiqarishning 90% ni tashkil qiladi. Yagona dengiz energiyasi qurilmalari atrof-muhit uchun kam xavf tugʻdirsa-da, kattaroq qurilmalarning taʼsiri kichik boʻlmaydi[106].
Koʻmirdan tabiiy gazga oʻtish barqarorlik nuqtai nazaridan afzalliklarga ega. Ishlab chiqarilgan energiyaning maʼlum bir birligi uchun tabiiy gazning hayot davridagi issiqxona gazlari emissiyasi, shamol yoki atom energiyasidan taxminan 40 baravar koʻp. Tabiiy gazni yoqish, elektr energiyasini ishlab chiqarishda koʻmir chiqindilarining yarmini va issiqlik ishlab chiqarish uchun ishlatilganda koʻmirning uchdan ikki qismini tashkil etadi[107]. Tabiiy gazning yonishi koʻmirga qaraganda havoni kamroq ifloslantiradi[108]. Biroq, uning oʻzi kuchli issiqxona gazidir. Qazib olish va tashish paytida gaz sizib chiqishi koʻmirdan voz kechish afzalliklarini bekor qilishi mumkin[109]. Metan sizib chiqishini oldini olish texnologiyasi keng tarqalgan, ammo u har doim ham qoʻllanilmaydi[109].
Koʻmirdan tabiiy gazga oʻtish qisqa muddatda emissiyalarni kamaytiradi va shu bilan iqlim oʻzgarishini yumshatishga katta hissa qoʻshadi. Biroq, uzoq muddatda u aniq nol emissiyaga erishish uchun yoʻl bermaydi. Tabiiy gaz infratuzilmasini rivojlantirish uglerod blokirovkasini xavf ostiga qoʻyadi. Bunda yangi qazilma infratuzilmasi oʻnlab yillar davomida uglerod emissiyasini keltirib chiqaradi[110][111].
Qazib olinadigan yoqilgʻi yoki biomassa elektr stansiyalarining issiqxona gazlari emissiyasini uglerodni ushlash va saqlash (CCS) orqali sezilarli darajada kamaytirish mumkin. Koʻpgina tadqiqotlar CCS elektr stansiyasidan chiqadigan karbonat angidrid (CO2) emissiyasining 85—90% ni ushlab turishi mumkin boʻlgan ishchi farazdan foydalanadi[112][113]. CCS dan foydalanadigan koʻmir zavodlari unchalik samarali boʻlmagani uchun ular koʻproq koʻmir talab qiladi[114][115]. Shu bilan koʻmir qazib olish va tashish bilan bogʻliq ifloslanishni amalga oshiradi[116]. CCS jarayoni qimmat boʻlib, xarajatlari asosan joyning karbonat angidridni saqlash uchun mos geologiyaga yaqinligiga bogʻliq[117][118]. Ushbu texnologiyani joriy etish hali ham juda cheklangan. 2020-yilga kelib butun dunyo boʻylab atigi 21 ta yirik CCS zavodi ishlamoqda[119].
Yadro energetikasi 1950-yillardan beri elektr energiyasining kam uglerodli manbai sifatida ishlatilingan[121]. 30 dan ortiq mamlakatlardagi atom elektr stansiyalari global elektr energiyasining qariyb 10% ini ishlab chiqaradi[122]. 2019-yil holatiga koʻra, barcha kam uglerodli energiyaning toʻrtdan bir qismidan koʻprogʻi yadro energiyasi orqali ishlab chiqariladi. Bu esa uni gidroenergetikadan keyin ikkinchi yirik manbaga aylantiradi[88].
Yadro energetikasining hayotiy davri issiqxona gazlari chiqindilari, shu jumladan uranni qazib olish va qayta ishlash, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan chiqadigan chiqindilarga oʻxshaydi[83]. Yadro energetikasi energiya birligiga nisbatan kam yerdan foydalanadi. Reason jurnali 2023-yilning may oyida „…biomasa, shamol va quyosh energiyasi 2050-yilga borib Yevropa Ittifoqi hajmiga teng maydonni egallashi moʻljallangan“ deb yozgan edi[123]. Bundan tashqari, yadroviy energiya mahalliy havo ifloslanishini amalga oshirmaydi[124][125]. Yadro zavodlarida yonilgʻi uchun ishlatiladigan uran rudasi qayta tiklanmaydigan resurs boʻlsa-da, yuzlab va minglab yillar davomida zaxirani taʼminlash uchun yetarlidir[126][127]. Biroq, hozirgi holatda iqtisodiy jihatdan mumkin boʻlgan uran resurslari cheklangan va uran ishlab chiqarish kengayish bosqichida zoʻrgʻa davom eta oladi[128]. Iqlim oʻzgarishini yumshatishning ulkan maqsadlarga mos keladigan yoʻllari odatda yadroviy energiya taʼminotining koʻpayishini koʻrsatadi[129].
