Bacău

Bacău (BB: /ˈbækaʊ/ BAK-ow,^[2] AQSh: /bəˈkaʊ/ bə-KOW, rumincha: [baˈkəw] (veng.: Bákó; lotincha: Bacovia)) — Ruminiyaning Bacau okrugidagi asosiy shahar. 2016-yilgi milliy hisob-kitoblarga koʻra, aholisi 196,883 kishi boʻlib, Bacăuni Ruminiyadagi 12-katta shaharga aylantiradi. Shahar Moldaviya tarixiy mintaqasida, Karpat togʻlari etagida va Bistrita daryosi boʻyida joylashgan. Ghimeș dovoni Bacauni Transilvaniya mintaqasi bilan bogʻlaydi.

Bacău Bacău
munitsipal shahar
Bayroq Gerb
46°35′0″N 26°55′0″E
Mamlakat	Ruminiya
Hukumat
• mer	Lucian Stanciu-Viziteu[1]
Asos solingan	1408
Maydon	43.19 km2 (16.68 kv mi)
Markazi balandligi	165 m
Etnoxoronim	bacauliklar
Vaqt mintaqasi	UTCUTC+2
Telefon kodi	(+40) 234
Pochta indeks(lar)i	600
Bacău

Etimologiyasi

Shahar nomi qadimgi slavyan cherkovi hujjatlarida Bako, Bakova yoki Bakoviya sifatida aks ettirilgan shaxsiy ismdan kelib chiqqan ehtimoli mavjud^[3]. Bako yoki Bako ismli erkaklar oʻrta asr Transilvaniya^[4] va XV asr Bolgariya hujjatlarida uchraydi, ammo Victor Spinei fikriga koʻra bu ismning oʻzi asli turkiy -kuman yoki pechenegchadan kelib chiqqanlik ehtimoli ham bor^[5]. Nicolae Iorga shahar nomi vengerlar (Adjud va Saskut kabi) dan kelib chiqqan deb hisoblaydi^[6]. Boshqa bir nazariyachilar talqiniga koʻra, shahar nomi kelib chiqishi slavyan boʻlib, proto-slavyancha byk soʻziga ishora qiladi, bu soʻz „hoʻkiz“ yoki „buqa“ degan maʼnoni anglatadi, bu hudud qoramol boqish uchun juda mos keladi. Bâcău soʻzining kelib chiqishi rumin alifbosiga bâc deb tarjima qilingan atamadan kelib chiqqanlik ehtimoli ham bor^[7]. Nemis tilida Bakau, venger tilida Báko va turkchada Baka deb nomlanadi. 

Tarixi

Moldaviyadagi aksariyat shahar markazlari singari, Bacău ham suv boʻyida paydo boʻlgan^[8]. Bacău markazida (Curtea Domneasca yaqinida) VI—VII asrlarga oid arxeologik dalillar mavjud; bu manzilgohlar IV—V asrlardan eski manzilgohlar ustiga qurilgan. Bu yerdan topilgan bir qator idishlar xochlar bilan bezatilgan boʻlib, aholining nasroniy ekanligiga ishora qiladi^[9]. Pecheneglar va kumanlar X, XI va XII asrlarda Bistrita vodiysini boshqarganlar^[10]. Yunon kolonistlari shaharning rivojlanishida katta rol oʻynaganlar^[11]. Arxeologik topilmalar, XV asrning ikkinchi yarmiga oid baʼzi yer usti yoki yarim koʻmilgan turar-joylar  – vengerlar 1345—1347-yillarda Vengriya Qirolligi nazorati ostida mintaqaga joylasha boshlaganini koʻrsatadi^[12]. Aholi turar-joylari asosan Bistrita daryosining tekis qirgʻoqlarini egallashgan^[13]. Shimoliy Yevropada topilgan XIV asrga oid kulrang kulolchilik turining topilishi shimoldan nemis mustamlakachilari borligidan dalolat beradi^[14]. Dastlab shahar Rim-katolik jamoasi atrofida joylashgan boʻlib, turar-joylar daryoning quyi oqimida mintaqa aholisi tez-tez tashrif buyuradigan oddiy mahalliy bozor yaqinida joylashgan edi^[4].

