Abu Saidxon

Abu Saidxon (? – 1533-yil) – oʻzbeklarning Shayboniylar sulolasidan boʻlgan Buxoroning toʻrtinchi xoni (1531-1533-yillar). Koʻchkunchixonning oʻgʻli.

Abu Saidxon
oʻzbekcha: Abu Saidxon
Mansab davri 1530 – 1533
Oʻtmishdoshi	Koʻchkunchixon
Vorisi	Ubaydullaxon
Shaxsiy maʼlumotlari
Otasi	Ko‘chkunchixon

Kelib chiqishi

Abu Saidxon Koʻchkunchixonning uch oʻgʻlining eng kattasi boʻlgan. Nasab boʻyicha oʻzbek Shayboniylar sulolasining asoschisi Muhammad Shayboniyning amakivachchasi, temuriy Mirzo Ulugʻbek va oʻzbek xonligi asoschisi Abulxayrxonning nabirasi edi^[1].

Harbiy harakatlar

Gʻijduvon jangi

1512–yilda Abu Said Muhammad Temur Sulton bilan birgalikda Koʻchkunchixon tomonidan Ubaydullaxonga yordam berish uchun yuboriladi. Ular Gʻijduvondagi hal qiluvchi jangda Ubaydullaxon boshchiligida safaviylar ustidan gʻalaba qozondilar. Sunniylik xonlikda islomning hukmron tarmogʻi sifatida saqlanib qolgan.

Qozoqlarga qarshi jangda qatnashish

1516–1517-yillarda Abu Said Ubaydullaxonning qozoq xonlariga qarshi yurishida qatnashdi.

Safaviylarga qarshi yurishlarda qatnashish

1524 va 1528–yillarda Abu Said Ubaydullaxonning Xurosonga yurishida qatnashdi. Bunday janglar u xon etib saylanganidan keyin ham davom etdi. Shayboniylar ham Xuroson va Hirot uchun Safaviylarga qarshi kurashni davom ettirdilar.

Buxoro xoni

Abu Said shayboniylar sulolasining ikki yirik namoyandasi: Suyunchxo‘jaxon (1454—1525-yillar) va Jonibek Sulton (XV asr—1529-yillar) vafotidan soʻng, oliy xon deb eʼlon qilindi.

Abu Saidxon qarorgohi Samarqandda boʻlgan xon hisoblansa-da, mamlakatdagi haqiqiy hokimiyat Shayboniyxonning jiyani Ubaydullohxon qoʻlida edi. Biroq tangalar Abu Saidxon nomiga chiqarilgan. 1532-yilda Xurosonning bir qator shaharlari qoʻlga kiritilgach, Mashhad, Sebzevar va Torbatda tangalar muomalaga chiqarildi^{[2][3][4][5][6][7]}.

Madaniy siyosat

Ulugʻbek madrasasi yonida Registon maydonining janubiy tomonida Abu Saidxon Ulugʻbek davri ansamblini toʻldiruvchi madrasa qurdirgan. Bu binodan faqat „Chil duxtaron“ nomi bilan mashhur boʻlgan Shayboniylar qabri saqlanib qolgan.

Tarixiy maʼlumotlarga koʻra, Abu Saidxon fors tilini umuman bilmagan^[8].

Oila

Maʼlumotlarga koʻra, uning besh oʻgʻli boʻlgan: birinchisi – Ugan sulton, ikkinchisi – Sulton Said, uchinchisi – Jovonmardxon, toʻrtinchisi – Sulton Muhammad sulton, beshinchisi – Xudoyberdi sulton. Ugan sultondan nasl qolmagan.

Oʻlimi

Abu Saidxon 1533-yilda Samarqandda vafot etgan va Registon maydoni yaqinidagi sulolaviy qabrga (daxma) dafn etilgan. Afsuski, XX asrning boshlarida dahma allaqachon vayronaga aylangan. Keyinchalik 1930-yillarda Sovet hukumati tomonidan yoʻq qilingan. Abu Saidxon vafotidan keyin taxtga Ubaydullaxon oʻtirdi. Abu Saidxon davrida Movarounnahrda shayboniylar oʻrtasida Buxoro va Samarqand taxti uchun oʻzaro nizolar davom etgan. U mashhur tasavvuf olimi boʻlmish oʻz vaziri Ofoq Xojaning muridi edi.^[9]