Yadro energetikasining barqarorligi, qisman yadro chiqindilari, yadroviy qurollarning tarqalishi va baxtsiz hodisalar bilan bogʻliq xavotirlar tufayli bahs-munozaralar hali ham davo etmoqda[130]. Radioaktiv yadro chiqindilari ming yillar[130] davomida boshqarilishi kerak va atom elektr stansiyalari qurol sifatida ishlatilishi mumkin boʻlgan parchalanuvchi materiallarni ishlab chiqaradi[130][114]. Atom energetikasiga jamoatchilik qarshiligi koʻpincha atom stansiyalarini qurishni amalga oshirishni siyosiy jihatdan qiyinlashtiradi[130].
Yangi atom stansiyalarini qurish vaqtini va xarajatlarini qisqartirish oʻnlab yillar davomida asosiy maqsad boʻlib kelgan. Ammo xarajatlar yuqoriligicha qolmoqda va vaqt oraligʻi uzoqdir[131]. Anʼanaviy stansiyalarning kamchiliklarini bartaraf etishga umid qilib, atom energiyasining turli xil yangi shakllari ishlab chiqilmoqda. Tez ishlab chiqariluvchi reaktorlar yadroviy chiqindilarni qayta ishlashga qodir va shuning uchun geologik utilizatsiyani talab qiladigan chiqindilar miqdorini sezilarli darajada kamaytirishi mumkin[132]. Toriyga asoslangan yadro energetikasi (uran oʻrniga) uranning katta zaxirasiga ega boʻlmagan mamlakatlar uchun yuqori energiya xavfsizligini taʼminlaydi[133]. Kichik modulli reaktorlar hozirgi yirik reaktorlarga nisbatan bir qancha afzalliklarga ega boʻlishi mumkin: ularni tezroq qurish va modullashtirish, oʻrganish orqali xarajatlarni kamaytirish[134].
Bir qator davlatlar oz miqdordagi chiqindilarni hosil qiladigan va portlash xavfi boʻlmagan yadroviy, termoyadroviy reaktorlarni ishlab chiqishga harakat qilmoqda[135]. Garchi termoyadroviy quvvatni ishlab chiqarish laboratoriya jarayonida oldinga qadam tashlagan boʻlsa-da, bu iqlim oʻzgarishini yumshatish boʻyicha aniq nol maqsadga hissa qoʻshmaydi[136].
Global isishni 2 °C darajadan past ushlab turish uchun zarur boʻlgan emissiyalarni kamaytirish, energiya ishlab chiqarish, taqsimlash, saqlash va isteʼmol qilish usullarini butun tizim boʻylab oʻzgartirishni talab qiladi[11]. Jamiyat energiyaning bir turini boshqasi bilan almashtirishi uchun energiya tizimidagi bir nechta texnologiya va xatti-harakatlar oʻzgarishi kerak. Masalan, avtomobillar uchun energiya manbai sifatida neftdan quyosh energiyasiga oʻtish, quyosh panellari ishlab chiqarishidagi oʻzgarishlarni bartaraf etish uchun elektr tarmogʻiga oʻzgartirishlar kiritishni yoki oʻzgaruvchan akkumulyatorlarni zaryadlovchi qurilmalarni joriy qilishni, elektromobillarni keng ommaga tatbiq qilishni talab etadi[138].
Iqlim oʻzgarishini yumshatishning koʻplab yoʻllari past uglerodli energiya tizimining uchta asosiy jihatini nazarda tutadi:
Baʼzi energiya talab qiladigan texnologiyalar va jarayonlarni elektrlashtirish, aviatsiya, kemasozlik va poʻlat ishlab chiqarishni qiyinlashtiradi. Ushbu tarmoqlardan chiqindilarni kamaytirishning bir nechta variantlari mavjud: bioyoqilgʻi va sintetik uglerodli neytral yoqilgʻi qazib olinadigan yoqilgʻilarni yoqish uchun moʻljallangan koʻplab transport vositalarini quvvatlantirishi mumkin. Ammo bioyoqilgʻini kerakli miqdorda barqaror ishlab chiqarish mumkin emas va sintetik yoqilgʻilar hozirda juda qimmatdir[140]. Baʼzi xizmatlar uchun elektrlashtirishning eng ommabop alternativi barqaror ishlab chiqarilgan vodorod yoqilgʻisiga asoslangan tizimni ishlab chiqishdir[141].