Shahar birinchi marta 1408-yilda Moldaviya knyazi Alexandr (1400 – 1432) knyazlikdagi polshalik savdogarlar uchun imtiyoz mavjud boʻlgan bojxona punktlarini sanab oʻtganida tilga olingan^[15][16]. Shahardagi bojxona uyi eski cherkov slavyan tilida krainee mito („qirradagi bojxona uyi“) sifatida qayd etilgan boʻlib, bu Moldaviy

aning Valaxiya bilan chegarasi oldidagi oxirgi bojxona toʻxtash joyi ekanligini koʻrsatishi mumkin.^[17]. Bacaudagi şoltuz, yaʼni uning aholisi tomonidan saylangan shahar boshligʻi, hech boʻlmaganda oʻgʻirlik uchun jinoyatchilarni oʻlimga hukm qilish huquqiga ega yoki ega emasligi aniqlanmagan, bu esa Vengriya Qirolligidagi qirollik shaharlari kabi kengaytirilgan imtiyozlarga ishora qiladi^[18][19]. Shunday qilib, bu huquq jamoaga hudud Vengriya Qirolligi nazorati ostida boʻlganida berilgan boʻlishi ham mumkin.^[4] Moldaviyaga istisno tarzda Bacau muhri oval shaklida boʻlgan, boshqa shaharlarning muhrlari esa yumaloq shaklda boʻlgan^[20].

Makedoniyalik Aleksandr shahar tomonidan toʻlanadigan soliqning bir qismi sifatida yigʻilgan mumni yaqin atrofdagi Sharqiy pravoslav Bistrita monastiriga hadya qildi^[21]. Uning Margaret ismli birinchi rafiqasi Bacauda Muqaddas Virgin Francisc cherkoviga asos solganligi ehtimoli ham mavjud^[22]. Ammo shahardagi asosiy katolik cherkovi Avliyo Nicolasga bagʻishlangan boʻlgan^[4]. Baia katolik yepiskopi John Rya tomonidan yozilgan maktubda Bacau shaharda oʻsha paytda katolik yepiskopligi mavjudligini anglatuvchi sivitas boʻlgan^[22][23]. Maktubda, shuningdek, Bogemiya, Moraviya yoki Vengriyada taʼqibga uchragan hussite muhojirlari shaharga joylashtirilgani va Makedoniyalik Aleksandr tomonidan imtiyozlar berilgani ham aytib oʻtiladi^[24].

1439-yilda Bistrita monastiri ham Bacau bojxona uyidan daromad olgan^[25]. 1435-yilda Moldaviya hukmdori Stephen II (1433 – 1435, 1436 – 1447) shahar sudyalaridan Transilvaniya sakslarining muhim markazi boʻlgan Braşov savdogarlarining harakatiga toʻsqinlik qilmaslikni soʻradi^[26][27]. XV asrdan boshlab  ungurenlar, yaʼni Transilvaniyadan kelgan ruminlar 1500-yildan keyin pravoslav cherkovi quriladigan bozorning shimolidagi hududga kelib joylasha boshladilar^[4]. XV asrning birinchi yarmida shaharda Moldova knyazlarining kichik qarorgohi qurilgan ^[28]. Shahar

Moldaviyalik Buyuk Stephen III (1457 – 1504) davrida qayta qurildi va kengaytirildbu i, qirol ham shaharning ichida pravoslav cherkovini quradirdi^[28]. Ammo tez orada hukmdorlar oʻzlarining mahalliy xoʻjaliklarini taʼminlagan qoʻshni qishloqlarni monastirlar yoki zodagonlarga hadya qila boshladilar^[29]. Shunday qilib, mahalliy knyazlik qarorgohi 1500-yildan keyin tashlab ketilgan^[30].

