From Wikipedia, the free encyclopedia
Toʻrtinchi sanoat inqilobi[1] — sanoatda raqamli texnologiyalar rivojlanish sababli 21-asrda texnologik, sanoat va ijtimoiy jarayonlarning tez oʻzgarishlarga sabab boʻlayotgan sanoat inqilobi hisoblandi. Bu atama 2015-yilda Jahon Iqtisodiy Forumi asoschisi va ijrochi raisi Klaus Shvab tomonidan ommalashgan va shundan beri koʻplab iqtisodiy, siyosiy va ilmiy maqolalarda foydalanilgan. Shvabning taʼkidlashicha, sodir boʻladigan oʻzgarishlar nafaqat samaradorlikni oshiradi, shu bilan birgalikda sanoat kapitalizmidagi sezilarli oʻzgarishlarni olib keladi [2].
Global ishlab chiqarish va taʼminot tarmogʻi — zamonaviy aqlli texnologiyalar, keng koʻlamli mashinadan mashinaga aloqa va buyumlar internetidan foydalangan holda anʼanaviy ishlab chiqarishda tub oʻzgarishlarga taʼsir etmoqda. Ushbu jarayon avtomatlashtirishni oshirishga, aloqa va oʻz-oʻzini nazorat qilishni yaxshilashga hamda inson aralashuvisiz muammolarni tahlil qilish va tashxislash imkonini beruvchi aqlli texnologiyalardan foydalanishga olib keladi[3].
Toʻrtinchi sanoat inqilobi iborasi birinchi marta Germaniya hukumati uchun yuqori texnologiyali strategiyani ishlab chiquvchi olimlar jamoasi tomonidan kiritilgan. Jahon Iqtisodiy Forumi (JIF) ijrochi raisi Klaus Shvab 2015-yilda Xalqaro munosabatlar deb nomlangan maqolasida bu iborani keng jamoatga taqdim etgan. 2016-yilda Shveytsariyaning Davos-Klosters shahrida boʻlib oʻtgan Jahon iqtisodiy forumining yillik yigʻilishining mavzusi sifatida „Toʻrtinchi sanoat inqilobini oʻzlashtirish“ koʻrib chiqilgan.
2016-yil 10-oktyabrda oʻtkazilgan forumda San-Fransiskoda Toʻrtinchi sanoat inqilobi markazining ochilishini eʼlon qildi. Klaus Shvabning 2016-yilgi kitobining mavzusi va sarlavhasi edi. Shvab ushbu toʻrtinchi sanoat davrda texnologiya, dasturiy taʼminot va biologiyani (kiber-fizik tizimlar) birlashtirgan texnologiyalarni oʻz ichiga oladi va aloqa sohasidagi yutuqlarni taʼkidlaydi. Shvab bu davr robototexnika, sunʼiy intellekt, nanotexnologiya, kvant hisoblash, biotexnologiya, narsalar interneti, sanoat buyumlar interneti, markazlashmagan konsensus, beshinchi avlod simsiz texnologiyalar, 3D bosib chiqarish va toʻliq avtonom avtomobillar kabi sohalarda rivojlanayotgan texnologiyalarda yutuqlar bilan belgilanishini kutmoqda[4].
JIFning „Buyuk qayta oʻrnatish“ taklifida Toʻrtinchi sanoat inqilobi COVID-19-pandemiyasidan keyin iqtisodiyotni barqaror ravishda qayta tiklash yechimi sifatida kiritilgan[5].
Birinchi sanoat inqilobi bugʻ kuchi va suv quvvatidan foydalanish orqali qoʻl mehnatida ishlab chiqarish usullaridan mashinalarga oʻtish bilan belgilandi. Yangi texnologiyalarni joriy qilish uzoq vaqt talab qildi, shuning uchun bu nazarda tutilgan davr 1760-1820-yillar yoki Yevropa va AQShda 1840-yil oraligʻida boʻlgan. Uning taʼsiri bunday oʻzgarishlarni birinchi boʻlib qabul qilgan toʻqimachilik ishlab chiqarishiga, shuningdek, temir sanoati, qishloq xoʻjaligi va togʻ-kon sanoatiga taʼsir koʻrsatdi.
Ikkinchi sanoat inqilobi — texnologik inqilob sifatida ham tanilgan, 1871-1914-yillar oraligʻidagi davr boʻlib, odamlar va gʻoyalarni, shuningdek, elektr energiyasini tezroq uzatish imkonini beradigan keng temir yoʻl va telegraf tarmoqlarini oʻrnatish natijasida yuzaga kelgan. Elektrlashtirishning kuchayishi zavodlarga zamonaviy ishlab chiqarish liniyasini rivojlantirish imkonini berdi. Bu katta iqtisodiy oʻsish davri boʻlib, unumdorlikning oshishi bilan birga, koʻplab zavod ishchilari mashinalar bilan almashtirilganligi sababli ishsizlikning koʻpayishiga olib keldi.
Raqamli inqilob deb ham ataladigan uchinchi sanoat inqilobi — 20-asrning oxirida, ikkinchi jahon urushi tugagandan soʻng, oldingi davrlarga nisbatan sanoatlashtirish va texnologik taraqqiyotning sekinlashishi natijasida yuzaga keldi. Ikkilik nuqtali raqamlar va mantiqiy mantiqdan foydalangan Z1 kompyuterining ishlab chiqarilishi, oʻn yil oʻtgach, yanada rivojlangan raqamli ishlanmalarning boshlanishi edi. Aloqa texnologiyalarining navbatdagi muhim rivojlanishi ishlab chiqarish jarayonida kompyuter va kommunikatsiya texnologiyalaridan keng foydalanilgan holda superkompyuter yaratildi inson kuchiga boʻlgan ehtiyojni kamaya boshladi.