Global energetika tizimini toʻliq dekarbonizatsiya qilish bir necha oʻn yillar davom etishi kutilmoqda. Bu jarayon asosan mavjud texnologiyalar yordamida amalga oshirilishi mumkin[142]. IEA 2050-yilga borib nol emissiyaga erishish uchun akkumulyator texnologiyalari va uglerodsiz yoqilgʻilar kabi energetika sektorida innovatsiyalar zarurligini taʼkidlaydi[143]. Bu jarayon yangi texnologiyalarni ishlab chiqish, tadqiqot ishlanmalarni, namoyishlarni va koʻrgazmalarni talab qiladi[143]. Nol uglerodli energiya tizimiga oʻtish inson salomatligi uchun foyda keltiradi: Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti global isishni 1,5 °C darajagacha cheklash, har yili millionlab odamlarning hayotini qutqarishi boʻyicha harakatlarni taxmin qilmoqda[144][145]. Toʻgʻri rejalashtirish va boshqarish bilan, 2030-yilga kelib, iqlim maqsadlariga mos keladigan tarzda elektr energiyasidan foydalanish yoʻllari vujudga keladi[146][147]. Tarixiy jihatdan bir qancha davlatlar koʻmirdan foydalanish orqali tez iqtisodiy yutuqlarga erishgan[146]. Shunga qaramay, koʻplab qashshoq mamlakatlar va mintaqalar uchun yetarli xalqaro investitsiyalar, bilimlar transferini hisobga olgan holda qayta tiklanadigan manbalarga asoslangan energiya tizimlarini rivojlantirish orqali qazib olinadigan yoqilgʻiga qaramlikdan qutulish mumkin[146].
Shamol va quyosh kabi oʻzgaruvchan, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan ishonchli elektr energiyasini yetkazib berish uchun elektr energiya tizimlari moslashuvchanlikni talab qiladi[149]. Aksariyat elektr tarmoqlari koʻmir bilan ishlaydigan elektr stansiyalari kabi uzluksiz energiya manbalari uchun qurilgan[150]. Quyosh va shamol energiyasining katta miqdori tarmoqqa birlashtirilganligi sababli, elektr energiyasini yetkazib berish talabga mos kelishini taʼminlash uchun energiya tizimiga oʻzgartirishlar kiritish kerak[151]. 2019-yilda ushbu tizimlar jahon elektr energiyasining 8,5% ini ishlab chiqardi[60].
Elektr tizimini yanada moslashuvchan qilishning turli usullari mavjud. Koʻp joylarda shamol va quyosh energiyasini ishlab chiqarish kunlik va mavsumiy miqyosda bir-birini toʻldiradi[151]. Turli geografik hududlarni shaharlararo elektr uzatish liniyalari orqali bogʻlash oʻzgaruvchanlikni yanada bekor qilish imkonini beradi[152]. Energiyaga boʻlgan talab aqlli tarmoqlardan foydalanish orqali oʻz vaqtida oʻzgarishi mumkin. Bu oʻzgaruvchan energiya ishlab chiqarish eng yuqori boʻlgan vaqtlarga mos keladi[151][153].
Shamol va quyosh energiyasini ishlab chiqarish uchun ortiqcha quvvatni yaratish yomon ob-havo sharoitida ham yetarlicha elektr energiyasi ishlab chiqarilishini taʼminlashga yordam beradi. Optimal ob-havo sharoitida, agar ortiqcha elektr energiyasidan foydalanish yoki saqlash mumkin boʻlmasa, energiya ishlab chiqarishni qisqartirish kerak. Yakuniy talab va taklif nomuvofiqligi gidroenergetika, bioenergiya yoki tabiiy gaz kabi joʻnatiladigan energiya manbalaridan foydalanish orqali qoplanishi mumkin[154].
Energiyani saqlash vaqti-vaqti bilan qayta tiklanadigan energiya uchun toʻsiqlarni bartaraf etishga yordam beradi va bu barqaror energiya tizimining muhim jihati hisoblanadi[155]. Eng koʻp qoʻllanadigan usul nasosli gidroenergetika hisoblanadi. Bu balandlikda va suvga kirishda katta farqlarga ega boʻlgan joylarni talab qiladi[155]. Batareyalar, ayniqsa lityum-ionli batareyalar ham keng tarqalgan[156]. Batareyalar odatda qisqa vaqt davomida elektr energiyasini saqlaydi. Fasllar davomida birdek elektr energiyasi bilan taʼminlash uchun yetarli quvvatga ega texnologiya boʻyicha tadqiqotlar hozirgi kunda ham davom etmoqda[157]. 2015-yildan beri AQShda akkumulyatorlarning narxi taxminan 70% ga kamaydi. Ammo batareyalarning narxi va past energiya zichligi ularni energiya ishlab chiqarishdagi mavsumlararo oʻzgarishlarni muvozanatlash uchun zarur boʻlgan juda katta energiya saqlash uchun yetarli emas edi[158]. Baʼzi joylarda koʻp oylik foydalanish quvvatiga ega nasosli gidroenergetika va elektr energiyasini gazga aylantirish (elektr energiyasini gazga va orqaga aylantirish) joriy etildi[159][160].