XV va XVI asrlarda shahar bir necha marta bosib olingan va vayron qilingan ^[30]. Misol uchun, 1467-yilda Vengriya qiroli Matthias I Buyuk Stephenga qarshi yurish paytida barcha shaharlarga, jumladan, yoʻlidagi Bacauga ham oʻt qoʻyadi^[31]. Brasovning bojxona maʼlumotlari shuni koʻrsatadiki, 1500-yildan keyin Bacaudan bir qancha savdogarlar Karpat togʻlarini kesib oʻtib Transilvaniyaga oʻtishgan va ularning tovarlari yuqori qiymatga ega emas boʻlmagan, bu esa bu davrda shaharning qisqarib borayotganidan dalolat beradi^[30].

Valaxiyadagi tatarlar tomonidan vayron qilingan Arges katolik yepiskopi 1597-yilda Bakauga koʻchib oʻtdi^[30][32]. XVII asrning boshidan boshlab  Bacau yepiskoplari shaharlik emas, balki Polsha qirolligida istiqomat qiladigan polshalik ruhoniylardan tayinlanadigan boʻldi^[33]. Ruhoniylar faqat ushr yigʻish uchun vaqti-vaqti bilan oʻz tugʻilgan joylariga borishardi^[33].

Arxiyepiskop Marko Bandinining 1646-yilgi kanonik tashrif haqidagi hisobotiga koʻra, Bacaudagi șoltuz bir yil vengerlar, keyingi yili esa ruminlar orasidan saylangan^[4][34]. 1655-yildagi shahar qaydlariga koʻra har 12 aholisining koʻpchiligining ismlari ham vengerlarning koʻpchilik guruhni tashkil qilganliklarini koʻrsatadi^[30]. 1670-yilda Moldaviyaning apostol vikarisi arxiyepiskop Petrus Parcevic Francisc Transilvaniya provinsiyasi rahbari bilan mahalliy venger jamoasining maʼnaviy farovonligini taʼminlash uchun Bacau monastirini ularga qaytarish toʻgʻrisida shartnoma tuzdi^[34][35]. Ammo Polsha yepiskopi kelishuvga qarshi chiqdi va Muqaddas taxt ham uni ratifikatsiya qilishdan bosh tortdi^[34][36].

XVII xorijiy qoʻshinlarning tez-tez bostirib borishi va tatarlarning talon-tarojlari tufayli , shaharning koʻplab katolik aholisi Bacauni tashlab, Transilvaniyadan panoh topishdi^[37]. Lekin 1851-yillarda shahardagi katolik jamoati haligacha venger tilida gapirar, qoʻshiq kuylab va ibodat qilardi^[38].

Moldaviyadagi birinchi qogʻoz fabrikasi 1851-yilda shaharchada tashkil etilgan^[39]. Shahar 1968-yilda munitsipalitet deb eʼlon qilingan^[39].

Siyosat

Shaharda mahalliy hokimiyat hokim va mahalliy Kengash oʻrtasida boʻlingan. 1950—1968-yillarda shaharni Sfatul xalqi (Xalq kengashi) boshqargan. U mahalliy Muvaqqat qoʻmita oʻrnini egalladi (rumincha: Comitetul Provizori), 17/1949-raqamli Xalq Kengashlari toʻgʻrisidagi qonunga asoslanib 1948-yildan 1950-yilgacha faoliyat koʻrsatgan^[40].