Aslini olganda, Toʻrtinchi sanoat inqilobi — bu kiberfizik tizimlar, narsalarning sanoat interneti, bulutli hisoblash, sunʼiy intellektni oʻz ichiga olgan ishlab chiqarish texnologiyalari va jarayonlarida avtomatlashtirish va maʼlumotlar almashinuvi tendentsiyasidir.
Mashinalar tajribali insonni oʻrnini bosa olmaydi, lekin ular takrorlanuvchi funksiyalarni bajarishda odamlarga qaraganda samaraliroq boʻladi va mashinani oʻrganish va hisoblash quvvati kombinatsiyasi mashinalarga juda murakkab vazifalarni bajarishga imkon beradi. Mustaqil qayta tiklanadigan quyosh, shamol, toʻlqin, gidroelektr va elektr batareyalari (litiy-ion qayta tiklanadigan energiyani saqlash tizimlari (ESS) va EV) energiya manbalarini takomillashtirish va ulardan foydalanish imkoniyatlari yaratilmoqda.
Toʻrtinchi sanoat inqilobi tasavvurlar davrining boshlanishini belgilaydi[6].
Toʻrtinchi sanoat inqilobining qoʻllanishi quyidagilar orqali amalga oshiriladi[7]:
Asosan bu texnologiyalarni toʻrtta asosiy komponentga jamlash mumkin, ular „Sanoat 4.0“ yoki „aqlli zavod“ atamasini belgilaydi:
Sanoat 4.0 qiymat yaratish uchun yangi texnologiyalarning keng doirasini birlashtiradi. Jismoniy jarayonlarni kuzatuvchi kiber-fizik tizimlar yordamida jismoniy dunyoning virtual nusxasini loyihalash mumkin. Kiberjismoniy tizimlarning oʻziga xos xususiyatlariga yuqori darajadagi avtonomiyaga erishib, markazlashmagan qarorlarni mustaqil ravishda qabul qilish qobiliyati kiradi[8].
Aqlli zavod — ishlab chiqarish obyektlari va logistika tizimlari inson aralashuvisiz tashkil etilgan ishlab chiqarish muhiti haqidagi tasavvur hisoblanadi. Aqlli zavod asoslangan texnik asoslar internet va xizmatlardan foydalangan holda bir-biri bilan aloqa qiladigan kiber-fizik tizimlardir. Ushbu jarayonning muhim qismi mahsulot va ishlab chiqarish liniyasi oʻrtasida maʼlumotlar almashinuvidir. Bu taʼminot zanjirining yanada samarali ulanishini va har qanday ishlab chiqarish muhitida yaxshiroq tashkil etilishini taʼminlaydi[9].
Toʻrtinchi sanoat inqilobi 3D bosib chiqarish texnologiyasiga keng bogʻliqligi aytiladi. Sanoat uchun 3D bosib chiqarishning baʼzi afzalliklari shundaki, 3D bosib chiqarish koʻplab geometrik tuzilmalarni chop etishi, shuningdek, mahsulotni loyihalash jarayonini soddalashtirishi mumkin. Bundan tashqari, ekologik jihatdan qulay va kam hajmli ishlab chiqarishda ishlab chiqarish vaqtini va umumiy ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishi mumkin. U moslashuvchanlikni oshirishi, saqlash xarajatlarini kamaytirishi va kompaniyaga ommaviy xususiylashtirish biznes strategiyasini qabul qilishda yordam berishi mumkin. Qolaversa, 3D bosib chiqarish ehtiyot qismlarni chop etish va uni mahalliy oʻrnatish uchun juda foydali boʻlishi mumkin, shuning uchun yetkazib beruvchiga bogʻliqlikni kamaytiradi va yetkazib berish muddatini qisqartiradi[10].
Gidroponik vertikal dehqonchilik — bu ikki sohadagi aqlli sensorlar hali sinov bosqichida. Ushbu innovatsion bogʻlangan sensorlar mavjud boʻlgan maʼlumotlarni (barg maydoni, oʻsimlik koʻrsatkichi, xlorofill, gigrometriya, harorat, suv potentsiali, radiatsiya) toʻplaydi, uzatadi va muloqot qiladi. Ushbu ilmiy maʼlumotlarga asoslanib, maqsad — natijalar, vaqt va xarajatlar nuqtai nazaridan boshqaruvini optimallashtiradigan qator maslahatlar bilan smartfon orqali real vaqt rejimida monitoringni oʻtkazish imkoniyatini beradi. Fermada bu sensorlar ekin bosqichlarini aniqlash va kerakli vaqtda kiritish va davolashni tavsiya qilish uchun ishlatilishi mumkin. Shuningdek, sugʻorish darajasini nazorat qiladi[11].
Oziq-ovqat sanoati tobora koʻproq xavfsizlik, shaffoflikni talab qiladi hamda toʻliq hujjatlar talab qilinadi. Ushbu yangi texnologiya kuzatuv tizimi, shuningdek, inson maʼlumotlari va mahsulot maʼlumotlarini yigʻish sifatida ishlatiladi.
Sanoat 4.0 ni joriy etishdagi qiyinchiliklar:
Kundalik ishlarni avtomatlashtirishning izchil rivojlanishi barcha jarayonlarni avtomatlatlashtirishga olib kelmaydi, sababi inson oʻz harakati bilan qilgan ishlar insonga qiymatli boʻladi. Ushbu baholash IKEA effekti deb nomlanadi, bu atama Garvard Biznes maktabidan Maykl I. Norton, Yellik Daniel Mochon va Dyukdan Dan Ariely tomonidan ishlab chiqilgan[14].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.