Energiya tizimining qolgan qismi bilan solishtirganda, elektr energiyasi sohasida chiqindilarni tezroq kamaytirish mumkin[139]. 2019-yil holatiga koʻra, global elektr energiyasining 37% i kam uglerodli manbalardan (qayta tiklanadigan energiya va yadroviy energiya) ishlab chiqarildi. Qazib olinadigan yoqilgʻilar, birinchi navbatda, koʻmir, elektr taʼminotining qolgan qismini ishlab chiqaradi[162]. Issiqxona gazlari emissiyasini kamaytirishning eng oson va tezkor usullaridan biri koʻmirda ishlaydigan elektr stansiyalarini bosqichma-bosqich toʻxtatish va qayta tiklanadigan elektr energiyasini ishlab chiqarishni koʻpaytirishdir[139].
Iqlim oʻzgarishini yumshatish yoʻllari keng koʻlamli elektrlashtirishni — binolarni isitish va transport uchun qazib olinadigan yoqilgʻini toʻgʻridan-toʻgʻri yoqish oʻrniga elektr energiyasidan foydalanishni nazarda tutadi[139]. Hozirgi iqlim siyosati 2050-yilga kelib elektr energiyasi sifatida isteʼmol qilinadigan energiya ulushini ikki baravar oshirishni koʻzda tutgan[163].
Elektr energiyasidan universal foydalanishni taʼminlashdagi muammolardan biri bu, elektr energiyasini qishloq joylariga taqsimlashdir. Qishloq uchun yetarlicha elektr energiyasi ishlab chiqaradigan, saqlaydigan kichik quyosh PV qurilmalari kabi qayta tiklanadigan, energiyaga asoslangan tarmoqdan tashqari mini-grid tizimlar muhim yechim hisoblanadi[164]. Ishonchli elektr energiyasidan kengroq foydalanish hozirda rivojlanayotgan dunyoda keng tarqalgan kerosinli yoritish va dizel generatorlaridan kamroq foydalanishga olib keladi[165].
Qayta tiklanadigan elektr energiyasini ishlab chiqarish, saqlash uchun infratuzilma akkumulyatorlariga kobalt va litiy, quyosh panellari uchun mis kabi minerallarni talab qiladi[166]. Agar mahsulotning real hayotga tatbiqi yaxshi ishlab chiqilgan boʻlsa, qayta ishlash ushbu talabning bir qismini qondirishi mumkin. Ammo sof nol emissiyaga erishish hali ham 17 turdagi metallar va minerallarni qazib olishni sezilarli darajada oshirishni talab qiladi[166]. Kichkina mamlakatlar yoki kompaniyalar guruhi baʼzan bu tovarlar bozorida hukmronlik qiladi va bu geosiyosiy xavotirlarni keltirib chiqaradi[167]. Masalan, dunyodagi kobaltning katta qismi Kongo Demokratik Respublikasida qazib olinadi. Bu yerda konchilik koʻpincha inson huquqlari bilan bogʻliq boʻlgan siyosiy jihatdan beqaror mintaqadir[166]. Turli xil geografik tizimlar yanada moslashuvchan va kamroq moʻrt taʼminot zanjirini taʼminlashi mumkin[168].
Vodorod issiqlik hosil qilish uchun yoqilishi yoki toʻgʻridan-toʻgʻri elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun yoqilgʻi sifatida kislorod bilan birlashtirilishi mumkin boʻlgan gazdir. Vodorodning umumiy hayot aylanishi emissiyasi uning qanday ishlab chiqarilganiga bogʻliq. Dunyodagi deyarli barcha vodorod zaxiralari qazib olinadigan yoqilgʻilardan hosil boʻladi[169][170]. Asosiy usul bugʻ metan reformatsiyasi boʻlib, unda vodorod bugʻi va metan oʻrtasidagi kimyoviy reaksiya natijasida hosil boʻladi. Ushbu jarayon orqali bir tonna vodorod ishlab chiqarish 6,6—9,3 tonna karbonat angidridni chiqaradi[171]. Uglerodni saqlab turish ushbu chiqindilarning katta qismini olib tashlashi mumkin[172].