Aholining oʻsishi

Yil	Aholi	±%
1859	8 972	—
1900	16 187	+80.4%
1912	18 846	+16.4%
1930	31 138	+65.2%
1941	38 965	+25.1%
1948	34 461	−11.6%
1956	54 138	+57.1%
1966	73 414	+35.6%
1977	127 299	+73.4%
1992	205 029	+61.1%
2002	175 500	−14.4%
2011	144 307	−17.8%

2011-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, Bacau aholisi 144,307 kishini tashkil etadi, bu esa 2002-yilgi aholini roʻyxatga olishda qayd etilgan raqamlarga nisbatan kam edi^[41]. Roʻyhxarga koʻra etnik tarkibi quyidagicha edi:

• Ruminlar : 97,93 %
• Roman loʻlilar : 0,92 %
• Vengerlar : 0,09 %
• Yahudiylar : 0,03 %
• Boshqalar: 0,34 %

Bacau metropolitan hududi, Bacauni yaqin atrofdagi kommunalar bilan birlashtirish uchun maʼmuriy birlik yaratish loyihasi boʻlib, taxminan 190,000 aholiga ega boʻlishi rejalashtirilgan.

Transportatsiya

Shahar Buxarestdan taxminan 300 kilometr (186 milya) shimolda joylashgan. Shaharga George Enescu xalqaro aeroporti xizmat koʻrsatadi, aeroport shahardan 5 km (3.1 mi) uzoqlikda joylashgan va Ruminiya poytaxti Buxarest va Yevropaning bir qancha shaharlari bilan toʻgʻridan-toʻgʻri aloqalarni taʼminlaydi. Bacau havo harakatini boshqarish markazi Yevropaning eng gavjum markazlaridan biri hisoblanadi, chunki u Yaqin va Yaqin Sharq va Janubiy Osiyo oʻrtasida Yevropa va Atlantika boʻylab tranzit parvozlarni amalga oshiradi.

„Iulian Antonescu“ muzey majmuasi

Bacau temir yoʻl stansiyasi (Gara Bacău) Ruminiyadagi eng gavjum stansiyalardan biridir; u Ruminiya temir yoʻlining 500-sonli magistral yoʻliga kirish huquqiga ega. Shunday qilib, shahar Ruminiyaning asosiy shaharlari bilan bogʻlangan; temir yoʻl stantsiyasi Ukraina, Rossiya va Bolgariyadan kelgan xalqaro poyezdlar uchun muhim tranzit bekati ham hisoblanadi.

Shaharni Ruminiya poytaxti Buxarest (janubda) va Suceava va Iasi (shimolda) shaharlari bilan bogʻlaydigan DN2 yoʻliga (E85) bogʻlanish imkoniyatiga ega. Yevropaning E574 yoʻnalishi Transilvaniya va Braşov shahriga muhim kirish yoʻlidir. Shahar, shuningdek, ikkilamchi ahamiyatga ega boʻlgan bir nechta davlat yoʻllari chorrahasida ham joylashgan boʻlib, kelajakda Ukraina bilan chegaradan Siretdan Ployeshtgacha boʻlgan (A3 bilan kesishgan) A7 avtomagistrali orqali xizmat koʻrsatadi. 2020-yil holatiga koʻra, bu avtomagistral Bacau aylanma yoʻli (Centura Bacău) bilan kesishgan.

Madaniyati

Bacauda davlat universiteti va bir qancha kollejlar mavjud. Ikki yirik rumin shoiri George Bacovia va Vasile Alecsandri shu yerda tugʻilgan. Bu yerda „Mihail Jora“ ateneum va filarmonik orkestri, shuningdek, „G.Bacovia“ dramatik teatri va qoʻgʻirchoq teatri joylashgan. Har yili Rojdestvo arafasida Moldaviya qishki anʼanalari festivali boʻlib oʻtadi va u atrofdagi barcha okruglarning xalq artistlarini birlashtiradi. „Saloanele Moldovei“ koʻrgazmasi va Bacau yaqinidagi Tescani shahridagi Xalqaro rasm lageri Ruminiya va chet eldan kelgan plastik rassomlarni birlashtiradi. "Iulian Antonescu " muzey majmuasining bir qismi boʻlgan mahalliy tarix muzeyida qadimgi Dakiyaning antiqa buyumlarining muhim toʻplami mavjud. Shaharda Victor Anestin nomidagi astronomik rasadxona ham mavjud.