Manbalar

1. „ABŪ SAʿĪD KHAN“. Iranicaonline.org. 2019-yil 30-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-iyun.
2. Исфахани 1976, s. 61. sfn error: no target: CITEREFИсфахани1976 (help)
3. Бартольд 1964, s. 144. sfn error: no target: CITEREFБартольд1964 (help)
4. „Потомки Кучкунджи-хана“. Hrono.ru. 2019-yil 20-iyunda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-iyun.
5. „Потомки Ибрагима. Абу-л-Хайр“. Hrono.ru. 2019-yil 10-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-iyun.
6. „Потомоки Шейбана“. Hrono.ru. 2019-yil 1-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-iyun.
7. „Род Чингисхана (таблица I)“. Hrono.ru. 2019-yil 24-avgustda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2019-yil 20-iyun.
8. B. V. Norik, Rol shibanidskix praviteley v literaturnoy jizni Maverannaxra XVI v. // Raxmat-name. Spb, 2008, s.239
9. "Abu Saidxon" OʻzME. A-harfi Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil

Adabiyotlar

• Bartol’d V. V. Obshchiye raboty po istorii Sredney Azii // Sochineniya: v 9 t. Moskva : Vostochnoy literatury, 1964. T. 2, kn. 2. – 1024 s.
• Bartol’d V. V. Sochineniya. Raboty po istorii i filologii tyurkskikh i mongol’skikh narodov: v 9 t. Moskva : „Nauka“. Glavnaya redaktsiya vostochnoy literatury, 1968. – T. 5. – 759 s.
• Bartol’d V. V. Sochineniya. Raboty po istochnikovedeniyu : v 9 t.. Moskva : „Nauka“. Glavnaya redaktsiya vostochnoy literatury, 1973. – T. 8. – 725 s.
• Trever K. V. Istoriya narodov Uzbekistana. Ot obrazovaniya gosudarstva Sheybanidov do Oktabr’skoy Revolyutsii: v 2 t. / Yakubovskiy A. YU., Voronets M. E.. Tashkent: AN UzSSR, 1947. T. 2, vyp. ru. – 514 s.
• Fazlallakh ibn Ruzbikhan Isfakhani. Mikhman-name-yi Bukhara (Zapiski bukharskogo gostya). – Moskva: Vostochnaya literatura, 1976. – 106 s.
• ABU SAIDKHON // Oʻzbekiston milliy entsiklopediyasi : [uzb.]. – Toshkent : Oʻzbekiston milliy entsiklopediyasi, 2000—2005. – S. 67. – 879 s.
• ĠIZHDUVON ZHANGI // Oʻzbekiston milliy entsiklopediyasi : [uzb.]. – Oʻzbekiston milliy entsiklopediyasi : [uzb.]. – Toshkent : Oʻzbekiston milliy entsiklopediyasi, 2000—2005.

Ushbu maqolada Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Buxoro hukmdorlari

1500 — 1510 Muhammad Shayboniy 1511 — 1512 Suyunchxoʻjaxon 1512 — 1530 Koʻchkunchixon 1530 — 1533 Abu Said 1533 — 1540 Ubaydulla I 1540 — 1540 Abdulla I 1540 — 1551 Abdullatif 1540 — 1550 Abdulaziz 1552 — 1556 Navroʻz Ahmad 1552 — 1556 Burhon sulton 1556 — 1561 Pirmuhammad 1561 — 1583 Iskandarxon 1583 — 1598 Abdullaxon II 1598 — 1599 Abdulmoʻmin 1599 — 1601 Pirmuhammad II 1601 — 1605 Boqimuhammad 1605 — 1608 Valimuhammad 1608 — 1650 Imomquli 1640 — 1647 Nadr Muhammadxon 1645 — 1680 Abdulaziz 1680 — 1702 Subhonquli 1702 — 1711 Ubaydullaxon II 1711 — 1747 Abulfayz 1756 — 1758 Muhammad Rahim 1758 — 1785 Doniyolbiy otaliq 1785 — 1800 Amir Shohmurod 1800 — 1826 Amir Haydar 1826 — 1826 Amir Husayn 1826 — 1827 Amir Umar 1827 — 1860 Amir Nasrulloh 1860 — 1885 Amir Muzaffar 1885 — 1910 Amir Abdulahad 1910 — 1920 Amir Olimxon