Elektr energiyasi barqaror ishlab chiqarilgan boʻlsa, vodorod ishlab chiqargan suv molekulalarini ajratish uchun ishlatilishi mumkin. Biroq, bu elektroliz jarayoni hozirgi vaqtda metandan vodorod hosil qilishdan koʻra moliyaviy jihatdan qimmatroq va energiyani konversiyalash samaradorligi pastdir[141]. Vodorod oʻzgaruvchan qayta tiklanadigan elektr energiyasi ortiqcha boʻlganda ishlab chiqarilishi mumkin[173]. Keyinchalik u ammiak va metanol kabi sintetik yoqilgʻiga aylantiriladi[174].
Vodorod elektrolizatorlaridagi innovatsiyalar elektr energiyasidan vodorodni keng koʻlamli ishlab chiqarishni raqobatbardoshroq qilish imkonini beradi[175]. Vodorod energiya tizimlarini dekarbonizatsiya qilishda muhim rol oʻynaydi. Chunki baʼzi tarmoqlarda qazib olinadigan yoqilgʻilarni elektr energiyasidan toʻgʻridan-toʻgʻri ishlatish bilan almashtirish juda qiyin boʻladi[141]. Vodorod yoqilgʻisi poʻlat, sement, shisha va kimyoviy moddalarni sanoatda ishlab chiqarish uchun zarur boʻlgan kuchli issiqlikni hosil qiladi. Poʻlat ishlab chiqarish uchun vodorod toza energiya tashuvchisi va bir vaqtning oʻzida koʻmirdan olingan koks oʻrnini bosuvchi past uglerodli katalizator sifatida ishlatilinadi[176]. Energiya tashuvchisi sifatida vodorodning kamchiliklari orasida vodorodning portlash qobiliyati, uning boshqa yoqilgʻilarga nisbatan katta hajmi va quvurlarni moʻrt qilish tendensiyasi tufayli saqlash, tarqatish uchun yuqori xarajatlar sarflanadi[172].
Global issiqxona gazlari emissiyasining 14% i transportlardan chiqadigan zararli gazlar hissasiga toʻgʻri keladi[178]. Ammo transportni yanada barqaror qilishning koʻplab usullari mavjud. Jamoat transporti odatda shaxsiy transport vositalariga qaraganda bir yoʻlovchiga kamroq issiqxona gazlarini chiqaradi. Chunki poyezdlar va avtobuslar bir vaqtning oʻzida koʻproq yoʻlovchilarni tashishi mumkin[179][180]. Qisqa masofaga parvozlar tezyurar temir yoʻl bilan almashtirilishi, ayniqsa elektrlashtirilganda anchagina samaraliroq boʻladi[181][182]. Piyoda va velosipedda yurish kabi motorsiz transportni targʻib qilish, ayniqsa shaharlarda, havoni toza va yanada sogʻlomroq qiladi[183][184].
Vaqt oʻtishi bilan avtomobillarning energiya samaradorligi ortib boradi[185]. Ammo elektr transport vositalariga oʻtish transportni karbonsizlantirish va havo ifloslanishini kamaytirish yoʻlidagi muhim qadamdir[186]. Yoʻl harakati bilan bogʻliq havo ifloslanishining katta qismini yoʻl changlari, shinalar va tormoz qismlarining eskirishi natijasida hosil boʻlgan zarrachalar tashkil qiladi[187]. Elektrlashtirish yoʻli bilan bu tizimlardan ifloslanishni sezilarli darajada kamaytirishga erishib boʻlmaydi. Bu oʻz navbatida transport vositalarini kamaytirish va ularni kamroq haydash kabi choralarni talab qiladi[188]. Ayniqsa, yengil avtomobillar akkumulyator texnologiyasidan foydalangan holda karbonsizlanish uchun asosiy nomzoddir. Dunyodagi CO2 chiqindilarining 25% i hali ham transport sektoridan kelib chiqadi[189].
Uzoq masofalarga yuk tashish va aviatsiya, zamonaviy texnologiyalar bilan elektrlashtirish qiyin boʻlgan tarmoqlardir. Asosan uzoq masofalarga sayohat qilish uchun zarur boʻlgan batareyalarning ogʻirligi, batareyani zaryadlash vaqtlari va batareyaning ishlash muddati cheklanganligi asosiy sababdir[190][158]. Dengiz va temir yoʻl orqali yuk tashish, havo va avtomobilga qaraganda ancha barqarordir[191]. Vodorodli transport vositalari yuk mashinalari kabi kattaroq transport vositalari uchun muqobil variant boʻlishi mumkin[192]. Yuk tashish va aviatsiya chiqindilarini kamaytirish uchun zarur boʻlgan koʻplab texnikalar hali ishlab chiqarilishning birinchi bosqichida. Ammiak (vodoroddan ishlab chiqarilgan) yoqilgʻi tashish uchun istiqbolli nomzoddir[193]. Aviatsiya bioyoqilgʻisi bioenergiyadan eng yaxshi foydalanish usullaridan biri boʻlishi mumkin[194].