Yahudiy jamiyati

1772—1774-yillardagi aholini roʻyxatga olishda 5 oila, 1820-yilgi aholini roʻyxatga olishda 108 oila, 1852-yilgi aholini roʻyxatga olishda 504 yahudiy aholi va1930-yilgi aholini roʻyxatga olishda esa 9424 yahudiy aholi roʻyxatga olingan. Yahudiylar haqida birinchi eslatmalar XVIII asr boshlariga toʻgʻri keladi. 1774-yildan Chevra Kadisha reestri boshlanadi. Jamiyatning birinchi rahbari 1794-yilda tilga olingan. Jamiyat 1857-yilda rasman tan olingan. 

Birinchi jahon urushidan oldin yahudiylar soni Bacaudagi ruminiyaliklar soniga deyarli teng edi. 1930-yilgi aholini roʻyxatga olish maʼlumotlariga koʻra, qishloq aholisining bir qismi shaharga koʻchgandan soʻng, Bacauda 19,421 kishi rumin, 9,424 nafar yahudiy, 822 venger va 406 nemis borligi maʼlum qilingan.

Bacauda birinchi sinagoga 1820-yilda qurilgan. 1841-yilda Chabad Hasidic harakatini boshqarayotgan yahudiylar yana bir sinagoga qurdilar. 1864-yilda Bacauda 14 ta sinagoga mavjud edi. Ular orasida Burah Volf, Furrierlar, Alter Ionas ibodatxonalari va koʻnchilik ustaxonalari bor edi. Bacauda 1880-yilda yahudiylarda 21 ta ibodatxona va muqaddas joylar bor edi. 1916-yilda ular Froim Aizic, Alter Leib, Itzik Leib Brill, Lipscani sinagogalarida; yosh tikuvchilar, murabbiylar, koʻnchilar, donchilar, tosh teruvchilarning sinagogalarida; Rabbi Israel, „Zion birodarligi“ va Saima Cofries sinagogalaroda faol ibodatlarini amalga oshirishgan.

Birinchi jahon urushidan keyin baʼzi ibodatxonalar yopildi, boshqalari vayron qilindi. Baʼzi sinagogalar oʻlgan ravvinlar yoki jamiyatda oʻz taʼsir boʻlgan shaxslarning ismlariga atab qurilgan. Ulardan Visman, Gaon Betael Safran, ravvin Blane, David Herşcovici, Filderman, ravvin Wahramn va ravvin Lan kabi sinagogalarni keltirib oʻtish mumkin.

2015-yil dekabr oyida Erou Costel Marius Hasan koʻchasi, 2-uyda yahudiy jamiyatining yangi bosh qarorgohi ochildi^[42].

Xalqaro munosabatlar

Qardosh shaharlar

Bacau bilan birodarlashgan :

• Petah Tikva, Isroill.
• Turin, Italiya^[43]
• Caxias do Sul , Braziliya (2017-yildan)

Sport

Yengil atletika

• SCM Bacau
• CS Știinśa Bacău
• CSȘ Bacau

Badminton

• CS Știinśa Bacău
• CSȘ Bacau

Basketbol

• CSȘ Bacau

Boks

• SCM Bacau

Bridj

• Bacau bridj klubi

Futbol

• FCM Bacau
• CS Aerostar Bacau
• CS FC Pambac Bacau
• Villi Bacau
• AS Clipa VIO Bacau
• Siretul Bacau
• LPS Bacau

Gimnastika

• SCM Bacau
• CS Știinśa Bacău

Gandbol jamoasi

• CS Știinśa Municipal Dedeman Bacău
• CS Știinśa Bacău
• CSȘ Bacau

Dzyudo

• SCM Bacau
• Royal Bacau dzyudo klubi

Karate

• SCM Bacau
• CS Știinśa Bacău
• CS Seishin Karate-Do Bacau
• Siretul Bacau
• Sfinx Club Karate-Do Bacau