Energiyaning uchdan bir qismidan koʻprogʻi binolar va ularning qurilishiga toʻgʻri keladi[198]. Binolarni isitish, issiqlik nasoslari yoki elektr isitgichlar orqali elektrlashtirish, geotermal energiya, markaziy quyosh isitish tizimi, chiqindidan hosil boʻlgan issiqlikdan qayta foydalanish, mavsumiy issiqlik energiyasini saqlashni oʻz ichiga oladi[199][200][201]. Issiqlik nasoslari bitta qurilma orqali issiqlik va konditsioner oʻrnini bosadi[202]. IEA hisob-kitoblariga koʻra, issiqlik nasoslari butun dunyo boʻylab suv isitish ehtiyojlarining 90% dan ortigʻini taʼminlashi mumkin[203].
Binolarni isitishning yuqori samarali usuli — markazlashtirilgan joyda issiqlik hosil qilish va keyin quvurlar orqali bir nechta binolarga tarqatiladigan markaziy isitish tizimidir. Anʼanaga koʻra, markaziy isitish tizimlarining aksariyati qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanadi. Ammo zamonaviy markazlashtirilgan isitish tizimlari qayta tiklanadigan energiyaning yuqori ulushlaridan foydalanishga moʻljallangan[204][205].
Passiv binolarni loyihalash, binolarni isitish taʼsirini kamaytiradigan rejalashtirish va bir nechta binolarni sovuq suv bilan sovutadigan tuman sovutish tizimlari orqali samaraliroq qilish mumkin[206][207]. Konditsioner katta miqdorda elektr energiyasini talab qiladi va har doim ham kambagʻal uy xoʻjaliklari uchun mos emas[207]. Baʼzi konditsionerlar hali ham issiqxona gazlari boʻlgan sovutgichlardan foydalanadi. Chunki baʼzi mamlakatlar faqat iqlimga mos sovutgichlardan foydalanish uchun Kigali tuzilishni ratifikatsiya qilmagan[208].
Aholi energiya qashshoqligidan aziyat chekayotgan rivojlanayotgan mamlakatlarda ovqat tayyorlash uchun koʻpincha yogʻoch yoki hayvon goʻngi kabi ifloslantiruvchi yoqilgʻidan foydalaniladi. Ushbu yoqilgʻilar bilan ovqat pishirish odatda barqaror emas. Chunki ular zararli tutun chiqaradi va oʻtinni yigʻish oʻrmon degradatsiyasiga olib kelishi mumkin[209]. Boy mamlakatlarda allaqachon mavjud boʻlgan toza pishirish uskunalari[196] salomatlikni keskin yaxshilaydi va iqlimga minimal salbiy taʼsir koʻrsatadi[210][211]. Biogaz tizimlari baʼzi kontekstlarda istiqbolli alternativ hisoblanadi[196]. Anʼanaviy pechkalarga qaraganda biomassani samaraliroq yoqadigan yaxshilangan pechkalar, toza pishirish tizimlariga oʻtish qiyin boʻlgan vaqtinchalik yechimdir[212].
Energiyadan foydalanishning uchdan bir qismi sanoat tomonidan amalga oshiriladi. Bu energiyaning katta qismi termal jarayonlarga sarflanadi: issiqlik hosil qilish, quritish va sovutish. Qayta tiklanadigan energiyaning sanoatdagi ulushi 2017-yilda 14,5% ni tashkil etdi. Bu asosan bioenergiya va elektr energiyasi bilan taʼminlangan past haroratli issiqlikdir. Sanoatdagi eng koʻp energiya talab qiladigan faoliyat, qayta tiklanadigan energiyaning eng past ulushiga teng. Chunki ular 200 °C (390 °F) dan yuqori haroratlarda issiqlik ishlab chiqarishda cheklovlarga duch kelishadi[213].
Baʼzi sanoat jarayonlari issiqxona gazlari chiqindilarini yoʻq qilish uchun hali moslashmagan[214]. Masalan, poʻlat ishlab chiqarishni elektrlashtirish qiyin. Chunki u anʼanaviy ravishda koʻmirdan olinadigan koksdan juda yuqori haroratli issiqlik hosil qilish va poʻlatning oʻzida tarkibiy qism sifatida ishlatilinadi[215]. Plastmassa, sement va oʻgʻitlar ishlab chiqarish ham katta miqdorda energiya talab qiladi[216]. Aylanma iqtisodiyotga oʻtish sanoatni yanada barqaror qiladi. Chunki u koʻproq qayta ishlashni oʻz ichiga oladi va shu tariqa yangi xom ashyoni qazib olish, qayta ishlash uchun energiya sarflashga qaraganda kamroq energiya sarflaydi[217].
„Yangi energiya texnologiyalarini bozorga chiqarish koʻpincha bir necha oʻn yillar davom etishi mumkin, ammo 2050-yilga kelib global miqyosda toza nol emissiyaga erishish zarurati taraqqiyot ancha tezroq boʻlishi kerakligini anglatadi. Tajriba shuni koʻrsatadiki, yangi texnologiyani bozorga chiqarish va uni keng tarqatish uchun zarur boʻlgan vaqtni qisqartirishda hukumatning oʻrni juda muhim“. —Xalqaro energiya agentligi (2021)[218] |
Energiya tizimini oʻzgartirishga yordam beradigan yaxshi ishlab chiqilgan hukumat siyosati issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirishi va bir vaqtning oʻzida havo sifatini yaxshilashi mumkin. Koʻp hollarda esa energiya xavfsizligini oshirish va energiyadan foydalanishning moliyaviy yukini kamaytiradi[220].
Atrof-muhitni muhofaza qilish qoidalari 1970-yillardan beri energiyadan yanada barqaror foydalanishni ragʻbatlantirish uchun qoʻllanilmoqda[221]. Baʼzi hukumatlar koʻmirda ishlaydigan elektr stansiyalarini bosqichma-bosqich toʻxtatish va yangi qazib olinadigan yoqilgʻi qidirishni tugatish majburiyatini oldilar. Hukumatlar yangi avtomobillarni elektrlashtirishni yoki yangi binolarni gaz oʻrniga elektr energiyasi bilan isitishni talab qilishi mumkin[219]. Bir necha mamlakatlar qayta tiklanadigan portfel standartlari, kommunal xizmatlardan qayta tiklanadigan manbalari ishlab chiqaradigan elektr energiyasi foizini oshirishni talab qilmoqda[222][223].
Hukumatlar uzoq masofali elektr uzatish liniyalari, aqlli tarmoqlar va vodorod quvurlari kabi infratuzilmani rivojlantirish orqali energiya tizimini oʻzgartirishni tezlashtirishi mumkin[224]. Transportga tegishli infratuzilma va imtiyozlar sayohatni yanada samaraliroq qiladi[220]. Kenglikni cheklaydigan shaharsozlik, binolar energiya sarfini kamaytirishi va hayot sifatini oshirishi mumkin[220]. Hukumat tomonidan moliyalashtiriladigan tadqiqotlar, xaridlar va ragʻbatlantirish siyosati tarixan quyosh lityum batareyalar kabi toza energiya texnologiyalarini ishlab chiqishda muhim qadamdir[225]. IEA rejasida 2050-yilga borib nol emissiyali energiya tizimini yaratish uchun davlat mablagʻlari bir qator yangi texnologiyalarni namoyish qilish bosqichiga olib chiqish va joriy etishni ragʻbatlantirish uchun tezlik bilan safarbar qilinadi[226].
Uglerod narxini belgilash (masalan, CO2 emissiyasiga soliq) sanoat va isteʼmolchilarga emissiyalarni kamaytirish uchun ragʻbatdir. Masalan, ular kam emissiyali energiya manbalariga oʻtishlari, energiya samaradorligini oshirishlari yoki energiyani koʻp talab qiladigan mahsulot va xizmatlardan foydalanishni kamaytirishlari mumkin[227]. Baʼzi yurisdiksiyalarda uglerod narxi kuchli siyosiy zarbaga duch kelmoqda[228][229]. Koʻpgina tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, global isish 1,5 °C gacha cheklanishi kerak[230]. 2019-yil holatiga koʻra, koʻp mintaqalarda uglerod narxi Parij kelishuvi maqsadlariga erishish uchun juda past holatdaligi eʼlon qilindi[231]. Uglerod soligʻi boshqa soliqlarni kamaytirish uchun ishlatilishi mumkin boʻlgan daromad manbasini taʼminlaydi[232] yoki kam daromadli uy xoʻjaliklariga yuqori energiya xarajatlarini toʻlashga yordam beradi[233]. Yevropa Ittifoqi va Buyuk Britaniya kabi baʼzi davlatlar uglerod chegarasini tuzatishdan foydalanishni oʻrganmoqda[234]. Bular ichki uglerod narxlariga qaram boʻlgan tarmoqlar raqobatbardosh boʻlib qolishini taʼminlash uchun kamroq qattiq iqlim siyosatiga ega boʻlgan mamlakatlardan import qilinadigan tariflarni oʻrnatadi[235][236].