Yakka kurash

• SCM Bacau

Modelizm

• SCM Bacau
• CS Aerostar Bacau

Suzish

• SCM Bacău (înot, sărituri în apă)
• LPS Bacau (înot)

Tennis

• SCM Bacau
• ASTC Bistriśa Bacau
• CSȘ Bacau

Taniqli bacauliklar

• Aaron Aaronsohn, agronom, botanik va sionist faol
• Vasile Alecsandri, shoir
• Angela Alupei, eshkak eshuvchi
• George Apostu, haykaltarosh
• Constantin Avram, akademik
• Radu Beligan, aktyor, shoir, esseist
• George Bacovia, shoir
• Dimitri Berea, rassom
• Julius Borcea, matematik
• Constantin Candea, kimyogar
• Vlad Chiricheş, futbolchi
• Radu Cosasu, yozuvchi va faol
• Sile Dinicu, bastakor va dirijyor
• Ion Dragoi, skripkachi
• Nicu Enea, rassom
• Gabriela Firea, jurnalist va siyosatchi, Buxarest meri
• Mariana Zavati Gardner, shoir
• Pol Grigoriu, jurnalist
• Nicolae Gropeanu, rassom
• Iulius Iancu, yahudiy shoiri va yozuvchisi
• David Korner, kommunistik jangari, sindikalist va yahudiy millatiga mansub rumin-fransuz jurnalisti
• Radu Lecca, ikki tomonlama josus, jurnalist, fashist, antisemit, kommunistlar tomonidan harbiy jinoyatchi deb eʼlon qilingan.
• Narcisa Lecuşanu, gandbolchi
• Solomon Marcus, matematik
• Agnes Matoko, model
• Dumitru Mazilu, siyosatchi
• Doina Melinte, sportchi, Olimpiya oltin medali sovrindori
• Mihaela Melinte, sportchi
• Marius Mircu, jurnalist va memuarist
• Cornel Palade, yumorist va teleboshlovchi
• Costel Pantilimon, futbolchi
• Lucrețiu Pătrăşcanu, marksistik ziyoli va siyosatchi
• Vasile Pârvan, tarixchi, arxeolog va akademik
• Gabriela Potorac, gimnastikachi
• Andrey Pricope, violonchelchi
• Gheorghe Rădoi, kommunistik siyosatchi, Georghe Gheorghiu-Dejning qizi Vasilika (Lika) Gheorghiuga turmushga chiqdi.
• Monika Rosu, gimnastikachi
• Mirela Rusu, aerobika gimnastikasi boʻyicha ikki karra jahon chempioni
• Aleksandru Safran, ravvin va senator
• Olga Tudorache, teatr va kino aktrisasi, universitet professori
• Anamarie Vartolomei, aktrisa
• Nicolae Vermont, rassom

Galereya

• 
  Mircea Cancicov memoriali
• 
  Bacău markazidagi bogʻ
• 
  "9-may" ko'chasi
• 
  Avliyo Neculai cherkovi
• 
  Yahudiy qabristoni