2020-yildan boshlangan siyosat islohotlarining koʻlami va sur’ati Parij kelishuvining iqlim boʻyicha maqsadlarini amalga oshirish uchun zarur boʻlganidan ancha pastdir[237][238]. Ichki siyosatga qoʻshimcha ravishda, innovatsiyalarni tezlashtirish va kambagʻal mamlakatlarga energiyadan toʻliq foydalanish uchun barqaror yoʻlni yaratishda yordam berish uchun kengroq xalqaro hamkorlikni talab qilinadi[239].
Mamlakatlar ish oʻrinlarini yaratish uchun qayta tiklanadigan energiya manbalarini qoʻllab-quvvatlashi mumkin[240]. Xalqaro mehnat tashkilotining hisob-kitoblariga koʻra, global isishni 2 °C gacha cheklash boʻyicha saʼy-harakatlar iqtisodiyotning aksariyat tarmoqlarida aniq ish oʻrinlari yaratilishiga olib keladi[241]. 2030-yilgacha qayta tiklanadigan elektr energiyasi ishlab chiqarish, binolarning energiya samaradorligini oshirish va elektr transport vositalariga oʻtish kabi sohalarda million yangi ish oʻrni yaratiladi. Togʻ-kon sanoati va qazib olinadigan yoqilgʻi kabi sohalarda olti million ish oʻrni yoʻqoladi[241]. Hukumatlar tabiiy yoqilgʻi sanoatiga bogʻliq boʻlgan ishchilar va mintaqalarning muqobil iqtisodiy imkoniyatlarga ega boʻlishini taʼminlashi lozim[146].
Innovatsiyalar va investitsiyalar uchun yetarli miqdorda pul toʻplash samarador energiyaga oʻtishning zaruriy shartidir[244]. IPCC global isishni 1,5 °C gacha cheklashni taxmin qilmoqda. 2016-yildan 2035-yilgacha energiya tizimiga har yili trillion dollar sarmoya kiritilishi kerak. Koʻpgina tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, jahon YaIMning 2,5% ga teng boʻlgan bu xarajatlar, iqtisodiy va sogʻliq uchun foyda bilan solishtirganda kichik boʻladi[245]. Kam uglerodli energiya texnologiyalari va energiya samaradorligiga oʻrtacha yillik investitsiyalar 2050-yilga borib 2015-yilga nisbatan olti barobar koʻp boʻlishi kerak[246]. Kam moliyalashtirish, ayniqsa, xususiy sektor uchun jozibador boʻlmagan kam rivojlangan mamlakatlarda keskin pastdir[247].
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Iqlim oʻzgarishi boʻyicha doiraviy konvensiyasiga koʻra, iqlimni moliyalashtirish 681 dollarni tashkil qiladi[248]. Bularning aksariyati xususiy sektor investitsiyalari, davlat sektori investitsiyalari va energiya samaradorligiga ega xususiy sektor investitsiyalaridir[249]. Iqlim oʻzgarishini yumshatish va moslashtirish uchun rivojlangan mamlakatlardan qashshoq mamlakatlarga yiliga 100 milliard dollar yoʻnaltiriladi. Biroq, bu maqsadga erishilmadi va taraqqiyotni oʻlchash noaniq buxgalteriya qoidalariga toʻsqinlik qildi[250][251]. Agar kimyoviy moddalar, oʻgʻitlar, keramika, poʻlat va rangli metallar kabi energiyani koʻp talab qiladigan korxonalar ilmiy-tadqiqot ishlariga sezilarli darajada sarmoya kiritsa, sanoatda foydalaniladigan barcha energiyaning 5% dan 20% gacha boʻlgan qismini tejab qolish mumkin[252][253].
Qazib olinadigan yoqilgʻilarni moliyalashtirish va subsidiyalar samarador energiyaga oʻtish uchun muhim toʻsiqdir[254][244]. Toʻgʻridan-toʻgʻri global qazib olinadigan yoqilgʻiga kiritilgan subsidiyalar 2017-yilda 319 milliard dollarni tashkil etdi[255]. Ularni tugatish global uglerod chiqindilarining 28% ga va havo ifloslanishidan oʻlimning 46% ga kamayishiga olib kelishi mumkin edi[256]. Sifatli energiyani moliyalashtirishga COVID-19 pandemiyasi deyarli taʼsir koʻrsatmadi va pandemiya bilan bogʻliq iqtisodiy ragʻbatlantirish paketlari yashil tiklanish imkoniyatlarini taklif etdi[257][258].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
.jpg)