Manbalar

1. „Results of the 2020 local elections“. Central Electoral Bureau. Qaraldi: 8-iyun 2021-yil.
2. „Bacău“. Collins English Dictionary. HarperCollins. Qaraldi: 28-avgust 2019-yil.
3. Rădvan 2010, p. 371.
4. Rădvan 2010, p. 456.
5. Spinei 2009, p. 342.
6. Nicolae Iorga: Privilegiile șangăilor dela Târgu-Ocna, Extras din Analele Academiei Române, seria II, tom.
7. Gh. Ghibănescu — Ispisoace și Zapise. vol.
8. Rădvan 2010, p. 332.
9. Dan Gh. Teodor, Creștinismul la est de Carpati, Editura Mitropoliei Moldovei și Bucovinei, Iași, 1984, p. 25, 32, 160.
10. Eugen Șendrea, Istoria municipiului Bacău, Bacău, Editura Vicovia, 2007, p.45-90.
11. Rădvan 2010, p. 388.
12. Rădvan 2010, pp. 388., 427., 455.
13. Dobre 2009, p. 86.
14. Rădvan 2010, p. 365.
15. Rădvan 2010, p. 343.
16. Treptow, Popa 1996, pp. lii., 32.
17. Rădvan 2010, pp. 453-454.
18. Rădvan 2010, pp. 399., 456.
19. Treptow, Popa 1996, p. 188.
20. Rădvan 2010, pp. 406., 455.
21. Rădvan 2010, pp. 416-417.
22. Rădvan 2010, p. 455.
23. Dobre 2009, p. 70.
24. Rădvan 2010, p. 497.
25. Rădvan 2010, pp. 373., 416.
26. Rădvan 2010, p. 410.
27. Treptow, Popa 1996, pp. lii., 48.
28. Rădvan 2010, p. 454.
29. Treptow, Popa 1996, pp. lii., 46.
30. Rădvan 2010, p. 457.
31. Rădvan 2010, p. 461.
32. Benda 2002, p. 33.
33. Benda 2002, p. 36.
34. Benda 2002, p. 17.
35. Pozsony 2002, pp. 94-95.
36. Pozsony 2002, p. 95.
37. Mărtinaș 1999, pp.36-38.
38. Pozsony 2002, p. 102.
39. Treptow, Popa 1996, p. 32.
40. Andrei Florin Sora, Comunizarea administrației românești: sfaturile populare (1949—1950), în „Revista istorică“, tom XXIII, nr. 3-4/2012
41. „Population as of 20 October 2011“ (rumincha). INSSE (5-iyul 2013-yil). 18-yanvar 2016-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 4-yanvar 2016-yil.
42. FOTO Evreii din Bacău şi-au inaugurat noul sediu, în prezenţa Marelui Rabin Rafael Shaffer şi a deputatului Aurel Vainer, preşedintele FCER
43. Pessotto. „International Affairs - Twinnings and Agreements“. International Affairs Service in cooperation with Servizio Telematico Pubblico. City of Torino. 2013-yil 18-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 6-avgust 2013-yil.

Adabiyotlar

   

• Benda, Kalman (2002). XVI–XVII asrlarda Moldaviya vengerlari (Csangolar) . In: Diószegi, Laszlo (2002); Moldaviyadagi vengriya sangosi: Moldaviyadagi vengriya sangosining oʻtmishi va buguni haqidagi esselar ; Teleki Laszlo Foundation — Pro Minoritate Foundation;ISBN 963-85774-4-4 .
• Dobre, Claudia Florentina (2009). Moldaviyadagi mendikantlar: pravoslav eridagi missiya . AUREL Verlag.ISBN 978-3-938759-12-7.
• Martinas, Dumitru (1999). Changolarning kelib chiqishi. Ruminiya tadqiqotlari markazi.ISBN 973-98391-4-2.
• Pozsony, Ferens (2002). Moldaviya venger jamoalaridagi cherkov hayoti . In: Diószegi, Laszlo (2002); Moldaviyadagi vengriya sangosi: Moldaviyadagi vengriya sangosining oʻtmishi va buguni haqidagi esselar; Teleki Laszlo Foundation — Pro Minoritate Foundation; ISBN 963-85774-4-4.
• Radvan, Laurentsiu (2010). Yevropa chegaralarida: Ruminiya knyazliklarida oʻrta asr shaharlari. BRILL.ISBN 978-90-04-18010-9.
• Spinei, Victor (2009). Ruminlar va Dunay deltasining shimolidagi turkiy koʻchmanchilar X asrdan XIII asr oʻrtalarigacha . Koninklijke Brill NV.ISBN 978-90-04-17536-5 .
• Treptow, Kurt W.; Popa, Marsel (1996). Ruminiya tarixiy lugʻati . The Scarecrow Pres. ISBN 0-8108-3179-1